Żółtak, ksantorea[4] (Xanthorrhoea Sm.) – rodzaj roślin z rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae). Obejmuje 28[5] gatunków występujących na Tasmanii oraz w Australii, gdzie stanowią charakterystyczny składnik suchych lasów eukaliptusowych[6]. Gatunkiem typowym jest Xanthorrhoea resinosa Persoon[3]. Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów ξανθας (ksantas – blond, żółtawy) i ρέω (rheo – wypływać) i odnosi się do żółtej żywicy gatunku typowego[7]. Ze względu na charakterystyczny wygląd potocznie nazywany drzewem trawiastym lub trawowym[8] (tak samo nazywa się podobnie wyglądające i także rosnące na tych samych obszarach rośliny z rodziny Dasypogonaceae[9]).
Kserofity o grubym, drewniejącym, prostym, rzadziej rozgałęziającym się pniu osiągającym 2 m wysokości (np. u Xanthorrhoea arborea). Pień wyrasta z krótkiego kłącza.
Osadzone spiralnie, dachówkowato, długie, równowąskie. Wyrastają na całej wysokości pnia lub skupione są w gęstą kępę na jego wierzchołku. Są sztywne i łamliwe.
Liczne i drobne, zebrane w szczytowy kwiatostan mający kształt długiego kłosa, złożonego ze ścieśnionych wierzchotek. Kwiatostan wyrasta na długiej (np. u X. arborea do 3 m wysokości), pionowo wzniesionej łodydze[6].
Anatomia
Rośliny zawierają żywicę akaroidową, przeważnie czerwoną, ale również żółtą (np. X. resinifera) i czerwonobrązową (X. australis)[7]. Żywica w dużych ilościach powstaje w komórkach miękiszowych pnia. Sam pień zawiera poza tym wtórne pierścienie kambium, dzięki którym przyrasta na grubość[6].
Rozwój i siedlisko
Gatunki żółtaka rosną w suchych zbiorowiskach sawannowych i twardolistnych (scrub). Są pirofityczne – budowa i ułożenie liści sprawiają, że w czasie pożaru żar ognia jest izolowany od merystemu. Nasady liści są w takich sytuacjach schronieniem dla bezkręgowców[10]. Pożary stymulują kwitnienie tych roślin[11]. Rosną bardzo wolno, 1–2 cm rocznie i osiągają sędziwy wiek do 350 lat (Xanthorrhoea preissi)[12] lub nawet 600 lat[13].
Interakcje z innymi gatunkami
Xanthorrhoea minor jest rośliną żywicielską dla wielu gatunków chrząszczy z rodziny bogatkowatych, na przykład Synechocera queenslandica i Stigmodera bicincta. Zaobserwowano również mykoryzę żółtaków z grzybem Astraeus elongatus[14].
Ze względu na eksploatację "trawiastych drzew" ze stanowisk naturalnych w Australii obowiązują szczegółowe wytyczne regulujące możliwość pozyskiwania roślin i ich części. Regulacje takie dotyczą 10 gatunków żółtaków[15].
Dodatkowo dwa skrajnie zagrożone gatunki – Xanthorrhoea arenaria i X. bracteata, endemiczne dla Tasmanii, podlegają tam ochronie gatunkowej. Xanthorrhoea arenaria znany jest z jedynie 13 stanowisk między Bridport i Coles Bay, a Xanthorrhoea bracteata z 18 stanowisk między parkami narodowymi Narawntapu i Mount William. Populacja obu gatunków ustawicznie spada, zarówno z uwagi na infekcję przez lęgniowce z gatunku Phytophthora cinnamomi, jak i działalność człowieka, związaną z ekspansją terenów zurbanizowanych oraz nadmiernym pozyskiwaniem żółtaków ze stanowisk naturalnych[11].
Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. W handlu pod nazwą "drzewo trawiaste" występują różne gatunki, najczęściej X. preissii. Liście X. australis, tzw. "trawa stalowa", są materiałem bukieciarskim[16].
Inne zastosowania
Z uwagi na swoje właściwości (intensywność barwnika oraz rozpuszczalność w alkoholu) żywica żółtaków stosowany jest jako werniks, bejca do drewna, lakier do skór[7] i metalu[6]. Surowiec ten pozyskiwany jest przemysłowo. Z gatunku Xanthorrhoea semiplana pozyskuje się rocznie około 1000 ton żywicy[12]. Rdzenna ludność Australii używa pędów kwiatostanowych tych roślin do produkcji włóczni i wędzisk, rozet liściowych jako obrzędowych nakryć głowy, a żywicy jako kleju[17][13]. Z dolnych części liści sporządza się także potrawy, a na skrajnie suchych terenach liście stanowią także paszę dla bydła[6]. Kwiaty wydzielają dużo nektaru i po moczeniu w wodzie dają słodki napój[13]. Z żywic akaroidowych wykonuje się także kleje wciąż popularnie stosowane w Ameryce Północnej[6].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
Jean H.Langenheim:Plant resins: chemistry, evolution, ecology, and ethnobotany.Portland, Or.:Timber Press,2003. ISBN0-88192-574-8. Brak numerów stron w książce
Franz Firbas:Geografia roślin. W:Botanika: podręcznik dla szkół wyższych.Eduard Strasburger (red.), J. Kornaś (tłum.).Wyd.2. polskie według 28. oryginalnego.Warszawa:PWRiL,1967,s.972.
David J.Mabberley:The plant-book: a portable dictionary of the vascular plants.Cambridge, United Kingdom:Cambridge University Press,1997,s.468. ISBN0-521-41421-0.(ang.).