ਸੰਸਕਾਰ

ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ (IAST: Antyeπi, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: अन्त्येष्टि) ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਅੰਤਿਮ ਬਲੀਦਾਨ", ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁਰਦਿਆਂ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਰਸਮ ਰਵਾਇਤੀ ਜੀਵਨ ਚੱਕਰ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।^[2][3] ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ, ਅੰਤ-ਕਿਰਿਆ, ਅਨਵਰੋਹਨਿਆ, ਜਾਂ ਵਾਹਨੀ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[4]

1820 ਦੀ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਜਲੂਸ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਚਿਤਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਮੁੱਖ ਸੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਚਿਤਾ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਪਿੱਛੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।^[1]

ਸੰਸਕਾਰ ਰਸਮੋ-ਰਵਾਜ ਖੇਤਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ, ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।^[5][6][7]

ਸ਼ਾਸਤਰ

ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਦਾਹ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਰਸਮ। ਉਪਰੋਕਤ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿਤਾ 'ਤੇ ਕੇਸਰੀ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਆਧਾਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜੀਵਨ ਲੜੀ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਕਰੋਕੋਜ਼ਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ।^[8] ਆਤਮਾ ਅਮਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਨਾਸ਼ਵਾਨ। ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੋਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਾਰਾਂ ਦੇ ਵਾਹਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਤੱਤ ਹਨ - ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼।^[9] ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਰਸਮ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੂਲ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਧਿਆਇ 10.16 ਵਿੱਚ ਹੈ।^[10]

ਮਨੀਕਰਨਿਕ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ, ਵਾਰਾਣਸੀ

ਹਵਾਲੇ

1. Museum record 2007,3005.2 The British Museum, London
2. Pandey, R.B. (1962, reprint 2003). The Hindu Sacraments (Saṁskāra) in S. Radhakrishnan (ed.) The Cultural Heritage of India, Vol.II, Kolkata:The Ramakrishna Mission Institute of Culture, ISBN 81-85843-03-1, p.411 to 413
3. Ph.D, Victoria Williams (2016-11-21). Celebrating Life Customs around the World: From Baby Showers to Funerals [3 volumes] (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). ABC-CLIO. p. 118. ISBN 9781440836596.
4. Antayesti Cologne Sanskrit Digital Lexicon, Germany
5. Rajbali Pandey (2013), Hindu Saṁskāras: Socio-religious Study of the Hindu Sacraments, 2nd Edition, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120803961, pp. 234-245
6. Carl Olson (2007), The Many Colors of Hinduism: A Thematic-historical Introduction, Rutgers University Press, ISBN 978-0813540689, pp. 99-100
7. J Fowler (1996), Hinduism: Beliefs and Practices, Sussex Academic Press, ISBN 978-1898723608, pp. 59-60
8. Terje Oestigaard, in The Oxford Handbook of the Archaeology of Death and Burial (Editors: Sarah Tarlow, Liv Nilsson Stut), Oxford University Press, ISBN , pp. 497-501
9. Terje Oestigaard, in The Oxford Handbook of the Archaeology of Death and Burial (Editors: Sarah Tarlow, Liv Nilsson Stut), Oxford University Press, ISBN , pp. 497-501
10. Carl Olson (2007), The Many Colors of Hinduism: A Thematic-historical Introduction, Rutgers University Press, ISBN 978-0813540689, pp. 99-100