From Wikipedia, the free encyclopedia
ਉੱਤਰਾਖੰਡ, ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਰਾਜ ਹੈ। ਸੰਨ 2000 ਤੋਂ 2006 ਤੱਕ ਇਹ ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਨਵਰੀ 2007 ਵਿੱਚ ਮਕਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ਦਾ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਨਾਮ ਬਦਲਕੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਤਰਖੰਡ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 9 ਨਵੰਬਰ 2000 ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਬਾਦ ਭਾਰਤ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਦੇ ਸਤਾਈਵੇਂ ਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜ ਦੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਨੇਪਾਲ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਇਸ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਰਾਜ ਹਨ। ਸੰਨ 2000 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਸੀ। ਹਿਕਾਇਤੀ ਹਿੰਦੂ ਗਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਚਰਚਾ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉੱਤਰੀ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਪਵਿਤਰਤਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਜਮੁਨਾ ਦੇ ਉਦਗਮ ਥਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੰਗੋਤਰੀ ਅਤੇ ਯਮੁਨੋਤਰੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਟਾਂ ਉੱਤੇ ਬਸੇ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੀਰਥਸਥਾਨ ਹਨ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ
उत्तराखण्ड | ||
|---|---|---|
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੂਬਾ | ||
 | ||
| ||
 ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਸਥਿਤੀ | ||
 ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ | ||
| ਦੇਸ਼ | ਭਾਰਤ | |
| ਸਥਾਪਿਤ | 09-11-2000 | |
| ਰਾਜਧਾਨੀ | ਦੇਹਰਾਦੂਨ | |
| ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ | 13 | |
| ਸਰਕਾਰ | ||
| • ਗਵਰਨਰ | ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਕਾਂਤ ਪਾਲ | |
| • ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ | ਤ੍ਰਿਵੇਦਰਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ (ਭਾਜਪਾ) | |
| • ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ | ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ | |
| • ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ | 71 ਸੰਸਦੀ | |
| • ਸੰਸਦੀ ਹਲਕੇ | 5 | |
| ਖੇਤਰ | ||
| • ਕੁੱਲ | 53,483 ਵਰਗ ਕੀ.ਮੀ. km2 (Formatting error: invalid input when rounding sq mi) | |
| ਆਬਾਦੀ (2011) | ||
| • ਕੁੱਲ | 1,00,86,292 | |
| ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ | ਯੂਟੀਸੀ+5:30 (ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ) | |
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਬੂਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਗਯਾਦਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕੁੁਰੂ ਅਤੇ ਪਾਂਚਾਲ ਰਾਜ (ਮਹਾਜਨਪਦ) ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੁਣਿਂਦ ਸਨ, ਜੋ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿਚ ਕੁਮਾਉਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਭਕਤ ਸਨ। ਕਾਲਸੀ ਵਿਖੇ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਪੂਰਾ ਖੇਤਰ ਕੁਮਾਊਂ ਅਤੇ ਗੜਵਾਲ ਨਾਮ ਕੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ; ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਕ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਨੇ ਫੜ ਲਿਆ। 1816 ਵਿਚ, ਸੁਗੌਲੀ ਦੀ ਸੰਧੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨੇਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੂਰਾ ਉਤਰਾਖੰਡ ਖੇਤਰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ।
ਉਤਰਾਖੰਡ ਨੂੰ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਮਾਹੌਲ, ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਭਾਭਰ ਅਤੇ ਤਰਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਇਸਨੂੰ ਦੇਵਭੂਮੀ (ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਧਰਤੀ) ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੇ ਜੱਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਗੜ੍ਹਵਲੀ ਜਾਂ ਕੁਮਾਓਨੀ। ਭਾਰਤ ਦੀ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 10,086,292 ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 20 ਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਅੰਤਰਿਮ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨਗਰ ਹੈ। ਗੈਰਸੈਣ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਵਿਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਚਲਦੇ ਅਜੇ ਵੀ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਸਥਾਈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੈਨੀਤਾਲ ਵਿੱਚ ਹੈ।
ਉਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਉਤਤਾਰ ਅਤੇ ਖਾਂਡ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ "ਕੇਦਾਰਖੰਡ" (ਵਰਤਮਾਨ ਦਿਨ ਗੜਵਾਲ) ਅਤੇ "ਮਾਨਸੱਕੰਡ" (ਵਰਤਮਾਨ ਦਿਨ ਕੁਮਾਊਂ) ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਖੇਤਰ ਵਜੋਂ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।[1]
ਹਾਲਾਂਕਿ, 1998 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਦੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਉਤਰਾਂਚਲ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਮ ਬਦਲਾਅ ਨੇ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜ ਲਈ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸਨ ਬਹੁਤ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਐਕਟ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ।[2] ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਤਰਾਂਚਲ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਗਸਤ 2006 ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕੈਬਨਿਟ ਨੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਤਰਾਂਚਲ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਕਤੂਬਰ 2006 ਵਿਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ,[3] ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਕੈਬਨਿਟ ਸੰਸਦ ਦੇ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿਚ ਇਸ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਲਿਆਇਆ. ਬਿੱਲ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦਸੰਬਰ 2006 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਏ ਪੀ ਜੇ ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ ਦੁਆਰਾ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਸਨ ਅਤੇ 1 ਜਨਵਰੀ 2007 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4]
ਉਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਕੁਲ ਖੇਤਰਫਲ 53,483 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ,[5] ਜਿਸਦਾ 86% ਹਿੱਸਾ ਪਹਾੜੀ ਹੈ ਅਤੇ 65% ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਜੰਗਲ ਹਨ।[5] ਰਾਜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਸ਼ੇਤਰ ਵਿਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਉਂਚੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਦੀਆਂ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹਨ: ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਿਖੇ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨੋਟੀ ਦੇ ਯਮੁਨਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਝੀਲਾਂ, ਪਿਘਲਦੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਨਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹਨ।[6] ਬਦਰੀਨਾਥ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਦੋਨੋ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਤੀਰਥ "ਛੋਟਾ ਚਾਰ ਧਾਮ" ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਉਤਰਾਖੰਡ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਣ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਵੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਉੱਚੇ ਉਚਾਈ ਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਸਥਿਤ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਸਬਟ੍ਰੋਪਿਕਲ ਜੰਗਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਬਰਫੀਲੇ ਅਤੇ ਰਾਕੀ ਪਹਾੜ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ, 3,000 ਤੋਂ 5,000 ਮੀਟਰ (9, 800 ਤੋਂ 16,400 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਊੰਚਾਈ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਐਲਪਾਈਨ ਬੂਟੇ ਅਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਦਾਣੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੇਠਾਂ ਟੇਮਪਰੇਟ ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਐਲਪਾਈਨ ਸ਼ੱਕੀਨਾਮੀ ਜੰਗਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 3,000 ਤੋਂ 2,600 ਮੀਟਰ (9,800 ਤੋਂ 8, 500 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਉਹ ਬਦਲ ਕੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਚੌੜੀ ਪੱਟ ਜੰਗਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ 2,600 ਤੋਂ 1,500 ਮੀਟਰ (8,500 ਤੋਂ 4,900 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਉਚਾਈ ਤਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1,500 ਮੀਟਰ (4,900 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਉਚਾਈ ਹੇਠਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਸਬਟ੍ਰੋਪਿਕਲ ਪਾਈਨ ਜੰਗਲ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[7]
| ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ | |||
|---|---|---|---|
| Census | Pop. | %± | |
| 1951 | 29,46,000 | — | |
| 1961 | 36,11,000 | 22.6% | |
| 1971 | 44,93,000 | 24.4% | |
| 1981 | 57,26,000 | 27.4% | |
| 1991 | 70,51,000 | 23.1% | |
| 2001 | 84,89,000 | 20.4% | |
| 2011 | 1,00,86,292 | 18.8% | |
| ਹਵਾਲਾ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ[8] | |||
ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਜੱਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਖਾਸ ਤੌਰ' ਤੇ ਗੜਵਾਲੀ ਜਾਂ ਕੁਮਾਓਨੀ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਗੜਵਾਲ ਜਾਂ ਕੁਮਾਊਂ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ। 2011 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 10,086,292 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 5,137,773 ਮਰਦ ਅਤੇ 4,948,519 ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਰਾਜ ਦੀ 69.77% ਆਬਾਦੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 20 ਵੀਂ ਸਬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 0.83% ਹਿੱਸਾ 1.63% ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ 18.9 ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ 2001-2011 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਹ 18.61% ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿਚ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਮਰਦਾਂ ਲਈ 963 ਔਰਤਾਂ ਹੈ।[9][10][11] ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਕੱਚੇ ਜੰਮਣ ਦੀ ਦਰ 18.6 ਹੈ, ਅਤੇ ਕੁਲ ਪ੍ਰਜਨਨ ਦਰ 2.3 ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ 43, ਮਾਦਾ ਮੌਤ ਦਰ 188, ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਮੌਤ ਦਰ 6.6 ਹੈ।[12]
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਰਾਕ ਆਸਰਾ, ਪੁੱਲੋਥਲੀਥਿਕ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸੰਦ, ਅਤੇ ਮੈਗਿਲੀਆਥ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਈ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵੈਦਿਕ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਵਰਨਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।[13] ਪੌਰਵ, ਕੁਸ਼ਨ, ਕੁਨੀਦਾ, ਗੁਪਤਾ, ਗੁਰਜਰਾ-ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ, ਚੰਦ, ਪਰਮਾਰ ਜਾਂ ਪੰਨਵਾਰ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।[1]
ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਪੰਜ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: -
खण्डाः पंच हिमालयस्य कथिताः नैपालकूमाँचंलौ।
केदारोऽथ जालन्धरोऽथ रूचिर काश्मीर संज्ञोऽन्तिमः॥
ਅਰਥਾਤ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੰਜ ਭਾਗ ਹਨ: ਨੇਪਾਲ, ਕੂਰਮਾਂਚਲ (ਕੁਮਾਊਂ), ਕੇਦਾਰਖੰਡ (ਗੜਵਾਲ), ਜਲੰਧਰ (ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ।[14] ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੂਰਮਾਂਚਲ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰਖੰਡ ਖੇਤਰ ਅੱਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਆਸ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਕੀਤੀ ਹੈ।[15]
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ, ਗੰਧਰਵ, ਯਕਸ਼, ਕਿੰਨਰ ਸਮੇਤ ਉੱਤਰੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰਾਜਾ, ਕੁਬੇਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਲਕਾਪੁਰੀ (ਬਦਰੀਨਾਥ ਤੋਂ ਉਪਰ) ਨੂੰ ਕੁਬੇਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਬੇਰ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ, ਕਈ ਰਿਸ਼ੀ-ਮੁਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸ਼ਰਮ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਿਐ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਹੂਣ, ਸ਼ਕ, ਨਾਗ, ਖ਼ਸ ਆਦਿ ਜਾਤੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ "ਦੇਵ ਭੂਮੀ" ਅਤੇ "ਤਪੋ ਭੂਮੀ" ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਕੁਮਾਊਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ, ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਸਾ.ਯੁ.ਪੂ. ਵਿਚ ਇਥੇ ਕੁਨਿੰਦਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਥੇ ਸ਼ਿਵਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲੂਣ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੱਛਮੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਵਿਚ ਕਾਲਸੀ ਤੋਂ ਲੱਭਿਏ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਦੀ ਬੌਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਨਿਕ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਇਥੇ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਕੁਮਾਊਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਹੋਈ।
4 ਵੀਂ ਅਤੇ 14 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਕਟਯੂਰੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਕੁਮਾਉ ਵਿੱਚ ਕਟਯੂਰ (ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨ ਬਿਜਨਾਥ) ਵਾਦੀ ਤੋਂ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੈਗੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਕਟਯੂਰਿਸ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਤੀਬਾਟੋ-ਬਰਮਨ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਵੀ ਉੱਤਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ਨਾਲੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ। ਉਹ ਆਧੁਨਿਕ ਭੂਤਿਆ, ਰਾਜੀ, ਬੁਕਸ ਅਤੇ ਥਾਰੂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[16] ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗੜਵਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਕੁਮਾਊਂ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਇੱਥੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ (ਪਹਾੜੀ ਪੇਟਿੰਗ) ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ। ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਕਾਟੂਰੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਰਾ ਗੜਵਾਲ 52 ਛੋਟੇ "ਗੜ੍ਹ" ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਗੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹ 'ਰਾਣਾ', 'ਰਾਏ' ਜਾਂ 'ਠਾਕੁਰ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। 823 ਵਿੱਚ ਮਾਲਵਾ ਪ੍ਰਿੰਸ, ਕਨਕਪਾਲ ਬਦਰੀਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ "ਚੰਦਪੁਰ ਗੜ੍ਹੀ" ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਾਣੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਹੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਗੜ੍ਹੀ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਗੜ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀਆਂ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਨਕਪਾਲ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਨੇੜਲੇ ਗੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਰ ਜਾਂ ਪੰਡਾਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਮੁੱਚੇ ਗੜਵਾਲ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ 1358 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[17]
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕੁਮੁਊਨ ਵਿਚ ਚੰਦ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੋਮ ਚੰਦ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ 10 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਾਨੂਜ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਕਟਯੁਰੀ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਕੁਰਮਨਕਲ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਕਾਲੀ-ਕੁਮੁਊਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਪਾਵਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 11 ਅਤੇ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬਾਲੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਨਾਗਨਾਥ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[18] 13 ਵੀਂ ਤੋਂ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਕੁਮਾਊਂ ਚੰਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। 1790 ਵਿੱਚ, ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਗੋਰਖਾ ਫੌਜ ਨੇ ਅਲਮੋੜਾ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੁਮਾਅਨ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1803 ਵਿਚ, ਗੋਰਖ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਗੜਵਾਲ ਰਾਜ 'ਤੇ ਵੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਧੀਨ ਲਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਲੋਕਜਨ ਵਿਚ ਗੋਰਖਾਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੋਰਖਾ ਨੇ 1815 ਤਕ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਗੋਰਖਾ ਫੌਜ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਰਾਜ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। 11 ਫਰਵਰੀ 1815 ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਲਮੋੜਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਅਪਰੈਲ 25, 2015 ਨੂੰ ਕਰਨਲ ਨਿਕੋਲਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਲਮੋੜਾ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ. 27 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ, ਅਲਾਰਮਰਾ ਦੇ ਗੋਰਖਾ ਅਫਸਰ ਬਰਮ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਪਾਏ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਕੁਮਾਓਂ ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਨੇ ਅਖੀਰ ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ 1815 ਵਿਚ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨੇੜੇ ਗੋਰਖਾ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਖਰਚੇ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਪੂਰੇ ਗੜਵਾਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪਿਆ। ਉਹ ਅਲਕਨੰਦਾ-ਮੰਡਕਾਨੀ ਦੇ ਪੂਰਬ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਮ੍ਪਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਭੂਮੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫਿਰ 28 ਦਸੰਬਰ 1815 ਨੂੰ ਟਿਹਰੀ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਅਤੇ ਕੁਮਾਊਨ ਡਵੀਜਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।[19] 1998 ਤਕ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਰਾਖੰਡ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਲ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੜਵਾਲ ਅਤੇ ਕੁਮਾਊਣ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲ, ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਅਤੇ ਪੂਰਕ ਸੁਭਾਅ ਦੋ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬੰਧਨ ਬਣਾਏ।[20] ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਂਡਾਂ ਨੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਨਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਛਾਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ 1994 ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਵੱਖਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।[21]
माटू हमरू, पाणी हमरू, हमरा ही छन यी बौण भी... पितरों न लगाई बौण, हमुनही त बचौण भी।
Soil ours, water ours, ours are these forests. Our forefathers raised them, it's we who must protect them.
—Old Chipko Song (Garhwali language)[22]
ਉਤਰਾਖੰਡ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਜਨਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਚਿੱਪਕੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋ ਗਈ।[23] ਚਿਪਕੋ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ।[24] ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਮੁਖਰਜੀ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਗੌਰਾ ਦੇਵੀ ਮੁੱਖ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀ ਚੰਦੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਭੱਟ, ਸੁੰਦਰਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਅਤੇ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਰਤੂਰੀ।[25] ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਰਾਮਪੁਰ ਤਿਰਹਾ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਕੇਸ ਸੀ ਜੋ 1 ਅਕਤੂਬਰ 1994 ਦੀ ਰਾਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਨਤਕ ਰੌਲਾ ਪੈ ਗਿਆ।[26] 24 ਸਤੰਬਰ 1998 ਨੂੰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨਿਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪੁਨਰਗਠਨ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਵਾਂ ਰਾਜ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।[27] ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 2000 ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 9 ਨਵੰਬਰ 2000 ਨੂੰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ ਦੀ 27 ਵੀਂ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਉਤਰਾਖੰਡ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸੰਸਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ। ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ, ਮੌਜੂਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬੇਬੀ ਰਾਣੀ ਮੌਰ੍ਯ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਹਨ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੈ।
ਗਵਰਨਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਮੁਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬੇਬੀ ਰਾਣੀ ਮੌਰਯਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਮਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਰਟੀ ਜਾਂ ਗੱਠਜੋੜ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਹਨ। ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ 71 ਚੁਣੇ ਗਏ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਧਾਇਕ ਜਾਂ ਐਮਐਲਏ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[28] ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਦਨ ਵਿਚ ਸਪੀਕਰ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੋਣਾਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਪੀਕਰ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਹਾਇਕ ਅਥਾਰਿਟੀ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਚਾਇਤਾਂ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੈਟਰੋ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ 5 ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਲਈ 3 ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[29] ਰਾਜ ਦਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੈਨੀਤਾਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਐਕਟਿੰਗ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਜਸਟਿਸ ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਹਨ।[30]
ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ 13 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ, ਕੁਮਾਉਂ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 15 ਦਸੰਬਰ 2011 ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ, ਰਮੇਸ਼ ਪੋਖਰਿਆਲ ਦੁਆਰਾ ਡੀਡੀਹਾਟ, ਕੋਟਦੁਆਰ, ਰਾਨੀਖੇਤ ਅਤੇ ਯਮੁਨੋਤਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਚਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਠਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।[31]
ਹੇਠ ਦੋ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹਨ:
|
ਕੁਮਾਊਂ ਭਾਗ |
ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਭਾਗ |
ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕੁਲੈਕਟਰ ਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਬ-ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਸਬ-ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਚਾਇਤਾਂ (ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਕੌਂਸਲਾਂ) ਅਤੇ ਨਗਰ ਕੌਂਸਲ ਬਲਾਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਅਤੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 10 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।[9]
| # | ਸ਼ਹਿਰ | ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | ਆਬਾਦੀ | # | ਸ਼ਹਿਰ | ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | ਆਬਾਦੀ | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | ਦੇਹਰਾਦੂਨ | ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 4,26,674 | 12 | ਨੈਨੀਤਾਲ | ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 41,377 | |||
| 2 | ਹਰਿਦੁਆਰ | ਹਰਿਦੁਆਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 2,28,832 | 13 | ਅਲਮੋੜਾ | ਅਲਮੋੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 34,122 | |||
| 3 | ਹਲਦਵਾਨੀ | ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 2,01,469 | 14 | ਕੋਟਦੁਆਰ | ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 33,035 | |||
| 4 | ਰੁਦਰਪੁਰ | ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 1,54,554 | 15 | ਮਸੂਰੀ | ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 26,075 | |||
| 5 | ਕਾਸ਼ੀਪੁਰ | ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 1,21,623 | 16 | ਪੌੜੀ | ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 25,440 | |||
| 6 | ਰੁੜਕੀ | ਹਰਿਦੁਆਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 1,18,200 | 17 | ਚਮੋਲੀ-ਗੋਪੇਸ਼ਵਰ | ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 21,447 | |||
| 7 | ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ | ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 66,989 | 18 | श्रीनगर | ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 20,114 | |||
| 8 | ਰਾਮਨਗਰ | ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 54,787 | 19 | ਰਾਨੀਖੇਤ | ਅਲਮੋੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 18,886 | |||
| 9 | ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ | ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 56,044 | 20 | ਖਟੀਮਾ | ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 15,013 | |||
| 10 | ਜਸਪੁਰ | ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 50,523 | 21 | ਜੋਸ਼ੀਮਠ | ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 16,709 | |||
| 11 | ਕਿੱਛਾ | ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 41,965 | 22 | ਬਾਗੇਸਵਰ | ਬਾਗੇਸ਼੍ਵਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | 9,229 | |||
| ਆਬਾਦੀ 2011 ਦੇ ਸੇਨਸਸ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ[32] | ||||||||||
ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੈਲਾਨੀ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਇਥੇ ਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਿਰ, ਜੰਗਲਾਤ ਭੰਡਾਰ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ, ਹਿੱਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਸ਼ਿਖਰ ਹਨ ਜੋ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ 44 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕ ਹਨ।[33] ਮਸੂਰੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਓਕ ਗਰੋਵਰ ਸਕੂਲ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।[34] ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਉਤਰਾਖੰਡ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹਨ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਨੂੰ "ਦੇਵਭੂਮੀ" (ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੀ ਧਰਤੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ[5] ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਹਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਲਾਂ ਤਕ, ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਅਤੇ ਪਾਪ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੰਗੋਤਰੀ ਅਤੇ ਯਮੁਨੋਤਰੀ, ਜੋ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ, ਬਦਰੀਨਾਥ (ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ) ਅਤੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ (ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ) ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਛੋਟਾ ਚਾਰ ਧਾਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਹਰਿਦੁਆਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ "ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਦੁਆਰ", ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿਚ ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਗਾ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਹੀ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਰੁੜਕੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿਰਨ ਕਲਿਆਹਰ ਸ਼ਰੀਫ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕਮੱਠਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰੀਤਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਹਨ। ਰਾਜ ਵਿਚ ਤਿੱਬਤੀ ਬੌਧ ਧਰਮ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵੀ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਕਲੇਮੈਂਟ ਟਾਊਨ ਵਿਚ ਮਾਈਂਡਰੋਲਿੰਗ ਮਠ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਬੁੱਧ ਸਤੂਪ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਤੁਪ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[35][36]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਿਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਹਨ। ਮਸੂਰੀ, ਨੈਨੀਤਾਲ, ਧਨੌਲਟੀ, ਚਕਰਾਤਾ, ਟਿਹਰੀ, ਲੈਂਸਡਾਉਨ, ਪੌੜੀ, ਅਲਮੋੜਾ, ਕੌਸਾਨੀ, ਭੀਮਤਾਲ ਅਤੇ ਰਾਨੀਖੇਤ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਹਾੜੀ ਸੈਲਾਨੀ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਔਲੀ ਅਤੇ ਮੁਨਸਿਆਰੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਏ ਜਾਣੇ ਵਾਲੇ ਸਕੀਇੰਗ ਰਿਜ਼ਾਰਟ ਹਨ।[37] ਰਾਜ ਵਿੱਚ 12 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਸੈੰਕਚਯਰੀਜ਼ ਹਨ ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਕੁਲ ਖੇਤਰ ਦਾ 13.8 ਫੀਸਦੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।[38] ਉਹ 800 ਤੋਂ 5400 ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਅਲਗ ਅਲਗ ਅਲੱਗ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਜਿਮ ਕਾਰਬੇਟ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੈਲਾਨੀ ਖਿੱਚ ਹੈ।[39] ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾਜੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਆਪਣੇ ਹਾਥੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰਾਜ ਦੇ ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਦੀ ਵਾਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵਰਲਡ ਹੈਰੀਟੇਜ ਸਾਈਟ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੈ। ਬਦਰੀਨਾਥ ਦੇ ਨੇੜੇ 122 ਮੀਟਰ (400 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਉਚਾਈ ਵਾਲਾ ਵਸੁੱਧਰਾ ਝਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਹੈ।[40] ਉਤਰਾਖੰਡ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਹਾਈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮੰਜ਼ਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਜੋਕੇ ਅਜੂਬਿਆਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਜ਼ਿਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਟ੍ਰੈਕਿੰਗ, ਚੜ੍ਹਨਾ, ਸਕੀਇੰਗ, ਕੈਂਪਿੰਗ, ਪਹਾੜੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਗਲਾਈਡ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ।[41] ਰੂਪਕੰਡ ਇੱਕ ਹੋਰ ਟ੍ਰੈਕਿੰਗ ਸਾਈਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਝੀਲ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਰਹੱਸਮਈ ਕਤਾਰਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[42]
ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ 28,508 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸੜਕਾਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 1,328 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਕੌਮੀ ਸ਼ਾਹ ਮਾਰਗ ਹਨ ਅਤੇ 1,543 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰਾਜ ਸ਼ਾਹ ਮਾਰਗ ਹਨ। ਸਟੇਟ ਰੋਡ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਐਸਆਰਟੀਸੀ), ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਉਤਰਾਖੰਡ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਉਤਰਾਖੰਡ ਪਰਿਵਹਨ ਨਿਗਮ) ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਰਾਜ ਵਿਚ ਆਵਾਜਾਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੰਘਟਕ ਹੈ। ਨਿਗਮ ਨੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ 2003 ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੂਟਾਂ 'ਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ. 2012 ਤਕ, "ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਪਰਿਵਹਨ ਨਿਗਮ" ਦੁਆਰਾ 35 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਟਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਦੂਜੇ ਗੈਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਰੂਟਾਂ ਤੇ ਲਗਪਗ 1000 ਬੱਸਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਛ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਓਪਰੇਟਰ ਵੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਰੂਟਾਂ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਟਾਂ ਤੇ ਲਗਪਗ 3000 ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿਸੋਂ ਵਾਂਗ ਇਥੇ ਵੀ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਈਕਲ ਰਿਕਸ਼ਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਜੀਪਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨੈਟਵਰਕ ਦੁਆਰਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੜਕ ਜੰਕਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਬੱਸ ਰੂਟਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਰਾਜ ਵਿਚ 30 ਸਤੰਬਰ 2010 ਤੱਕ 15,331 ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ 1,040,139 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ 22,118 ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ।[43][44][45] 2001 ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 71.62% ਸੀ ਜੋ 2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਸਮੇਂ ਵਧ ਕੇ 78.81% ਹੋ ਗਈ। 2011 ਵਿਚ 87.4% ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 70% ਔਰਤਾਂ ਸਾਖਰ ਸੀ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਟਰੱਸਟ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਕੂਲ ਉਤਰਾਖੰਡ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਸਕੂਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਕੇਂਦਰੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ, ਕੌਂਸਲ ਆਫ ਇੰਡੀਅਨ ਸਕੂਲ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਐਗਜਾਮੀਨੇਸ਼ਨਜ਼, ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਓਪਨ ਸਕੂਲਿੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਨੂੰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਤੈਯਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਤਰਾਖੰਡ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਵੇਦ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ। ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਪਿਕ, ਮਹਾਭਾਰਤ, ਇਸੀ ਰਾਜ ਮੈ ਸਥਿਤ ਮਾਣਾ ਗਾਂਵ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[46][47]
ਰਾਜ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਕੇ ਕਈ ਸੰਸਥਾਨ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਅਕਾਦਮੀ, ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਨ ਅਕਾਦਮੀ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸੈਨਾ ਦੇ, ਅਤੇ ਆਈਐਫਐਸ ਕੈਡਰ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਸੂਰੀ ਵਿਚ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਕਾਦਮੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਆਈਏਐਸ, ਆਈਐਫਐਸ, ਅਤੇ ਔਰ ਸਿਵਿਲ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਚ ਵਨ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਸੰਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ 1878 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਫਾਰੈਸਟ ਸਕੂਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[48] 1906 ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਸੇਵਾ ਅਧੀਨ ਆਊਂ ਤੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਫਾਰੈਸਟ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪੰਤਨਗਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਗੋਵਿੰਦ ਵੱਲਭ ਪੰਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਐਂਡ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ।[49] ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ 17 ਨਵੰਬਰ 1960 ਨੂੰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ "ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ" (ਯੂ.ਪੀ.ਏ.ਯੂ.) ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[50] ਰਾਜ ਵਿਚ ਇੱਕ ਆਈਆਈਟੀ, ਇੱਕ ਐਇਮਸ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਈਆਈਏਮ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਹਰ ਸਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੈਲਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਚ ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਗਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹਨ। ਇਹ ਪੈਰਾਗਲਾਈਡਿੰਗ, ਸਕਾਈ- ਡਾਈਵਿੰਗ, ਰਾਫਟਿੰਗ ਅਤੇ ਬੰਜੀ ਜੰਪਿੰਗ ਵਰਗੇ ਰੁਮਾਂਚਕ ਖੇਡਾਂ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਮਨਪਸੰਦ ਮੰਜ਼ਿਲ ਹੈ।[51] ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼, ਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ, ਔਲੀ, ਮੁੰਸਿਆਰੀ ਅਤੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਸਮੇਤ ਰਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।[52] ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਾਲ ਹੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੌਲਫ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਖ਼ਾਸਕਰ ਰਾਨੀਖੇਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੇੜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਤਰਾਖੰਡ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਉਤਰਾਖੰਡ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਟੀਮ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦੀ ਦੂਜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿਚ 25000 ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਸਟੇਡੀਅਮ ਹਨ: ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਸਟੇਡੀਅਮ ਅਤੇ ਹਲਦਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਸਟੇਡੀਅਮ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਰਾਖੰਡ ਫੁੱਟਬਾਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਰਾਜ ਵਿਚ ਫੁੱਟਬਾਲ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਉਤਰਾਖੰਡ ਫੁਟਬਾਲ ਟੀਮ ਸੰਤੋਸ਼ ਟਰਾਫੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੀਗ ਵਿਚ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg)
.jpeg)
