La literatura occitana gropa l'ensems deis òbras literàrias escrichas en occitan. Apareguda entre lei sègles IX e X, es la premiera literatura escricha dins una lenga romanica e es en partida a l'origina de l'adopcion dei lengas vernacularas au sen de la literatura medievala europèa. Ansin, a una istòria rica, marcada per una gròssa diversitat de genres, d'estils e de registres, que se devesís generalament en quatre periòdes principaus. La premiera, dicha l'Edat d'Aur, es probable la pus prestigiosa e se debanèt dins lo corrent dei sègles XII e XIII. Es dominada per lei trobadors que desvolopèron un important còrpus de poesia lirica.
Leis autreis epòcas majoras de la literatura occitana son liadas au declin de la lenga entraïnat per la conquista francesa d'Occitània. Son de periòdes de renaissença que veguèron una florison d'autors novèus capables de produrre d'òbras de remarca sensa arribar d'enraiar la demenicion progressiu de l'usatge de l'occitan. La premiera aguèt luòc dins lo corrent dau periòde barròc, la segonda dau començament dau sègle XIX a la Premiera Guèrra Mondiala e la darriera durant lei decennis 1960 e 1970. Foguèron marcadas per la creacion dau Felibritge en 1854 e per lo trabalh de Frederic Mistral (1830-1914) que recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura 1904 per l'ensems de son òbra.
La literatura occitana apareguèt dins lo corrent dau sègle IX ò dau sègle X dins de circonstàncias mau conegudas. Per de rasons desconegudas, d'autors d'aqueu periòde comencèron d'abandonar l'usatge dau latin, lenga deis elèits dempuei lo periòde roman, au profiech dau lengatge dau pòble. Aquela transicion foguèt progressiva que quauqueis expressions occitanas apareguèron pauc a pauc dins de tèxtes latins[1]. Ansin, l'òbra pus anciana ben identificada coma escricha en occitan es lo conjur Tomida femina qu'èra probable utilizat per demenir lei dolors de la jacina[2]. D'autrei fragments d'òbras confirman lo desvolopament de la literatura occitana durant aquela epòca. Dins aquò, son fòrça incomplèts e lo destriament entre lei formas medievalas de l'occitan e dau catalan i es pas totjorn aisat.
Lei premiers tèxtes literaris que son ben coneguts datan de la segonda mitat dau sègle XI coma la Cançon de Santa Fe ò Las, qu'i non sun sparvir, astur[3]. Dins aquò, son a l'origina d'un autre problema pertocant l'emergéncia de la literatura occitana car mòstran l'existéncia, en Occitània, d'un mestritge fòrça important de la poesia que prefigura aqueu de la poesia dei trobadors de l'Edat d'Aur. En particular, sei principalei tematicas, especialament l'amor, son ja presentas e la literatura occitana sembla ansin a sa bèla cima tre son aparicion, çò que sembla impossible[4].
La literatura occitana dei sègles IX a XI dèu donc èsser lo fruch de la madurason d'una tradicion literària pus anciana que son origina es totalament desconeguda[5]. Segon certaneis ipotèsis, foguèt benlèu influenciada per la literatura araba d'Al Andalús mai un mecanisme indigèn pòu pas èsser excluch[6]. Dins totei lei cas, lo premier trobador « oficiau », lo duc d'Aquitània Guilhem IX (1071-1126), visquèt a la fin dau sègle XI e au començament dau sègle XII. Son òbra marquèt lo començament de l'Edat d'Aur de la literatura occitana.
Article detalhat: Trobador.
L'Edat d'Aur de la literatura occitana correspond au periòde dei trobadors e agantèt son apogèu durant lo sègle XIII.
La poesia lirica
Contèxte generau
La poesia lirica foguèt lo genre dominant de l'Edat d'Aur. Foguèt probable inspirada per la poesia latina medievala car mai d'una metafòra presenta dins lei tèxtes occitans se tròba tanben dins leis òbras deis autors latins de l'Edat Mejana. De mai, la màger part dei trobadors, que fasiá partida de l'elèit intellectuau, deviá necessariament conóisser lo latin[7].
Pasmens, a respèct dei poètas latins, lei trobadors arrestèron de s'adreiçar a d'entitats abstrachas coma la saviesa. En plaça, innovèron ambé l'adopcion de la frema coma subjècte e destinatària de seis òbras. Ansin, considerèron la frema, objècte inferior dins la concepcion crestiana, coma una persona digna d'amor e d'amistat. Aquò èra una rompedura importanta ambé leis ideaus medievaus dau monge e dau chivalier. D'efiech, se lo fin' amor èra pas opausat a la religion, èra un ideau laïc e cortés. De mai, demandava una perfeccion novèla qu'èra opausada a l'egoïsme individualista[8].
Tèmas principaus
Article detalhat: Fin' amor.
Article detalhat: Sirventés.
La poesia lirica dei trobadors aguèt tres tèmas principaus que son l'amor, l'actualitat e lo debat. Dins aquò, lo premier demorèt pus prestigiós qu'èra dirèctament liat au fin' amor. Plusors obratges teorics foguèron ansin escrichs per n'explicar lei règlas e i destriar lei nocions importantas regardant l'argumentacion (la razon), lo vocabulari (lei motz) e lo son (la melodia, la musica e la metrica). De mai, la poesia trobaresca demandèt rapidament de demostrar la perfeccion de l'amor gràcias a la perfeccion, la novetat e l'inventivitat dei tecnicas literàrias e musicalas. Aquò donèt ansin naissença a plusors estiles diferents de cançon :
- lo trobar lèu qu'èra una composicion simpla que deviá demorar clara.
- lo trobar ric qu'èra una composicion sofisticada.
- lo trobar clus qu'èra una cèrca d'ermetisme que sa comprenença èra limitat a un ceucle d'iniciats.
L'actualitat èra sustot tractada ambé lo genre dau sirventés que permetiá de parlar de politica, d'atacar un enemic, de sostenir una expedicion militara (especialament una crosada) ò de plorar una disparicion. A respèct dei cançons, lo sirventés èra donc un poèma rapide destinat a un public larg. Son estile èra donc generalament simple e clar e l'autor podiá normalament pas i cercar una metrica novèla. En plaça, prendiá generalament aquela d'una cançon preexistenta ò, pus rarament, d'un autre tipe d'òbras coma la pastorèla[9].
Enfin, lo debat èra cantat segon un ensems de reglas generalament consideradas coma divertissentas. Dich jòc partit ò partimen, aqueu genre permetiá a dos autors de s'escometre. Per aquò, lo premier provocava lo segond e li demandava de chausir entre lei doas proposicions d'una alternativa sovent comica e mai grotesca. Aqueu genre permetiá probable, a la diferéncia dei dos autrei, una certana improvisacion.
Lei trobadors principaus
Lei trobadors fasián partida de l'elèit culturau de son epòca que sabián escriure. Certanei èran senhors de territòris poderós coma lo duc Guilhem IX ò lo còmte Gaston Fèbus (1331-1391) e d'autreis èran de letruts relativament paures (chivaliers, clercs, marchands, artesans...). Pasmens, dins sei cançons, totei se considèran coma egaus entre elei.
L'usatge destria generalament plusors generacions de trobadors. Aquela dei precursors gropa Guilhem IX, Eble II de Ventadorn (1086-1155, Marcabru (vèrs 1110 - 1150), Jaufré Rudèl (vèrs 1113 - 1148 ò 1170) e Cercamon (actiu entre 1132 e 1150). Son òbra es parcialament coneguda car la màger part de sei tèxtes es perduda. L'amor cortés foguèt son tèma principau, especialament per Jaufré Rudèl que depintèt son amor impossible per la comtessa Odièrna de Trípol e que participèt – segon la legenda – a la Segonda Crosada per la rescontrar. Pasmens, i trobèt la mòrt, çò qu'inspirèt la pèça La Princesse lointaine d'Edmond Rostand (1868-1918) e l'opèra L'Amour de loin de Kaija Saariaho (nascut en 1952). Lo trabalh de Marcabru es pereu relativament ric qu'es l'autor de la premiera pastorèla coneguda, que foguèt un precursor dau trobar clus e que critiquèt lo fin' amor dins plusors sirventés. Enfin, la totalitat dei tèxtes d'Eble de Ventadorn es malurosament perduda mai son influéncia sus la premiera generacion foguèt atestada per mai d'un testimòni dau periòde.
Representacion dau duc Guilhem IX d'Aquitània dins un manuscrit dau sègle XIII.
Representacion de Cercamon dins lo meteis manuscrit.
Representacion de Marcabrun dins lo meteis manuscrit.
Representacion de Jaufré Rudèl dins lo meteis manuscrit.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Après aquela premiera epòca, venguèt un periòde que cuerb la segonda mitat dau sègle XII e lo premier decenni dau sègle XIII. De còps dich « periòde classic » de la poesia lirica occitana, veguèt un renovelament important dei tecnicas e constituís l'apogèu de la literatura dei trobadors[10]. Per exemple, Guiraut de Bornelh (1138-1215), subrenomat lo « mèstre dei trobadors » per sei contemporanèus, inventèt e formalizèt lei règlas dau trobar lèu. Aqueu trabalh foguèt melhorat per Bernat de Ventadorn (vèrs 1125-1195), discípol d'Eble de Ventadorn, qu'establiguèt tanben la forma « classica » de la poesia occitana. Lo trobar clus foguèt subretot desvolopat per Pèire d'Auvèrnhe (actiu en 1149-1170) qu'es l'autor de tèxtes esoterics e complèxs largament inspirats per lei tematicas moralas de Marcabru. Enfin, regardant lei trobadors que participèron d'un biais decisiu a l'emergéncia de formas novèlas, se fau citar Arnaut Danièl (vèrs 1150-1210) que, per exprimir mai sei sentiments, utilizèt tanben de metricas, d'expressions e de formas fòrça complèxas[11]. Laissèt ansin plusors poemas erotics e inventèt la sextina que conoguèt un gròs succès.
Entre leis autrei trobadors majors dau periòde, se pòdon citar lo duò format per Rambaud d'Aurenja (vèrs 1140-1173) e Beatritz de Diá (vèrs 1140-1175) que venguèt famós per son tenson (qu'es un estile de targa) e Bertran de Bòrn (vèrs 1140-1215) per sei sirventés satirics. L'amor foguèt tanben pas oblidat e foguèt cantat per d'autors coma Gaucelm Faidit (vèrs 1150-1210) e Folquet de Marselha (vèrs 1155-1231). Aqueu darrier, trobador reconegut dins lei corts de Barcelona, de Tolosa e de Provença, abandonèt sa carriera en causa d'un amor deçauput e, vengut evesque de Tolosa, sostenguèt activament la Crosada. Ansin, en causa de sa decepcion sentimentala e de son traïment, venguèt una figura frequenta de la poesia occitana dau sègle XIII.
Representacion de Guiraut de Bornelh.
Representacion de Bernat de Ventadorn.
Representacion de Pèire d'Auvèrnhe.
Representacion d'Arnaut Daniel.
Representacion de Rambaud d'Aurenja.
Representacion de Beatritz de Diá.
Representacion de Bertran de Bòrn.
Representacion de Gaucelm Faidit.
Representacion de Folquet de Marselha
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
A partir deis ans 1210, la guèrra tresvirèt la societat occitana e lei trobadors deguèron pauc a pauc quitar Occitània per s'installar dins lei corts d'Itàlia, de Catalonha e dau nòrd d'Espanha. Aqueu periòde veguèt donc d'evolucions ambé l'adopcion de tèmas pus politicas. Per exemple, foguèt lo cas de Pèire Cardenal (1180-1278). Au servici de l'Ostau de Tolosa au començament de la Crosada, critiquèt lei vicis dau clergat de son epòca, defendèt lei valors occitanas e l'intervencion aragonesa dins sei sirventés. Uc de Sant Circ (1217-1253) conoguèt inicialament una carriera similara e intrèt tanben au servici dei còmtes tolosencs. Pasmens, ambé la desfacha occitana, comencèt de viatjar avans de s'installar en Itàlia onte publiquèt una gramatica dau provençau.
Aquela difusion dau trobar en fòra d'Occitània favorizèt l'aparicion de trobadors estrangiers coma l'Italian Sordèl (mòrt en 1269), famós per sei sirventés dirigits còntra lei princes negligents, ò lo Catalan Cerverí de Girona (1259-1285) qu'es probable l'escrivan pus prolific de la literatura trobaresca ambé 114 òbras. Pasmens, en parallèl, lo trobar dispareguèt en Occitània ela meteissa e Guiraut Riquier (1230-1292), autor de plusors poemas d'amor, es generalament considerat coma lo darrier dei trobadors.
Representacion de Pèire Cardenal.
Representacion d'Uc de Sant Circ.
Representacion de Sordèl.
Cançon de Guiraut Riquier qu'es considerat coma lo darrier trobador.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
L'epopèia
A respèct de la poesia, l'epopèia medievala occitana es relativament mau coneguda. Son origina es benlèu liada a una tradicion de racòntes istorics eissida de l'Antiquitat Tardiva ò de l'inici de l'Edat Mejana. Apareguèt ansin, coma la poesia lirica occitana, entre lei sègles IX e XI e dispareguèt vèrs la fin dau periòde medievau. Plusors tèxtes marcan aquela epòca coma lo Roncesvals qu'inspirèt probable la version francesa d'aquela cançon[12] ò lo Roman d'Arle.
Pasmens, l'epopèia occitana pus famosa es la Cançon de la Crosada. Escricha entre 1208 e 1219 per Guilhèm de Tudèla (actiu en 1199-1214) e per un autor anonim ostil ai crosats, es compausada de 9 578 vèrs que depintan lo debanament de la Crosada de sei causas dirèctas a la victòria occitana de Basièja. Coma la poesia dau periòde « classic », presenta de trachs innovants importants. En particular, es modernizacion majora de la cançon de gèsta que foguèt raprochada de la cronica istorica.
Lo roman
Lo roman foguèt un genre pauc practicat per leis escrivans occitans dau periòde medievau e per ne complicar mai l'estudi, la màger part deis òbras es perduda. Lei tèxtes coneguts apareisson ansin fòrça isolats e es malaisat de'n veire l'origina e leis evolucions.
Lei pus importants son lo roman de Jaufre, Flamenca e Guilhèm de la Barra. Lo premier es l'unic roman dau cicle arturian escrich en occitan e sembla datar de la fin dau sègle XII ò dau començament dau sègle XIII. Es clarament inspirat per la literatura francesa mai la construccion dei dialògs amorós mòstra una adaptacion au public occitan ambé l'integracion de reglas eissidas dau fin' amor. Flamenca, roman dau sègle XIII, es considerat coma lo prototip dau roman d'amor cortés. Pasmens, presenta tanben de trachs innovants, especialament dins la presentacion d'aspècts psicologics novèus. Enfin, Guilhèm de la Barra es un roman de chivalier escrich en 1318 per Arnaud Vidal de Castèlnòu d'Arri. Son racònte es centrat sus leis aventuras d'un chivalier obligat de s'enfugir dins un país exotic.
En fòra dei romans, leis escrivans occitans publiquèron tanben de nòvas coma Castia gilos dau Catalan Raimon Vidal de Besalú (premiera mitat dau sègle XIII) e Las nòvas del papagai d'Arnaut de Carcassés (premiera mitat dau sègle XIII) que contan l'infidelitat legitima de fremas victimas de marits gelós. Fau egalament l'existéncia de Nòvas del heretje que depinta un debat entre un predicaire catolic e un catar.
La literatura religiosa
La literatura religiosa es una tradicion anciana de la literatura occitana que data au mens de la Cançon de Santa Fe (sègle XI). En despiech dau desvolopament dau fin' amor, se mantenguèt gràcias ai comandas dau clergat. Lei pus famosas son probable La vida de Santa Enimia de Bertrans de Masselha (sègle XIII)[13], qu'es compausat de 2 000 vèrs octosillabics, e la Vida de la benaurada sancta Doucelina. Aquela darriera, escricha per Felipina de Porcelets (sègle XIII), èra destinada a esmòure e permetèt de favorizar la beatificacion de la religiosa.
Pasmens l'Edat d'aur s'acaba per la conquista d'una granda partida de l'Occitània pendent la Crosada dei Albigés que sei eveniments son contats dins la Cançon de la Crosada (Canso de la crosada). Dins l'Occitània conquistada, l'usança administrativa e literària dau francés comença alora lentament de s'impausar tre lo sègle XV sus lo de l'occitan (pasmens en Bearn l'usança administrativa si mantendrà parcialament fins a la Revolucion). Si considèra que lei sègles XIV e XV son coma una lenta agonia per lei letras d'òc e per la lenga literària occitana.
Après la dominacion de l'Inquisicion sus tot lo territòri occitan, lei letras d'òc saràn dobtadas d'èste lo veïcul de l'eresia, qu'es de còp verai, emai auràn d'èstre mai ortodòx per èstre toleradas. Aqueu pensament constant paralisa l'espontaneïtat e la libertat d'expression dei letras d'òc.
La poesia d'aqueste periòde es alora majoritàriament religiosa e didactica. Una dei obras lei mai representativas de la poesia d'aqueste periòde es la Vida de Sant Honorat dau trobador niçard Raimon Feraut.
Lo Consistòri del Gay Saber
L'Edat mejana foguèt tanben un periòde que la lenga occitana i foguèt provesida d'una dei premièras acadèmias modernas : lo Consistòri del Gay Saber fondat en 1323. Mai que d'un poètas s'acampèron perqué volèron restablir un cèrt lirisme aprés la crosada contra lei Albigés au sègle XIII. De rics borgés tolosencs s'organizèron un concors literari en lenga d'òc (lei Joc Florals), que li recompensèron cada anada un trobador amb una violeta daurada d'aur fin. Lei pèças coronadas per lo Consistòri si sònan Jòias del Gay Saber. Es la plus anciana societat literària d'Euròpa.
Dos autors si desmarcan mai que mai : Raimon de Cornet, poèta dau trobar clus, e Arnaud VIdal, autor dau roman de cavalariá Guilhem de la Barra.
Un autre obratge foguèt fòrça important dins l'istòria literària occitana : lei Leys d'Amors, redigidas per Guilhèm Molinier, que son lo còdi oficiau dau Consistòri. Substituisson l'inspiracion libre de l'Edat d'aur per l'escolastica e l'ortodoxia, e lo Consistòri velharà de que la lei siegue aplicada. Si tracta d'un doble e constant pensament de l'ortodoxia religiosa e de l'ortodoxia literària que una impausa l'autra.
Lo periòde barròc durèt dau sègle XVI au sègle XVIII. Es caracterizat per l'exageracion dau movement, la subrecarga decorativa, leis efiechs dramatics, la tension, l'exuberància, la grandor e – de còps – lo contrast. En Occitània, donèt naissença a una resurgéncia literària qu'es dicha « Renaissença » segon una expression de Robèrt Lafont. Comencèt dins lo corrent dau sègle XVI dins un contèxte lingüistic marcat per l'acabament de la conquista francesa de la quasi totalitat dei territòris occitans, per l'adopcion dau francés coma lenga oficiala en 1539 e per lo mantenement de l'occitan dins la vida vidanta. Son debanament es complèx qu'aguèt luòc d'un biais separat e independent en Gasconha, en Provença e a Tolosa.
Lo movement gascon
La Renaissença en Gasconha foguèt marcada per la figura de Pèir de Garròs (1525/1530 - 1581) que son objectiu afirmat èra de tornar restaurar lo prestigi de la literatura occitana. Ansin, i apliquèt lei principis de la Pleiada francesa, refusèt d'escriure en francés e s'interessèt a de genres poetics diferents d'aquelei dau Nòrd. Son òbra es dominada per sa traduccion dei Saumes e per sei Poësias gasconas. Son estile èra basat sus l'eloquéncia simpla de vèrs eroïcs e l'usatge d'una lenga populara rica. Inspirèt plusors autors coma Sallusti deu Bartàs (1544-1590), Arnaut de Saleta (1540 - 1579 ò 1594), Guilhèm Adèr (1567-1638) e Joan Giraud d'Astròs (1594-1648).
Lo premier, qu'escriviá en francés e en gascon, se destrièt amb un dialòg entre lei musas francesa, latina e gascona rivalizant entre elei per aculhir lei rèinas de França e de Navarra. Arnaut de Saleta èra un captau e un religiós que traduguèt lei Saumes en gascon au profiech dei protestants. Guilhèm Adèr èra un mètge autor d'un lòng tractat scientific (en latin) e sustot d'un poèma d'aperaquí 3 000 vèrs, dich Lou Gentilome gascoun, sus lo rèi Enric IV. Enfin, lo darrier èra un poèta amb un estile fòrça variat inspirat per Virgili. Son òbra principala es Lo Trimfe de la lengua gascoa que met en scèna un dialòg entre lei quatre sasons. Element de remarca, dins un tèxte, comencèt de denonciar la vergonha que començava d'aparéisser dins certanei sectors de la societat.
Edicion dei Poesias Gasconas de Pèir de Garròs.
Representacion de Sallusti deu Bartàs.
Edicion de 1583 dei Saumes d'Arnaut de Saleta.
Edicion dau Trimfe de la lengua gascoa de Joan Giraud d'Astròs.
Lo movement provençau
En Provença, lei condicions de la Renaissença foguèron fòrça diferentas d'aquelei de Gasconha. D'efiech, apareguèt a la Cort d'Enric d'Engoleime dins un mitan fòrça catolic, favorable ai principis de la Pleiada e influenciat per la literatura italiana. Sa figura principala es Loís Bellaud de la Bellaudièra (1543-1588). Son òbra es fòrça variada e s'interessèt a de tematicas divèrsas coma l'espèr, l'enueg, lo suicidi, l'impaciéncia, l'imaginacion, l'amor, la fantasiá. Publiquèt tres recuelhs que son dichs Obros et rimos provenssalos (164 sonet a prepaus d'un empresonament), Dondon infernau e Passa-temps (151 sonets que son una cronica de sa vida as Ais). Aguèt dos discípols que marquèron prefondament la poesia provençala que son Robèrt Rufi (1542-1634) e Pèire Pau e l'orientèron vèrs de tèmas centrats sus la celebracion dau país e una sensualitat sovent ironica.
Micolau Sabòli (1614-1675) es l'autre autor major de la Renaissença Provençala. Nascut dins una familha de pastres, escriguèt una tiera de cants de Nadau que son totjorn cantats e reeditats a l'ora d'ara. Son estil es marcat per la cèrca de la beutat de la lenga e per l'expression de la devocion. Èra tanben un musician de remarca que sa musica inspirèt Frederic Mistrau durant la composicion de la Copa Santa. Enfin, entre leis autors importants dau periòde, se fau citar Glaudi Brueis (vèrs 1570-1636), que foguèt famós per sa poesia (Jardin deys Musos provensalos), sei pèças de teatre e sei balets, Joan de Cabanas (1654-1717), autor de còntes e de pèças de teatre, e Gaspar Zerbin (1590-1650) que publiquèt plusors comèdias fòrtament influenciadas per lo teatre italian.
Retrach de Loís Bellaud de la Bellaudièra.
Bust de Micolau Sabòli.
Premiera pagina d'una pèça de Glaudi Brueis.
Manuscrit de Joan de Cabanas.
Edicion d'una comèdia de Gaspar Zerbin.
Lo movement tolosenc
Lo tresen periòde de la Renaissença foguèt centrat sus Tolosa e comencèt pus tardivament durant lei premiers decennis dau sègle XVII. Es en partida liat au movement gascon e d'autors coma Guilhèm Adèr i son de còps restacats. Sei figuras principalas son Bertran Larada (1581 - vèrs 1635) e Pèire Godolin (1580-1649).La vida dau premier es mau coneguda mai Larada es demorat famós per son Margalida Gascoa qu'es un recuelh de poesia autobiografic depintant un amor deçauput. Lo segond se destrièt sustot ambé son recuelh dich Ramelet Moundi. Aguèt un estil fòrça variat e s'interessèt a plusors genres de poesia. Inspirèt certanei passatges dei comèdias de Cyrano de Bergerac e de Molière.
Autrei regions
Dins lo rèsta d'Occitània, la Renaissença veguèt pas l'emergéncia de movements seguits. Pasmens, i aguèt plusors autors isolats que son trabalh agantèt una certana celebritat. Lo principau foguèt Joan de Valès qu'escriguèt Virgili desguisat o l'Eneïda burlesca, una pèça borlesca, en 1648. D'un biais generau, lo teatre popular occitan foguèt relativament vigorós durant lo periòde barròc. Certaneis escrivans assaièron tanben de publicar d'òbras situadas dins de genres pus seriós coma Nicolau Fizes (1648-1718) qu'es probable l'autor de l'Opèra de Frontinhan presentat durant lei celebracions de la Patz de Nimega.
Francés de Corteta (1571-1655) si destria per sei pastoralas Ramonet e Miramonda emai que per l'adaptacion d'un passatge de Dòn Quichòte au teatre, Sancho Pança al palais dels ducs.
Lo teatre d'òc
Lo teatre esta fòrça popular en Occitània durant tot lo periòde. Dos fogaus si destrian mai particularament : lo de Bezièrs e lo d'Ais-de-Provença.
A Besièrs, de numerosas pèças son jogadas lo jorn de l'Ascension pendent lei fèstas dei « Caritats ». Cèrtas son pas que de simples paradas, d'autrei de vertadièras comèdias ò tragi-comèdias. Lo dramaturg notable associat au teatre de Bezièrs es Francés Bonnet, autor de L'Istòria de Pepezuc, pèça que mete en scèna l'arquetipe dau soldat fanfarron gascon. Si sabe que Molière foguèt influenciat per lo teatre occitan e joguèt sus scèna en Lengadòc. L'escritura dei replicas dau personatge de Lucette en lengadocian dins Monsieur de Pourceaugnac mòstra ben que mestrejava la lenga occitana.
Lo teatre d'Ais es representat per de figuras coma Glaudi Brueis e son disciple Gaspard Zerbin, autors de comèdias.
Dos genres foguèt particularament representats dins lo teatre d'òc :
- Lei Pastoralas, que si joguèron per lo temps de Calenda e qu'acòrdan au costat d'elements dramatics fixes una larga plaça per lei gags que remembran ais espectators cèrts aveniments de l'anada passada.
- Lei Carnavaladas que reprenon la trama tradicionala dau jutjament dau personatge de Caramentrant e que i introduson d'episòdis burlescs ò satirics se raportant a de fachs locaus conoissuts de toi e que si capitèron dins l'anada.
Lo declin de la literatura occitana durant lo sègle XVIII
Dins lo corrent dau sègle XVIII, la literatura occitana conoguèt un periòde de declin. D'efiech, la centralizacion creissenta de França, especialament a partir de l'organizacion d'institucions culturalas coma l'Acadèmia per Richelieu, alunchèt l'occitan de l'elèit intellectuau dau reiaume. Ansin, aqueu sègle veguèt sustot l'edicion de gramaticas destinadas a corregir lei fautas deis occitanofòns assaiant de parlar francés (Gasconismes corrigés). L'activitat deis escrivans se limitèt ai domenis tradicionaus coma lo cant religiós ò la comèdia (per exemple Antòni Clet]).
Dins aqueu contèxte, se destrièt lo Gascon Ciprian Desporrins (1698-1758) que sei poèmas foguèron cantats a la Cort de Versalhas per Pèir de Jeliòt. Lei pus famós son Rossinholet qui canta e Quant vòs ganhar pastoreta charmanta.
La Segonda Renaissença foguèt l'òbra d'un elèit intellectuau qu'aviá prés consciéncia de l'existéncia d'un pòble occitan. Sa premiera partida cuerb la premiera mitat dau sègle XIX. Es caracterizada per un interès novèu portat a la lenga occitana per de cercaires mai ò mens inspirat per lo romantisme ambient. La segonda partida, que comença dins lo corrent deis ans 1850, es centrada sus la Provença Rodanenca e es marcada per son organizacion estructurada au sen dau Felibritge.
L'interès novèu per la lenga occitana
Lei cercaires
A partir de la fin dau sègle XVIII, de cercaires comencèron d'estudiar l'istòria e la lenga dau sud de França. I descurbiguèron rapidament la cultura prestigiosa dei trobadors de l'Edat Mejana qu'èra d'aqueu temps largament oblidada. Lo trobador venguèt alora « a la mòda » e lo subjècte atraguèt d'istorians dei pòbles e de medievistas. Son òbra contribuïguèt a la reconstitucion de l'istòria d'Occitània e de sa cultura e foguèt ansin lo preludi a l'emergéncia dau Felibritge.
Lo premier d'entre elei foguèt probable lo poèta e filològ Fabre d'Olivet (1767-1825) que rescontrèt un certan succès ambé seis obratges Lo Trabador, una mena de roman istoric, e La Langue d'oc rétablie dans ses principes constitutifs, una gramatica e un lexic occitan. Francés Rainoard (1761-1836) menèt un trabalh similar en parallèl. Pus rigorós, laissèt una òbra marcada per una importanta antologia de la poesia dei trobadors (Choix des poésies originales des troubadours) e un lexic qu'a totjorn una gròssa importància a l'ora d'ara (Lexique roman). Pasmens, lo fondator de la cèrca scientifica sus la lenga d'òc es sovent considerat coma Simon Juda Onorat (1783-1852). Mètge, naturalista e, sustot, lexicograf redigiguèt un diccionari francés-occitan que foguèt lo modèl dau Tesaur dau Felibritge.
Leis estudis istorics foguèron tanben tocats per la mòda dei trobadors, çò que menèt a la redescubèrta de la Crosada deis Albigés e de seis atrocitats. Tres istorians ne son lei figuras majoras : Augustin Thierry (1795-1856), Claude Fauriel (1772-1844) e Jean-Bernard Mary-Lafon (1810-1884). Thierry faguèt partida dei premiereis istorians qu'utilizèron de fònts originalas per son trabalh. Desvolopèt una teoria explicant leis antagonismes istorics de son epòca per l'existéncia de « raças conquistairitz » e de « raças conquistadas ». L'adaptèt a l'istòria de França que foguèt resumida a un combat entre un nòrd franc imperalista e racista e un sud romanizat pacific e tolerant. Claude Fauriel defendèt tanben aquela tèsi e editèt la Cançon de la Crosada en 1834. Es tanben l'autor d'una Histoire de la Gaule Méridionale, depintant leis orrors de la Crosada, e d'una Histoire de la poésie provençale. Enfin, Mary-Lafon escriguèt la premiera istòria d'Occitània dins son Histoire politique, religieuse et littéraire du Midi de la France depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours. Aqueu trabalh scientific trobèt pereu un ecò dins l'òrdre donat per Napoleon III de reculhir totei lei cants populars de França. D'efiech, aquò permetèt d'enregistrar un gròs nombre de còntes, de poèmas e de cançons occitans.
Fabre d'Olivet que foguèt un dei precursors de la « mòda » dei trobadors au començament dau sègle XIX.
Francés Rainoard, precursor major de la recèrca scientifica sus la lenga e la cultura occitanas.
Simon Juda Onorat, fondator de la recèrca scientifica sus l'occitan e autor dau diccionari que pòrta son nom.
Augustin Thierry, premier istorian qu'estudièt l'istòria d'Occitània.
Claude Fauriel, istorian qu'editèt per la Cançon de la Crosada e denoncièt leis atrocitats de la Crosada.
Jean-Bernard Mary-Lafon, autor de la premiera istòria d'Occitània.
.JPG)
Una florison d'autors
Lo trabalh d'erudicion sus l'istòria d'Occitània e sus sa lenga favorizèt a partir de 1820 l'aparicion d'un important movement d'autors. Lor retrach tipic es aqueu d'un captau cultivat amorós de la lenga d'òc ò aqueu d'un artesan aculturat en francés e donant d'importància a sa lenga. La florison aguèt luòc dins totei lei regions occitanas. Dins lo premier ensems, se tròba lo marqués Gustau de la Fara-Alès (1791-1846) que son cap d'òbra foguèt lo roman Las castanhadas, publicat en 1844, qu'inspirèt mai d'un autor cevenòl. Joan Josèp Mariús Dieulofet (1771-1840), poèta provençau famós per la puretat de sa lenga, ne fa partida tanben partida. Escriguèt de còntes, de poèmas e de fablas e trabalhava sus un diccionari francés-occitan. Son òbra pus coneguda es lo poèma Lei Manhans de 1819.
Dins lo segond grop, se pòdon citar lo Marselhés Victor Gelu (1806-1885) e, sustot, l'Agenés Jansemin (1798-1864). Lo premier s'inspirèt de la societat de la Ciutat Focèa per metre en scena de personatges de la vida vidanta, ne denonciar lei vicis e assaiar de lei corregir. Participèt tanben a la creacion dau jornau satiric La Sartan. En revènge, refusèt totjorn de jonhér lo Felibritge en despiech de mai d'una propòsta. De son caire, Jansemin aguèt una gròssa influéncia en Lengadòc onte suscitèt de vocacions nombrosas. En particular, sei poèmas li permetèron d'obtenir una fama nacionala e sei lecturas publicas venguèron d'eveniments capables d'atraire un public important. Sei tèxtes son reünits dins Las Papilhòtas.
Joan Josèp Mariús Dieulofet, autor dau poema Lei Manhans.
Victor Gelu, poèta major de la Marselha de la premiera mitat dau sègle XIX.
Jansemin, autor de Las Papilhòtas.
Lo Felibritge
Article detalhat: Felibritge.
Programas e principis dau Felibritge
Après la renaissença desorganizada de la premiera mitat dau sègle XIX, un grop d'autors decidiguèt de s'estructurar segon lo modèl de la Pleiada francesa. Aquò donèt naissença au Felibritge e a un movement poderós que marquèt prefondament la literatura occitana fins a la Premiera Guèrra Mondiala. Fondat en 1854, lo movement voliá restaurar la lenga provençala, restancar son declin e promòure la cultura occitana. Existís totjorn a l'ora d'ara. Son organizacion li permetèt de prepausar la premiera codificacion modèrna de l'occitan (la grafia mistralenca) e de donar una visibilitat novèla a la literatura occitana dins un contèxte d'avançada dau francés.
Lo bilanç d'aqueleis accions es mitigat. D'un caire, la literatura occitana venguèt tornarmai fòrça prestigiós, especialament gràcias a l'òbra de Frederic Mistrau, e la grafia mistralenca facilitèt la circulacion deis òbras. Pasmens, d'un autre caire, lo programa politic dau Felibritge foguèt jamai ben definit e lei revendicacions lingüisticas dei felibres mau capitèron totalament. De mai, sa promocion de la lenga foguèt sustot aquela dau dialècte rodanenc dau provençau e excluguèt – generalament – leis autrei formas de la lenga. Enfin, l'usatge de l'occitan contunhèt de demenir au sen de la societat occitana, sustot a partir deis ans 1920-1930.
Frederic Mistrau
Article detalhat: Frederic Mistral.
Frederic Mistrau (1830-1914) domina largament lo periòde dau Felibritge qu'es un poèta major de la literatura occitana e europèa de la segonda mitat dau sègle XIX. Son cap d'òbra es lo poema tragic de dotze cants dich Mireio, publicat en 1858, que foguèt a l'origina de sa celebritat. Pasmens, es egalament l'autor de plusors autrei tèxtes de remarca coma Calendau, Lis Isclo d'or, Nerto, La Rèino, Lou Pouèmo dóu Rose e Lis óulivado. Collectèt tanben lei còntes tradicionaus de Provença e, sustot, foguèt l'autor d'un diccionari francés-provençau, Lou Tresor dóu Felibrige, qu'es totjorn a l'ora d'ara lo diccionari occitan pus ric.
En 1904, recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura per l'ensems de son òbra.
Josèp Romanilha, Teodòr Aubanèu e Fèlix Gras
Mistrau foguèt pas l'unic felibre que rescontrèt lo succès durant sa carriera. Entre lei pus famós de sei contemporanèus, se pòdon citar Josèp Romanilha (1818-1891), Teodòr Aubanèu (1829-1886 e Fèlix Gras (1844-1901). Lo premier es sustot demorat famós per son influéncia majora sus la codificacion de la nòrma mistralenca, sa participacion a divèrsei jornaus e son sostèn a la publicacion de l'Armana prouvençau.
Aubanèu, considerat coma lo poèta pus prefond dau Felibritge, publiquèt en 1860 La mióugrano entre-duberto que foguèt ben acuelhit per la critica mai condamnat per seis amics catolics. Aquò menacèt son estampariá e marquèt una lònga pausa dins sa carriera. Esperèt ansin fins a 1885 per publicar son segond recuelh Li fiho d'Avignoun que foguèt tornarmai durament atacat per la Glèisa. Moriguèt l'an seguent.
Fèlix Gras aguèt pas de problemas similars qu'èra un republican ben afiermat. Subrenomat lo « Felibre Roge », s'interessèt subretot au roman. Son cap d'òbra es una epopèia, dicha Li Rouge dóu Miejour, que conta lo viatge dau batalhon revolucionari marselhés vèrs París en 1792. L'obratge foguèt celebrat per lo Premier Ministre William Ewart Gladstone e foguèt traduch dins plusors lengas. Seis autreis òbras majoras son Li Carbounié, Toloza (poema epic sus la Crosada) e, subretot, La Paplino.
Autreis autors majors dau periòde
A la fin dau sègle XIX, lo Felibritge s'èra estendut ais autrei regions d'Occitània. D'un biais generau, s'embarrèt dins un provincialisme caracterizat per la celebracion dau terraire e l'amor de la lenga e de la tradicion que foguèt, en partida, a l'origina de sa revirada. Pasmens, contunièt tanben de revelar d'autors de remarca. Per exemple, foguèt lo cas dau pintre, gravador e escrivan Valèri Bernard (1850-1936). Capolièr dau Felibritge de 1909 a 1919, assaièt de promòure una lenga susceptibla d'unificar totei lei dialèctes occitans e lo catalan. Aquò donèt naissença a un parlar mixt entre la grafia mistralenca e la futura nòrma classica. Son cap d'òbra es La legenda d'Esclarmonda, poèma de dotze cants editat en 1925. Puei, precursor de l'occitanisme modèrne, fondèt, en 1930, la Societat d'Estudis Occitans, remplaçada, en 1945, per l'Institut d'Estudis Occitans[14].
En Bearn, se pòu citar lo poèta Miquèu de Camelat (1871-1962). Fòrça influenciat per Frederic Mistrau, escriguèt tres epopèias e dramas de vèrs. La premiera, Belina (1899), es considerada coma la Mireio gascona. Leis doas autrei pèças, Mourte e Bibe (1920) e Lòla (1939), fan egalament partida deis òbras majoras de la literatura occitana. Pasmens, Camelat se limitèt pas au teatre e publiquèt tanben de novèlas e participèt activament a la revista Reclams.
En Losera , lo Grelhet (1865-1941), istòrian e director del jornal "La crotz de Losera" apiasonava l' Armanac de Losera en 1899 e escriguèt los tres tòmes dels "Contes del Gevaudan" . Sas reviradas de "las Fablas de la Fònt en lenga nostra" son famòsas.
Enfin, una autra figura majora d'aqueu periòde foguèt aquela de Josèp d'Arbaud (1874-1950) que son cap d'òbra es lo roman La bèstio dóu Vacarés que conta lo rescòntre entre un èsser fantastic au fisic de satire e un gardian.
Frederic Mistrau, cofondator dau Felibritge, autor de plusors òbras majoras e Prèmi Nobel de Literatura 1904.
Josèp Romanilha, cofondator dau Felibritge e artesan principau de la codificacion de la nòrma mistralenca.
- Miquèu de Camelat, autor de plusors epopèias majoras escrichas en gascon.
Josèp d'Arbaud, autor dau roman La bèstio dóu Vacarés.
La rompedura ambé lo Felibritge
Tre la fin dau sègle XIX, certanei felibres comencèron de se raprochar dau modèl catalan qu'obteniá mai de resultats que lo Felibritge. En particular, un grop format d'August Fourès (1848-1891), d'Antonin Perbòsc (1861-1944) e de Prospèr Estieu (1860-1939) s'engatjèt ardiament dins aquela via e prepausèt d'establir una grafia pròcha d'aquela dei trobadors e dau catalan. Aqueu trabalh arribèt en 1935 a la premiera definicion de la nòrma classica de Loís Alibèrt (1884-1959). S'enseguiguèt una lònga « guèrra dei grafias » entre la grafia mistralenca, la grafia occitana e certanei sistèmas pus locaus. Aquò afebliguèt l'occitanisme e lo conflicte, que sembla d'ara endavant largament ganhat per la nòrma classica, èra pas encara totalament acabat au començament dau sègle XXI.
La multiplicacion dei genres
Après la Segonda Guèrra Mondiala, coma pendent lo periòde felibrenc, la lenga contunièt de disparéisser en despiech de l'aparicion d'autors de remarca. En particular, dins lo corrent deis ans 1960-1970, aguèt una novèla florison literària de remarca que constituís la Tresena Renaissença de la literatura occitana.
Sei figuras majoras ne foguèron Max Roqueta (1908-2005), Joan Bodon (1920-1970), Bernat Manciet (1923-2005), Marcela Delpastre (1925-2005) e Robèrt Lafont (1923-2009). Pasmens, en mai de l'òbra d'aqueleis autors majors, foguèt sustot marcada per la diversitat dei genres practicats qu'anavan dei formas classicas coma la poesia (Sèrgi Bec, Ives Roqueta, Renat Nelli...), lo roman (Pèire Pessamessa...) ò lo teatre (Claudi Alranc, Andrieu Benedetto...) a de formas pus novèlas coma la cançon modèrna (Claudi Martí, Patric, Mans de Breish, Maria Roanet, Joan Pau Verdier...).
L'òbra dei cinc figuras majoras dau periòde se destria per sei tematicas de portada universala e per son eclectisme. D'efiech, plusors d'entre elei foguèron romancier, poèta e dramaturg. Es lo cas dau Lengadocian Max Roqueta que son òbra es fondada sus l'esplendor dei garrigas, sus la consciéncia dau temps e dau non-ren e sus d'univèrs tragics e serens. Caracteristicas de la literatura occitana dei sègles XIX e XX, aquelei tematicas son probable lo rebat de la situacion de la lenga e de la cultura occitanas. Son cap d'òbra es lo recuelh de novèlas Vèrd paradís que foguèt publicat dins lo corrent deis ans 1960-1970. Joan Bodon, egalament de Lengadòc, èra sustot un romancier e un contaire. Son òbra se concentra sus la descripcion d'un mond rurau format de febles, d'umiliats e d'excluchs. L'eissida i es generalament marrida (vin, mòrt, foliá, fugida...) e lo ton de sa pròsa es sovent pessimista mai tendre. De mai, son trabalh se destria per sa qualitat lingüistica e son parlar servís sovent coma modèl.
Bernat Manciet èra pas originari de Lengadòc mai dei Lanas. Escriguèt ansin dins un dialècte landés qu'es de còps fòrça opac en causa de son ultralocalisme. Pasmens, son òbra es fòrça rica que foguèt poèta, romancier, dramaturg e pintaire. Depintèt principalament lei roïnas de la guèrra, l'estraç de l'òme modèrne e la disparicion dau país occitan. Seis òbras pus importantas son lo recuelh de poesias Accidents, lo roman Lo gojat de noveme e lo poèma L’enterrament a Sabres. Marcela Delpastre èra una païsana de Lemosin que foguèt principalament poetessa. Bastiguèt la sieuna cosmogonia e assaièt de depintar la vida de la tèrra dins de frasas sovent lòngas que son de còps similaras a de psaumes. Es tanben l'autor d'una autobiografia que conta sa jovença au sen d'un mitan païsan disparegut.
Enfin, l'òbra dau Provençau Robèrt Lafont es probable la pus rica que regarda la literatura, la cèrca scientifica e lo combat politic (movement Volèm viure al païs). D'efiech, aguèt una influéncia majora dins la revendicacion regionalista e realizèt plusors viatges en Catalonha, en Itàlia, en Alemanha ò en Àustria. Trabalhèt tanben sus la redescubèrta de la literatura medievala e sus de questions de lingüistica. Ansin, sa bibliografia se compausa d'un centenau de libres e d'un milier de publicacions. Regardant son òbra literària, foguèt romancier, poèta e dramaturg e director de divèrsei revistas.
La literatura occitana dau sègle XXI
Au començament dau sègle XXI, la literatura occitana conoís una situacion totjorn similara an aquela dei dos sègles precedents marcada per lo paradòxa entre lo declin continú de l'usatge de la lenga e una produccion totjorn relativament rica. Ansin, a l'ora d'ara, doas generacions d'escrivans occitanas son activas. Son fòrça dinamicas en matèria de poesia mai totei lei genres son representats, compres lei pus modèrnes coma la benda dessenhada. La premiera, nascuda dins lo corrent deis ans 1960, es dominada per de figuras coma Sèrgi Javaloyès (nascut en 1951), que son òbra es marcada per la guèrra d'Argeria (L’Òra de partir) e per son installacion en Bearn (lo poema epic Sorrom Borrom). Au sen de la segonda, se destrian Aubin Bonnet, Aurelià Lassaca e Estève Salendres que son nascuts durant lei decennis 1980.
La cançon es tanben fòrça ben representada, especialament ambé lei grops Nadau (fondat en 1973), Lou Dalfin (fondat en 1982) Massilia Sound System (fondat en 1984) e Lou Seriol (fondat en 1994). En particular, illustran una gròssa diversitat de genre (reggae per Massilia Sound System, mèscla d'instruments ancians e modèrnes per Lou Dalfin...). De mai, De cap tà l'immortèla e L'encantada de Nadau fan uei partida dau repertòri tradicionau de la cançon populara occitana.
- Las Joyas del gay saber, édité par Jean-Baptiste Noulet, vol. iv. de Monuments de la littérature romane de Gatien-Arnoult, &c., Tolosa, 1849.
- Jean-Baptiste Gaut, Étude sur la littérature et la poésie provençales, Mémoires de l'académie des sciences d'Aix, tome ix. pp. 247344, Ais, 1867.
- Meyer, Paul. Cours d'histoire de la littérature provençale. Paris : A. Franck, 1865.
- Noulet, Essai sur l'histoire littéraire des patois du midi de La France aux XVI et XVII siècles (Paris, 1859) and ... au XVIII siècle, Paris, 1877.
- Jean Bernard Mary-Lafon, Histoire littéraire du midi de la France, Paris, 1882.
- Antonio Restori, Letteratura provenzale, pp. 200214, Milan, 1891.
- Frédéric Donnadieu, Les Précurseurs des félibres 1800-1855, Paris, 1888.
- G. Jourdanne, Histoire du Félibrige, 1854-1896, Avinhon, 1897.
- Hennion, Les Fleurs félibresques, Paris, 1883.
- Portal, La letteratura provenzale moderna, Palerma, 1893.
- Eduard Koschwitz, Ueber die provenzalischen Feliber und ihre Vorgaenger, Berlin, 1894.
- Mariton, La Terre provençale, Paris, 1894. (H. 0.)
- Camelat, Miquèu de. La Litterature gascoune de las Hounts purmères à Oey lou die. Pau : Marrimpouey, 1950.
- Charles Camproux, Histoire de la littérature occitane, Paris, Payot, 1953.
- Anatole, Cristian - Lafont, Robèrt. Nouvelle histoire de la littérature occitane. Paris : P.U.F., 1970.
- Jouveau Réné et Charles Rostaing, , Lou prouvençau à l'Escolo, 1972.
- (es) Martín de Riquer, Los trovadores, Barcelona, Planeta, 1975 ISBN: 978-8-4320-7634-3, 1 751 pages.
- Gardy, Philippe. L’Écriture occitane aux XVI, XVII et XVIII siècles, CIDO, 1986.
- Jean-Charles Huchet, Le Roman occitan médiéval, collection « Littératures modernes », Paris, PUF, 1991 ISBN: 2-13-043713-3, 214 pages.
- Pierre Bec, Le Siècle d'or de la Poésie gasconne, Paris, Les Belles Lettres, 1997 ISBN: 2-251-49006-X
- Hervé Lieutard (sota la direccion de) La littérature d'oc, Mille ans de littérature occitane – parcours historique et problématique, .
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
