Pirenèus

Los Pirenèus^{[nt 1]} (o a tòrt las Pirenèas^[1]), tanben sonats popularament los Pòrts, son una cadena montanhosa entre la mar Mediterranèa (cap de Creus) e l'ocean Atlantic (golf de Gasconha), situada en Occitània (pendís nòrd), als Païses Catalans (èst), al Bascoat (oèst) e en Aragon (pendís sud).

Pels articles omonims, vejatz Pirenèus (omonimia).

Pirenèus

Tipe	Serrada
Autres noms	Pòrts, Pirenèu
Eponim	Pirena
Part de	Cencha alpina
Localizacion
Estat	Espanha, França e Andòrra
Unitat administrativa	Nòva Aquitània, Occitània, Comunautat Autonòma Basca, Aragon, Navarra e Catalonha
Limitròf amb	Val de l'Èbre Conca d'Aquitània
Donadas
Altitud	3 404 m
Punt culminant	Aneto
Superfícia	55 000 km²
Material	ròca metamorfica, ròca magmatica e ròca sedimentària
Dimensions	491 () km
Istòria
Periòdes istorics	Eocèn, Paleozoïc e Mesozoïc
Cronologia
Edat	Eocèn

En tèrmes d'estats, los Pirenèus separan França (pendís nòrd) e Espanha (pendís sud) e comprenon al mitan lo principat d'Andòrra. Las principalas excepcions a aquesta disposicion son formadas 1º per la Val d'Aran, una valada occitana que depend d'Espanha mas que se situa sul pendís nòrd del massís; 2º per lo vilatge catalan de Llívia qu'es una enclava espanhòla dins l'estat francés; 3º per la comarca catalana de Cerdanha situada sul pendís sud de la cadena, mas partejada entre França e Espanha.

Pirenèus centrals

Vista satellit dels Pirenèus.

Estanh dels Gorgs, en Bearn

An una longor de 425 km e una largor que generalament fa pas mai de 100 km.

Lo gentilici es pirenenc -a.

Los Pirenèus prenon los noms seguents dins las lengas dels territòris qu'ocupan: en catalan Pirineus; en aragonés Pireneu; en basc Pirinioak; en francés Pyrénées; en espanhòl Pirineos.

Segond la mitologia grèga, los Pirenèus foguèron creats per Eracles, que faguèt un clapàs per enterrar la princessa Pirena.

Principalas cimas

Qualques unas de las cimas pus importantas dels Pirenèus son, entre d'autras:

• Lo Pic d'Aneto (3404 m), en Ribagòrça, lo pus naut de la sèrra.
• Lo pic de Pocets (3375 m), en Ribagòrça.
• Lo Mont Perdut (3355 m), en Aragon.
• Vinhamala (3298 m), en Gasconha.
• Lo Pica d'Estats (3143 m), a caval entre Palhars Sobeiran e Gasconha.
• La Comapedrosa (2942 m), altitud maximala d'Andòrra.
• Carlit (2921 m), en Nauta Cerdanha.
• Collarada (2886 m), en Aragon.
• Lo Pic de Mieidia d'Aussau (2884 m), en Bearn
• Montardo (2830 m), dins la Val d'Aran.
• Canigó (2784 m), en Conflent.
• Las doas cimas dels Encantats (2747 e 2738 m), en Palhars Sobeiran.

Nòtas

1. Dins las lengas autoctònas:

   • espanhòl: Pirineos [piɾiˈneos]
   • francés: Pyrénées [piʁene] 
   • catalan: Pirineus [piɾiˈnɛws]
   • basc: Pirinioak [piɾini.o.ak]
   • aragonés: Pirineus [piɾiˈnews]

Referéncias

1. Domergue Sumien. L’occitan, lenga fantasmada: l’exemple de la toponimia. «[...] lei Pirenèus, au masculin, segon la primiera reïntroduccion sabenta d’aqueu nom dins lei lengas modèrnas, que comencèt tot bèu just dins un document en occitan de 1660: <als confins dels Pireneus> (Dauzat & al. 1978. 196). Pasmens lo francisme las/eras Pirenèas* s'es espandit a causa dau francés les Pyrénées que sa finala -ées sembla tau femenina. Ara lo conseu generau deis Auts Pirenèus (Hauts/Nauts Pirenèus en gascon) se sent obligat de promòure la forma Hautas Pirenèas*, en se fabricant una autenticitat factícia qu’ignora tot de l’istòria occitana dau nom (cf. Atau que’s ditz 1998. 8).»