lenga romanica autoctòna d'Aragon From Wikipedia, the free encyclopedia
L'aragonés (autonim: aragonés [aɾaɣoˈnes]) es una lenga romanica que se declina en divèrses dialèctes parlats dins las vals pirenencas d'Aragon, en Espanha. Eretat de la lenga navarroaragonesa a l'Edat Mitjana, l'aragonés es un objècte de debat dins lo mond lingüistic.
Idioma aragonés — Aragonés — aragonés  | |
| Parlat en | Espanha |
|---|---|
| Region | Euròpa |
| Locutors | Locutors actius: 10 000–12 000 (2017)[1] Locutors actius e passius: 30 000–50 000 (2017)[1] |
| Tipologia | Fusionala |
| Classificacion lingüistica | |
| Lengas indoeuropèas | |
| Estatut oficial | |
| Oficial de |  Aragon (lenga pròpria)[2] |
| Acadèmia | Academia Aragonesa d'a Luenga (2013) |
| Estatut de conservacion | |
|
EXExtinct (Atudat) CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
NENot Endangered (Non en dangièr) | |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-1 | an |
| ISO 639-2 | arg |
| ISO 639-3 | arg |
| Ethnologue | arg |
| Glottolog | arag1245 |
| Linguist List | arg |
| UNESCO | 330 |
| IETF | an |
| Endangered | 949 |
| Mòstra | |
| Article primièr de la Declaracion dels Dreits de l'òme en aragonés–Articlo 1 Totz es hombres naixen libres y iguals en dignidat y en dreitos. Son adotatos de razón y de conciencia y han de comportar-se fraternalment es uns con es atros. | |
| Mapa | |
 | |
Istoricament es considerat coma un dialècte del castelhan, però d'estudis mai recents afirman qu'es una lenga pròpria derivada del latin durant l'Edat Carolingiana.[3] Los especialistas son actualament consents per dire que l'aragonés es un idiòma de transicion entre las lengas iberoromanicas (castelhan, galèc-portugués e asturleonés) e aquelas occitanormanicas (occitan e catalan). I a uèi un movement cultural per la promocion de l'ensenhament e la normalizacion de la lenga.[4]
Coma d'autras lengas de la peninsula Iberica, l'aragonés s'espandiguèt cap al sud gràcias a la Reconquista suls territòris arabomusulmans. Pasmens, recuolèt al profièt del castelhan tre la fin de l'Edat Mejana. De còps se parla d'"aragonés" pel castelhan d'Aragon amb substrat aragonés.
L'estimacion mai correnta considèra que 10 000 personas parlan l'aragonés. Existisson tanben de neolocutors de la fabla dins las ciutats màgers d'Aragon.
L'aragonés es una lenga derivada del latin. Cal notar que sul territòri d'origina de la lenga, se parlèron fins a la fin del sègle X de parlars bascos que coexistissián amb de parlars romanics que passavan del latin a l'aragonés. Aquel fach pòt explicar en partida cèrtas afinitats que ten l'aragonés amb los parlars gascons pirenencs, que tanben an un substrat basco important.
L'aragonés —o pus exactament lo navarroaragonés— nasquèt a l'entorn del sègle VIII coma un dels dialèctes nombroses del latin desvolopats dins los Pirenèus centrals. Son domeni inicial èra al nòrd e a l'èst de la val d'Èbre, dins certanas regions de la Rioja, al sud e a l'èst de Navarra e en Aut Aragon.
Dins la lenta Reconquista crestiana contra los sarrasins, durant l'Edat Mejana, la repopulacion crestiana del centre de la Val d'Èbre e d'una part de la Peninsula Iberica, per los navarreses e aragoneses, faguèt que lor lenga lai s'estendèsse. Aquel fenomèn foguèt favorizat pel fach que se parlava dins aquelas zonas reconquistadas un idiòma romanic anterior, lo mossarabi, qu'èra la lenga dels crestians e dels musulmans autoctòns: amb pauques cambiaments, foguèt facil de l'aragonesizar. Lo mossarabi a laissat de traças en aragonés.
L'expansion de l'aragonés, probable, faguèt començar l'influéncia d'autras lengas romanicas parladas per certans reconquistaires crestians presents en Aragon: l'occitan, lo castelhan e pus tard lo catalan. Lo navarroaragonés que se parlava dins la Rioja e dins la region de Soria, a l'oèst d'Aragon, comencèt de desparéisser a aquela epòca per laissar la plaça al castelhan.
Al sègle XII, l'union del Reialme d'Aragon amb Catalonha (centrada sul comtat de Barcelona), sota lo meteis rei, signifiquèt l'union d'un grand territòri lingüisticament eterogenèu, que l'aragonés se i parlava a l'oèst e lo catalan a l'èst. A aquela epòca apareguèron los primièrs tèxtes amb de formas romanicas majoritàrias, en aragonés sovent, mas tanben en occitan e en catalan (abans s'escriviá sonque en latin amb de traças de las lengas romanicas). Dins la reconquista que se faguèt a partir de l'union dinastica, l'aragonés s'espandiguèt mens que lo catalan: nonmàs dins d'airals del Sistèma Iberic al sud del sector central de la Val d'Èbre, en arribant al sud de manièra compacta fins a las comarcas churras actualas del nòrd-oèst del País Valencian. I aguèt tanben d'enclavas aragonesofònas encara mai luènh al sud, especialament dins lo reialme de Múrcia, mas durèron pas gaire entre las zonas vesinas que parlavan catalan, arabi e castelhan.
L'espandiment del castelhan o espanhòl, coma lenga comuna de la Peninsula, signifiquèt la recession de l'aragonés e un procès de castelhanizacion. Un dels moments clau de l'istòria de l'aragonés se produguèt quand un rei d'origina castelhana foguèt coronat al sègle XV: Ferrand I d'Aragon (conegut tanben coma Ferrand d'Antequera). Amb sa dinastia castelhana dels Trastamaras implantada en Aragon, lo castelhan foguèt favorizat un periòde de diglossia comencèt, que dura fins a uei. Aquela union dinastica d'Aragon amb Castelha, puèi la suspension progressiva de tota capacitat d'autogovèrn al sègle XVIII, impliquèron la reduccion de l'aragonés, qu'encara se parlava largament, a un parlar rural e popular, mentre que la noblesa causiguèt de parlar lo castelhan coma simbòl de poder. Lo domeni geografic de l'aragonés reculèt entre los sègles XV e XIX per se restrénher ara al pè dels Pirenèus.
La violéncia contra l'aragonés foguèt maximala sota lo regim del dictator Franco al sègle XX. Los magistres tustavan los escolans qu'emplegavan l'aragonés a l'escòla e la legislacion enebiguèt l'usatge public de tota lenga que foguèsse pas l'espanhòl.
Après la mòrt de Franco en 1975, la democracia constitucionala espanhòla, que lo pòble votèt en 1978, a permés una aumentacion del nombre d'òbras sus la literatura e la lenga aragonesas. La situacion actuala es critica, ja que poiriá semblar qu'es tròp tard per salvar una lenga que se parla pas que dins de grops escarses e freules. Pasmens lo movement de recuperacion e de revendicacion per l'aragonés a engenerat de locutors novèls que foncionan en ret, pas solament en Aut Aragon, mas tanben dins las zonas castelhanizadas de la rèsta d'Aragon (per exemple se'n tròba dins de grandas vilas castelhanizadas coma Saragossa, Òsca e Teròl).
De caracteristicas pròprias de la fonetica aragonesa dins son evolucion dempuèi lo latin son:
Los possessius an la foncion determinanta quand son precedits de l'article definit. Lo substantiu determinat se pòt trobar dins la mitat de la combinason:
De còps, cal pas l'article:
Amb bèls substantius referents a de parents pròches, s'emplega tanben la forma corta del possessiu, que s'acompanha pas de l'article:
L'aragonés, coma fòrça lengas romanicas (mas a la diferéncia de las iberorromanicas), sèrva las formas latinas INDE e IBI dins las particulas pronominalas: en/ne (en occitan: ne) e bi/i/ie (en occitan: i).
La combinason comuna en aragonés dels pronoms personals de la tresena persona del complement dirècte e indirècte distinguís pas solament lo nombre de l'indirècte (li/le; lis/les) mas los dos genres e nombres s'assòcian en una sola forma (en).
La forma es pro particulara se se compara amb las lengas vesinas, dins las qualas, o ben i a diferéncia de nombre e genre dins l'indirècte (en espanhòl), o ben i a diferéncia de nombre e genre dins lo dirècte (en catalan):
Se cal avisar qu'existisson de formas en qualques variedats aragonesas que daissan clar lo genre e nombre del complement dirècte. Ansin aquò se passa dins las formas ribagorçanas aragonesas lo i, la i, los i, las i; o dins las formas belsetanas le'l/le lo, le la, le's/le los, le las, comparablas amb las formas del catalan classic li'l, li la, etc., encara vivas dins una bona part del País Valencian.
L'aragonés coneissiá tres ortografias concurrentas:
La manca de generalizacion completa de la grafia d'Òsca e sa contestacion per l'SLA an engenerat la creacion de l'Academia de l'Aragonés (Acadèmia de l'Aragonés) en 2005. Aquel organisme novèl a recebut lo sosten d'institucions nombrosas per trobar una ortografia pus consensuala e per elaborar tanben una varietat estandard d'aragonés: son trabalh es en cors e publicà en 2010 la Propuesta Ortografica de l'Academia de l'Aragonés: una nòrma novèla[5].
| Comparason entre las ortografias de l'aragonés[6] | |||
|---|---|---|---|
| fonèmas | grafia de 1987 | grafia de la SLA | proposicion de l’ACAR |
| /a/ | a | a | a |
| /b/ | b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba |
b, v segon l'etimologia, coma en catalan e occitan. Ex: bien, servício, val, activo, cantava |
b, v segon l'etimologia absoluta. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba |
| /k/ |
|
|
|
| /kw/ | cu coma en espanhòl Ex: cuan, cuestión |
Coma en catalan e un pauc coma en occitan:
|
Coma en catalan e un pauc coma en occitan:
|
| /tʃ/ | ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía |
|
ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía |
| /d/ | d | d | d |
| /e/ | e | e | e |
| /f/ | f | f | f |
| /g/ |
|
|
|
| /gw/ |
|
|
|
| h etimologica, muda dempuèi lo latin | Pas notada. Ex: istoria |
Notada coma en aragonés medieval e en catalan. Ex: história |
Notada coma en aragonés medieval e en espanhòl. Ex: historia |
| /i/ | i | i | i |
| /l/ | l | l | l |
| /ʎ/ | ll | ll | ll |
| /m/ | m | m | m |
| /n/ | n | n | n |
| /ɲ/ | ñ coma en espanhòl Ex: añada |
ny coma en aragonés medieval e coma en catalan Ex: anyada |
ny coma en aragonés medieval e coma en catalan Ex: anyada |
| /o/ | o | o | o |
| /p/ | p | p | p |
| /r/ | r | r | r |
| /rr/ |
|
|
|
| /s/ | s (tanben entre doas vocalas, jamai ss*) | s (tanben entre doas vocalas, jamai ss*) | s (tanben entre doas vocalas, jamai ss*) |
| /t/ | t | t | t |
| -t finala etimologica, muda en aragonés contemporanèu | Pas notada. Ex: soziedá, debán, chen |
Notada coma en aragonés medieval, en catalan e en occitan. Ex: sociedat, devant, gent |
Notada coma en aragonés medieval, en catalan e en occitan. Ex: sociedat, devant, chent |
| /u, w/ | u | u | u |
| /jʃ/ (dialèctes orientals) /ʃ/ (dialèctes occidentals) |
x Ex: baxo |
|
|
| /j/ |
|
|
|
| /θ/ | z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, mozez. |
|
|
| formas sabentas | Se nòta las tendéncias a l'assimilacion, coma dins la nòrma mistralenca de l'occitan. Ex: dialeuto, estensión mas lecsico. |
Se nòta pas totas las tendéncias a l'assimilacion, coma dins la nòrma classica de l'occitan. Ex: dialecto, extension e lexico. |
Se nòta pas totas las tendéncias a l'assimilacion, coma dins la nòrma classica de l'occitan. Ex: dialecto, extension e lexico. |
| notacion de l'accent tonic (en gras dins los exemples) | Modèl espanhòl. Ex:
|
Modèl catalan e occitan. Ex:
|
Criteri de volontat (solament se se vòl concretar la pronóncia). Ex:
|
Una varietat estandard de l'aragonés es en cors d'elaboracion mas acipa sus divèrsas concepcions divergentas.
Finalament l'aparicion de l'Acadèmia de l'aragonés e de son ortografia en 2010 se fa amb de proposicions de normalizacion.
L'aragonés es fòrça dialectalizat e lo territòri de la lenga manca de continuitat. Los dialectes orientals son mai vius que non pas los occidentals.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
