From Wikipedia, the free encyclopedia
Iñupiatfolk (eller inupiat, iñupiaq og inupiaq;[1]) er ei urfolksgruppe frå Alaska som har sine tradisjonelle territorium omtrent nordaust for Norton Sound ved Beringhavet til den nordlegaste delen av grensa mellom USA og Canada.[2][3][4][5] Dei noverande busetnadane deira omfattar 34 landsbyar i Iñupiat Nunaat (Iñupiaq-land), sju i North Slope Borough, tilknytt Arctic Slope Regional Corporation; elleve landsbyar i Northwest Arctic Borough og seksten landsbyar tilknytte Bering Straits Regional Corporation.[6]
Iñupiat (IPA: [iɲupiɐt]) er fleirtalsforma av namnet på folket. Eintalsforma er iñupiaq (IPA: [iɲupiɑq]), som også kan visa til språket deira. Iñupiak (IPA: [iɲupiɐk]) er totalsforma. Ordrøtene er iñuk, 'person' og -piaq, 'ekte'. Endonymet tyder dermed 'ekte folk'.[7][8]
Iñupiatfolk er delte inn i følgjande grupper:
Inuittar og inuittiske språk finst sirkumpolart i Arktis i fleire ulike land. Inuittar er urfolk i Nord-Alaska, Canada og på Grønland. Inuittiske språk har ulike namn etter kva region dei høyrer til. I Nord-Alaska heiter inuittspråket iñupiat.[10] Innan iñupiat finst det fire hovuddialektar: North Slope, Malimiut, Bering Straits og Qawiaraq.[10] Etter vestleg kontakt, særleg streng assimileringspolitikk som kostskular for urfolksungar der ungane blei straffa for å snakka morsmålet sitt, har bruken av språka gått tilbake.[6][11] I dag snakkar berre rundt 2000 av dei rundt 24500 iñupiatfolka eit av dei opphavlege språka sine.[10]
Ein har starta fleire forsøk på å revitalisera urfolksspråk og levevis i Alaska. I Kotzebue ligg det ein immersiv iñupiat-skule, Nikaitchuat Iḷisaġviat, skipa i 1998.[12] June Nelson Elementary school er ein annan skule i Kotzebue som arbeider for å ha meir pensum knytt til iñupiat-språk og kultur.[13] Nome Elementary School i Nome har også lagt planar om å skipa eit iñupiaq-språkprogram.[14] Det finst fleire relevante kurs på ulike campusar som høyre til University of Alaska system. University of Alaska Fairbanks har eit nettkurs som gjev ei innføring i iñupiaq, både for folk som allereie kan og for folk som ikkje kan iñupiaq. University of Alaska Anchorage har fleire nivå for språklæring.[15]
I 2017 skipa ei grasrotgruppe av folk som lærte iñupiat Iḷisaqativut, eit tovekers språkkurs i fleire bustadsamfunn i iñupiatregionen.[16] Den fyrste samlinga blei halden i Utqiaġvik i 2017. Det blei halden ei i Siqnasuaq iNome i 2018, og ei i Qikiqtaġruk i Kotzebue i 2019.[17]
Fleire inupiatfolk utvikla piktografiske skriftsystem tidleg på 1800-talet. Dei er kjende som Alaskan Picture Writing.[6]
Som andre inuittgrupper stammar iñupiaqfolk frå Thule-kulturen. Rundt år 300 f.Kr. vandra desse Thule-folka inn frå øyar i Beringhavet til det som i dag er Alaska.
Iñupiaqgrupper har, som andre inuittspråklege grupper, ofte eit namn som sluttar med miut. Dette tyder 'folk av'. Eit døme er Nunamiut, eit generelt omgrep iñupiaqar som jaktar karibu i innlandet. Under ein periode med svolt og ein influensaepidemi(truleg innført av amerikanske og europeisk kvalfangarar)[18] flytta dei fleste av desse til kysten eller andre delar av Alaska mellom 1890 og 1910. Fleire av desse nunamiutane vende tilbake til fjella på 1930-talet.
I 1950 hadde dei fleste nunamiutgruppene, som killikmiut, slått seg ned saman i Anaktuvuk Pass, ein landsby i nord-sentrale Alaska. Nokre nunamiutar fortsette nomadelivet til 1950-talet.
Forløparane til Iditarod Trail var stiane til dena'ina- og deg hit'anfolk, som var athabaskisktalande urfolk, og inupiaqfolk.[19]
.jpg)
Iñupiatfolk har tradisjonelt levd av jakt og sanking, i likskap med dei fleste andre arktiske folkeslaga. Iñupiatfolk har fortsett å livnæra seg av jakt og fiske. Etter bustad kan dei jakta på kvalross, sel, kval, isbjørn, reinsdyr og fisk. Både innlandsgrupper (nunamiut) og kystgrupper (taġiumiut, t.d. tikiġaġmiut) lever i stor grav av fisk. Avhengig av årstid kan dei også leva av and, gås, kanin, bær, røter og planteskot.
Innlands-iñupiatfolk kan også jakta på karibu, tynnhornsau, grizzlybjørn og elg. Kyst-iñupiatfolk kan jakta på kvalross, selar, kvitkval og grønlandskval. Ein kan også jakta på isbjørnar.
Fangst av ein kval kjem alle medlemmane av eit iñupiatsamfunn til gode, ettersom dyret blir partert og kjøtet og spekket delt ut etter ei tradisjonell ordning. Også slektningar som bur langt unna har rett på ein del av ein kval jegerar i landsbyen til forfedrane deira har drepe. Maktak, som er det skinnet og spekket til grønlandskval og andre kvalar blir kalla, er rik på A- og C-vitamin.[20][21] C-vitamininnhaldet i kjøt blir øydelagt om ein varmebehandlar det, så det er ein helsemessig fordel å eta denne maten rå for ein folkesetnad med liten tilgang på frukt og grønsaker.
Kvalrosstøyttenner av elfenbein og bardane til grønlandskvalar blir også nytta til å laga kunst. Bruken av desse sensitive materiala følgjer med praksisen med å nytte alt frå dyr ein har felt. Det finst vernande retningsliner for fangst av kvalross og kval.[22]
Iñupiatfolk et fleire ulike bærtypar og kan blanda dei med talg til ein tradisjonell dessert. Dei kan også blanda bæra med nyper og ein type krossved, Viburnum trilobum, og koka dei til ein sirup.[23]
Iñupiatfolk har både levd nomadiske og bufaste liv. Nokre landsbyar i buområdet deira har vore folkesette i over 10 000 år.
Iñupiat Ilitqusiat er eit sett verdiar som definerer iñupiatfolk. Ho blei laga av eldre i Kotzebue i Alaska,[24] men liknande verdiar er også blitt uttrykte av andre iñupiatsamfunn.[25][26] Verdiane omfattar respekt for eldre, hardt arbeid, jaktlukke, familieroller, humor, respekt for naturen, kjennskap til slektstreet, respekt for andre, deling, kjærleik for barn, samarbeid, konfliktunngåing, ansvar for stammen, beskjedenheit og andelegheit.[24]
Det finst eit institutt for høgare utdanning knytt til iñupiatkultur, Iḷisaġvik College i Utqiaġvik.
Nalukataq er ei vårhøgtid knytt til kvalfangst blant iñupiatfolk. Høgtida feirer tradisjonell kvalfangst, og ærer ånda til kvalen som gav kroppen sin for å fø heile landsbyar. Kvalånda blir æra av dansegrupper frå heile nordområdet, som framfører songar og dansar. Ved denne feiringa er teppekast ein viktig aktivitet.[27]
Sidan 1970-talet har petroleum og liknande ressursar vore ei viktig inntektskjelde for iñupiatfolk. Alaska Pipeline bind saman oljebrønnane i Prudhoe Bay med hamna i Valdez i sørlege-sentrale Alaska. Oljeboringa nord i Alaska har på den andre sida kome i konflikt med tradisjonell kvalfangst.[28]
I nyare tid har iñupiatfolk blitt stadig meir uroa over at global oppvarming kan medføra klimaendringar som truger det tradisjonelle levesettet deira. Den varmande trenden i Arktis påverkar livsstilen deira på fleire måtar, til dømes ved at sjøisen blir tynnare,[29] slik at jakt på grønlandskval, sel, kvalross og andre tradisjonelle matkjelder blir vanskelegare ettersom det kan endra migrasjonsmønstera deira som følgjer isstraumar og gjera det farlegare for folk å ferdast på isen; varmare vintrar gjer reiser farlegare og mindre føreseielege ettersom det blir danna fleire stormar; når sjøis blir danna seinare aukar sjansen for meir flaum og erosjon langs kysten ettersom det medfører ein auke i hauststormar, noko som direkte truger mange kystlandsbyar.[30] Inuit Circumpolar Council, ei gruppe som representerer arktiske urfolk, har hevda at klimaendringar representer eit trugsmål mot menneskerettane deira.[31]
Ved folketeljinga i 2000 var talet på iñupiatfolk i USA over 19000. Dei fleste av dei budde i Alaska.
North Slope Borough: Anaktuvuk Pass (Anaqtuuvak, Naqsraq), Atqasuk (Atqasuk), Utqiaġvik (Utqiaġvik, Ukpiaġvik), Kaktovik (Qaaktuġvik), Nuiqsut (Nuiqsat), Point Hope (Tikiġaq), Point Lay (Kali), Wainwright (Ulġuniq)
Northwest Arctic Borough: Ambler (Ivisaappaat), Buckland (Nunatchiaq, Kaŋiq), Deering (Ipnatchiaq), Kiana (Katyaak, Katyaaq), Kivalina (Kivalliñiq), Kobuk (Laugviik), Kotzebue (Qikiqtaġruk), Noatak (Nuataaq ), Noorvik (Nuurvik), Selawik (Siilvik, Akuligaq ), Shungnak (Isiŋnaq, Nuurviuraq)
Nome Census Area: Brevig Mission (Sitaisaq, Sinauraq), Diomede (Iŋalik), Golovin (Siŋik), Koyuk (Kuuyuk), Nome (Siqnazuaq, Sitŋasuaq), Shaktoolik (Saqtuliq), Shishmaref (Qigiqtaq), Teller (Tala, Iġaluŋniaġvik), Wales (Kiŋigin), White Mountain (Natchirsvik), Unalakleet (Uŋalaqłiq)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
