Noregs Mållag

Noregs Mållag er ein norsk organisasjon som vart stifta i 1906 for å fremja landsmål (nynorsk). Organisasjonen gjev ut medlemsbladet Norsk Tidend. Noregs Mållag deler kvart år ut Målprisen, Nynorsk litteraturpris, Nynorsk barnelitteraturpris og (frå 2006) Nynorsk næringslivspris. Føremålet til Noregs Mållag er å arbeida for å gjera den norske målreisingstanken til røyndom.

Noregs Mållag
Type	forening/lag/innretning
Org.nummer	970205942
Skipa	1906
Hovudkontor	Oslo
Leiar	Knut Markhus, Peder Lofnes Hauge
Tenester	Norsk Tidend, Nynorsk litteraturpris, Nynorsk barnelitteraturpris, Nynorsk næringslivspris, Målprisen
Medlemmer	15 682
Nettstad	https://nm.no

Noregs Mållag vart skipa på eit målstemne 4.–5. februar 1906, samstundes som partiet Venstre hadde landsmøte. Fram til 1922 var namnet Norigs Maallag. Fyrste formann vart Marius Hægstad. Leiar frå 2020 er Peder Lofnes Hauge. Noregs Mållag har saman med ungdomsorganisasjonen Norsk Målungdom over 15 000 medlemer.^[1]

Historie

Tida før skipinga i 1906

Før skipinga av Noregs Mållag fylte andre organisasjonar og institusjonar rolla som hovudorgan for den nynorske målreisinga. Det Norske Samlaget (skipa 1868) hadde som føremål å fremja bokutgjeving på nynorsk og dialekt og fungerte dessutan frå 1870-åra som politisk hovudorganisasjon for målreisinga. Ei særleg viktig rolle fekk Samlaget som kontaktorgan mellom staten og målrørsla, og løyvingane til nynorske føremål frå 1881 (til publisering og nynorskkurs for lærarar) vart kanaliserte gjennom Samlaget.

Medan Samlaget heldt på denne rolla som kontaktorgan, kom det frå midten av 1890-åra til tre andre nynorsktiltak som tok over andre sentralfunksjonar for målrørsla. Med målavisa Den 17de Mai (1894) vart det etablert eit nytt tyngdepunkt for agitasjon og politisk strategiutvikling i hovudstaden. Redaktør Rasmus Steinsvik (1894–1913) vart den sterke mannen og den leiande strategen i målrørsla, iallfall fram til 1906. Finansieringslaget Maalkassa (1895–ca. 1910) sprang ut av miljøet kring Den 17de Mai og vart etablert og drive av framståande målfolk.

Attåt å reisa pengar til måltiltak, fekk Maalkassa òg raskt ein posisjon som uformelt landslag for målreisinga. Særleg viktig vart Norsk maalkontor (1900–1915) som Maalkassa og Samlaget etablerte i lag og som Maalkassa finansierte. No fekk målrørsla ein fast distribusjonssentral for nynorske skrifter og ein agitasjonssentral. Med Noregs Ungdomslag (skipa 1896) fekk målrørsla òg ein brei landsorganisasjon med fleire hundre lokallag og mange tusen medlemer. Alt frå skipinga gjorde samskipnaden målsaka til fremste arbeidsoppgåve. Ideen om å etablera eit eige landslag for målsaka vart fyrst reist alt kring 1870 i Vestmannalaget (skipa 1868), og diskusjonen kom jamt opp gjennom 1880- og 90-åra, særleg i målmiljøet i hovudstaden.

Grunnleggjaren av Samlaget, H. E. Berner, tok i 1883 initiativet til eit landslag for målsaka, men dei dominerande kreftene i målmiljøet i hovudstaden valde heller å satsa på Samlaget og på arbeid innanfor partiet Venstre, som historikaren Leiv Mjeldheim har karakterisert som den politiske verneengelen til målrørsla. Diskusjonen om eit landslag vart reist med ny kraft i samband med organiseringa av fylkesmållaga 1899–1901, og krava kom no i aukande grad frå det lokale og regionale tillitsmannsapparatet. Der vart det argumentert med at det trongst eit landslag for å yta hjelp til lokale mållag i det arbeidet ein no stod framfor med å føra inn nynorsk i lokalsamfunna. Men målmiljøet i hovudstaden, og særleg redaktør Rasmus Steinsvik, var kraftig imot ideen om eit landslag og argumenterte med at grunnorganisasjonen framleis ikkje var sterk nok til å bera og finansiera eit landslag. Steinsvik la til ein viss grad òg lok på debatten om spørsmålet.

Då målmiljøet i hovudstaden (Samlaget, Maalkassa, Den 17de Mai og Noregs Ungdomslag) tok initiativet til målstemnet i februar 1906, stod skipinga av eit landslag såleis heller ikkje på saklista. Føremålet var å forma ut eit samla krav frå målrørsla til partia framfor stortingsvalet hausten 1906 — difor vart òg målstemnet i Oslo halde dagen før Venstre skulle ha landsmøte same stad. Initiativet til eit landslag kom på slutten av møtet som eit benkeframlegg frå Johannes Lavik, bladstyrar i Gula Tidend og leiar for målfolket vestafjells. Både framlegget om å skipa eit landslag og førebelslovene for ’Norigs maallag’ gjekk då samrøystes gjennom mellom 1 og 2 natt til 5. februar.

Tida fram til andre verdskrigen

Frå førstninga arbeidde mållaget politisk. Det hadde landsmøte kvart tredje år, i samband med stortingsvala. Frå 1910-åra tok mållaget under Edvard Os til med å byggja opp både hovudorganisasjonen og lokallag, som det etter kvart blei fleire av.

Medan laget først hadde hatt som mål å styrka landsmålet og målrørsla, la det seg etter kvart på ei sterkare line. I arbeidsprogrammet frå 1921 blei det slått fast at «Det norske målet skal verta atterreist til einaste riksmål i landet.»

Målsak under andre verdskrigen

Mållaget blei oppløyst av varaformann Gustav Indrebø (formannen Knut Markhus var fengsla) i mars 1942, då nazistane ville ha makta der. Fleire lokallag blei lagde ned under krigen, og medlemstalet sokk.

Noregs Mållag i etterkrigstida

Etterkrigstida var prega av tilbakeslag for den tidlegare så framgangsrike nynorsken. Frå 1944 var det nedgang i talet på skulekrinsar som hadde nynorsk som hovudmål. Samstundes var mållaget plaga av indre strid, der ulike retningar ønska å halda på tradisjonelle former eller la skriftspråket nærma seg bokmål. Striden førte til at Vestmannalaget melde seg ut av Noregs Mållag i 1962, medan Vestlandske Mållag braut ut under landsmøtet i 1970.

Mållaget tona ned tanken om at nynorsk skulle vera einaste skriftspråket i landet, og markerte seg i kampen for dialektbruk. I det nye prinsipprogrammet frå 1976 heitte det at «Noregs Mållag arbeider for at alle fritt skal kunna nytta dialekten sin, og for at folket etter kvart samlar seg om og tek i bruk det nynorske skriftmålet». Frå denne tida kom òg slagordet «Snakk dialekt, skriv nynorsk».

I dei seinare åra har Noregs Mållag lagt vekt på å sjå nynorsken som del av det språklege mangfaldet i landet. Det kjem til uttrykk bl.a. i det internasjonale programmet frå 2005, likeins i slagordet for jubileumsfeiringa i 2006: "Mange røyster – felles mål".

Organisasjonen

Fylkeslag

1. Aust-Agder Mållag
2. Austmannalaget (Hedmark og Oppland utanom Valdres)
3. Buskerud Mållag
4. Fylkesmållaget Vikværingen (Oslo, Akershus og Vestfold)
5. Hordaland Mållag
6. Karmsund Mållag (delar av Rogaland og Hordaland)
7. Naumdøla Mållag
8. Nordland Mållag
9. Nordmøre Mållag
10. Rogaland Mållag
11. Romsdal Mållag
12. Sogn og Fjordane Mållag
13. Sunnmøre Mållag
14. Telemark Mållag
15. Troms og Finnmark Mållag
16. Trønderlaget (Nord-Trøndelag og Sør-Trøndelag, utanom Namdalen)
17. Valdres Mållag
18. Vest-Agder Mållag
19. Yrkesmållaga
20. Østfold Mållag
21. Direkte innmelde lag

Direkte innmelde lag, eller beinveges innmelde lag, er lag som er med i Noregs Mållag utan å vera med i eit fylkesmållag. Dei direkte innmelde laga er Kvinnherad Mållag, Skedsmo Mållag og Vefsn Mållag. I 2004 hadde desse laga 103 medlemer.

Norsk Målungdom har rettar som eit fylkeslag.

Yrkesmållag

• Juristmållaget
• Landbruksmållaget
• Løvebakken Mållag
• Mediemållaget
• Medisinsk Mållag
• Noregs Lærarmållag
• Trafikklærarmållaget

Leiarar i Noregs Mållag

Tittelen vart endra frå formann til leiar i 1982. Leiaren er på val på alle ordinære landsmøte. I 2014 gjekk leiarperioden frå å vere eitt til to år.

1. 1906–1909: Marius Hægstad
2. 1909–1912: Jørgen Løvland
3. 1912–1915: Nikolaus Gjelsvik
4. 1915–1917: Fredrik Voss
5. 1917–1921: Olaus Islandsmoen
6. 1921–1925: Halvdan Koht
7. 1925–1926: Knut Liestøl
8. 1926–1929: Torleiv Hannaas
9. 1930–1932: Gustav Indrebø
10. 1932–1936: Anders Todal
11. 1936–1942: Knut Markhus
    (verksemda var nedlagd i tida 1942–1945)
12. 1946–1949: Hans Eidnes
13. 1949–1952: Asbjørn Øverås
14. 1952–1957: Knut Robberstad
15. 1957–1958: Hartvig Kiran
16. 1958–1960: Magne Skodvin
17. 1960–1963: Ivar Eskeland
18. 1963–1965: Trygve Bjørgo
19. 1965–1970: Hans Olav Tungesvik
20. 1970–1971: Bjarne Slapgard
21. 1971–1973: Steinar Lægreid
22. 1973–1975: Johan Krogsæter
23. 1975–1977: Ola Breivega
24. 1977–1979: Kjell Snerte
25. 1979–1980: Dagfinn Hjellbrekke
26. 1981–1984: Maria Høgetveit Berg
27. 1984–1987: Ola E. Bø
28. 1987–1989: Jon Låte
29. 1989–1991: Marta Østerås Falch
30. 1991–1993: Kristian Ihle Hanto
31. 1993–1994: Jan Olav Fretland
32. 1994–1997: Olav Randen
33. 1997–1999: Liv Ingebrigtsen
34. 1999–2002: Oddmund Løkensgard Hoel
35. 2002–2002: Vidar Lund
36. 2002–2003: Håvard Teigen
37. 2003–2005: Endre Brunstad
38. 2005–2005: Steinulf Tungesvik
39. 2005–2006: Nils Ulvund
40. 2006–2009: Hege Myklebust
41. 2009–2013: Håvard B. Øvregård
42. 2013–2016: Marit Aakre Tennø
43. 2016–2020: Magne Aasbrenn
44. 2020– : Peder Lofnes Hauge^[2]

Skrivarar og daglege leiarar

Tittelen vart endra frå skrivar til dagleg leiar i 1987. Ikkje alle vikarar er med.

Saman med Noregs Ungdomslag

• 1913–1926: Edvard Os
• 1927–1935: Aslak Torjusson
• 1936–1947: Kristoffer Sælid (verksemda nedlagt 1942–1945)
• 1947–1948: Reidar Hernes (vikar)
• 1945-1955: Knut Fortun

Eiga skrivarstove for Noregs Mållag frå 1. januar 1956

• 1956–1957: Ivar Eskeland
• 1957–1958: Olav Færøyvik
• 1958–1959: Hogne Skeidsvoll
• 1959–1963: Olav Engan
• 1963–1964: Ola Breivega
• 1964–1969: Helge Eide
• 1969–1971: Kjell Hellesnes
• 1971–1973: Jahn-Arill Skogholt
• 1973–1976: Jarle Varpe
• 1976–1986: Olaf Almenningen
• 1980: Bodil Røyset (vikar)
• 1982: Oddrun Molvik (vikar)
• 1984: Kristian Ihle Hanto (vikar)
• 1987: Margunn Drivenes (vikar)
• 1987–1991: Roger Lockertsen
• 1991: Lars Svarstad
• 1992: Aagot Jordstøyl (vikar)
• 1992–1998: Atle Faye
• 1998: Ottar Grepstad (vikar)
• 1998–2000: Grete Riise
• 2001: Hege Myklebust (vikar)
• 2001– : Gro Morken Endresen
• Rebekka Hugøy Hovland
• Jógvan Helge Gardar
• 2023-: Emma Pedersen

Landsmøte

Mållaget har lagt vekt på å halda landsmøte på ulike stader i Noreg, sjå eigen artikkel om landsmøte i Noregs Mållag.

Heidersmedlemer i Noregs Mållag

Desse er utnemnde til heidersmedlemer i Noregs Mållag. Utnemningsåret står i parentes.

• Audun Heskestad (2006)
• Marie Lovise Widnes (2006)
• Guri Vesaas (2010)
• Olaf Almenningen (2018)
• Oddny Miljeteig (2018)

Kjelder

1. «Medlemsrekord for Noregs Mållag». NRK. 29. desember 2023. Henta 8. februar 2024.
2. «– Skal krevje meir nynorsk - Noregs Mållag», www.nm.no, henta 29. april 2020^{[daud lenkje]}

Bakgrunnsstoff

• Offisiell nettstad

Litteratur

• Almenningen, Olaf (1981). Målreising i 75 år. Fonna forlag. ISBN 8251300703.
• Eskeland, Ivar: I strid for norsk mål. Noregs Mållag 1906-1956, Oslo 1956.
• Venås, Kjell (1991). Mål og med. Noregs mållag. ISBN 8273390136.