pattedyrorden From Wikipedia, the free encyclopedia
Kvalar (Cetacea) er ein orden store pattedyr spesielt tilpassa liv i vatn. Det finst over 80 artar. Dei fleste artane held til i havet, men det finst òg nokre få tannkvalarter som lever i ferskvatn. Blant kvalane finn ein òg det største pattedyret i verda, den enorme blåkvalen som kan vege opp mot 200 tonn og verta over 30 meter lang. Den minste av alle kvalane er den vesle hektordelfinen, som normalt berre vert 1,2-1,5 meter lang og veg 35-60 kg (i snitt ca. 48 kg).
| Kvalar | |
 | |
| Systematikk | |
| Rike: | Dyr Animalia |
| Rekkje: | Ryggstrengdyr Chordata |
| Underrekkje: | Virveldyr Vertebrata |
| Klasse: | Pattedyr Mammalia |
| Overorden: | Paraxonia |
| Orden: | Klauvdyr Artiodactyla |
| Underorden: | Whippomorpha |
| Infraorden: | Kvalar Cetacea Brisson, 1762 |
| Underfamiliar | |
| |
Alle kvalar har ein straumlineforma kropp som gjev liten motstand i vatn, men kroppsforma ymsar likevel ganske mykje. Dei snøggaste kvalane har gjerne ein torpedoliknande kropp, mens dei langsamare artene gjerne liknar meir på eit gigantisk rumpetroll i forma. Kroppen er òg i varierande grad dekt med eit isolerande spekklag som ymsar i tjuknad frå art til art. Arter som held til i kalde farvatn (Arktis eller Antarktis) har det tjukkaste spekklaget, som hjå nokre arter kan utgjere nærmare femti prosent av totalvekta. Spekket kan på einskilde plassar verta opp mot 50 cm tjukt hjå dei største artene.
Hjå kvalen er framlemene omdanna til luffeliknande sveiver som kvalen brukar til å manøvrere med. Dei små baklemene, som ikkje er feste til ryggbeinet, er derimot gøymde inni kroppen på dyret. Ytst på halen har alle kvalane ein horisontal halefinne som dei brukar til å skape framdrift i vatnet med. Dei snøggaste kvalane kan truleg kome opp i 50 km/t eller meir. Hjå nokre arter kan halefinnen og ryggfinnen òg brukast til å identifisere individa, fordi dei er unike i anten form eller mønster.
Kvalen er mellom få pattedyr som mest ikkje har hår på kroppen.
Kvalskjelettet saknar tyngre fast beinstruktur. Storparten av beina er lette og elastiske. Mange skjelettdelar er bytt ut med brusk eller til og med feittvev. I øyra og snutepartiet har kvalar spesielle bein som berre finst på desse plassane. Dette er beindanningar som på grunn av høg tettleik som minner om porselen har heilt spesielle akustiske eigenskapar og såleis leier ljod betre enn annan beinstruktur.
Mange kvalar har digre hovud. Hjå nokre arter utgjer hovudstorleiken nærmare ein tredel av kroppen. Lenginga av hovudet (snuten) har hjå nokre kvalar fått ei utforming som minner meir om ein nebb, og vert difor ofte omtalt som dette - kvalnebb. Kvalnebben er likevel ikkje bygd opp som ein tradisjonelt fuglenebb. Kraniet er vorte monaleg endra og ofte ekstremt lengd, som fylgje av at kjevane er kraftig lengde (særleg hjå dei største artene).
Halskvervlane er lite rørlege hjå dei fleste kvalartene, sjølv om nokre arter har eit visst høve til å røyva på nakken. Augo er små i høve til hovudstorleiken, men dei fleste kvalane har godt syn både i og over vatn. Elvedelfinane er likevel anten svært svaksynte eller blinde. Dei har då òg mindre bruk for synet, sidan elvesystema dei lever i gjerne har grumsete og ugjennomsynleg vatn.
Hjå alle kvalane, unnateke ei art, er nasen flytt opp på toppen av hovudet eller nakken, der han dannar eit såkalla blåsehòl med anten enkel eller dobbel pusteopning. Når kvalen kjem til overflata for å puste kan somme arter byte ut omkring 90 prosent av lufta i lungene i eitt og same andedrag. Til samanlikning byter menneske ut berre om lag 30 prosent. Når den gamle lufta vert blåsen ut kan ein hjå nokre arter sjå blåsten på lang avstand. Hjå blåkvalen kan han stå 12 meter til vêrs. Nokre arter brukar òg blåsten i ein fiskenotliknande teknikk for å fange byttedyr i neddukka tilstand. Når kvalane kjem til overflata etter eit dykk treng dei gjerne fleire inhaleringar for å byggje opp oksygenreservane på nytt, men trongen ymsar mellom artene.
Kvalar vert tradisjonelt delt inn i to underordenar, baserte på tannstrukturen. Bardekval har fått tennene omdanna til såkalla bardar og vert generelt sett større enn tannkvalane, som har ekte tenner.
Kvalane lever for det meste i havet, bortsett frå elvedelfinar som finst i nokre av dei største elvesystema i verda. Kvalane finst i alle verdshava, frå pol til pol. Somme arter trivst best langs kysten, medan andre helst ferdast på ope hav. Mange av artene migrerer òg mellom sumarbeite og vinterbeite, og kan då, sjølv om dei til vanleg trivst best ved kysten, krysse over ope hav. Det finst òg relativt stasjonære arter.
Dei fleste kvalartene er sosiale og dannar flokkar som kan ha alt frå 2-3 dyr til fleire tusen dyr. Somme dyr lever òg i eit solitær tilvære. Dei største flokkane vert i regelen danna når kvalane migrerer mellom beiteplassene gjennom sesongen, men av og til dannar det seg òg slike kjempeflokkar om tilgangen på mat er spesielt gunstig.
Normalflokken har i regelen eit tal vaksne hoer og avkjømet deira, og vert gjerne kalla ein mødreflokk eller haremsflokk. Unge hannar dreg frå mødreflokken når dei vert kjønnsmogne og dannar ofte eigne ungkarsflokkar, medan unge hoer oftast vert verande i harems-flokken. Seinare i livet dreg dei eldre hannane frå ungkarsflokken og dannar mindre hannflokkar, eller vert solitære. Vaksne hannar og hoer kjem sjeldan saman, anna enn under paringstida, ved migrering mellom beiteplassane, og under store etegilde då tilgjenget på mat er god.
Alle kvalar er særs dyktige dukkarar, men det er stor skilnad på dukkaråtferda mellom ulike arter og grupper. Dei beste dukkarane finn ein mellom tannkvalane, i den forståinga at mange av desse kvalane dukkar djupare og lengre enn bardekvalane. Årsaka til dette er å finne i kva desse dyra normalt et.
Som gruppe står nebbkvalane i ei særstilling når det gjeld djupe dykk, men den beste dukkaren av dei alle er truleg spermkvalen. Forskarane meiner at denne kvalen truleg kan dukke ned mot ei djupn på 3000 meter eller meir, sjølv om slike dykk aldri er vortne offisielt dokumentert. Faktisk er dei djupaste dykka som er dokumenterte av ein spermkval «berre» målt til 1 219 meter. Det er likevel vorte registrert dykk som har vart opp mot 120 minutt, og fleire forskarar trur at spermkvalen kan vere neddukka i opp mot 190 minutt (Eugen Gravningen Sørmo[1], 2003) på det mest ekstreme.
Den offisielle verdsrekorden for pattedyr er på 1899 meter, og vart utført av ein gåsenebbkval den 17. oktober i 2006, i eit dykk som varte i 85 minutt[2]. Det er likevel truleg at denne kvalen kan dukke endå djupare, truleg til meir enn 2 000 meter. Nebbkvalar dukkar vanlegvis i 20-30 minutt og til djupner på 1000 meter eller meir.
Sjølv om kvalen er eit pattedyr unngår han dykkesjuke. Når ein kval dukkar djupare enn 100 meter, kollapsar lungene ettersom trykket aukar, og den komprimerte lufta vert pressa inn i det respiratoriske treet som motstår trykket fordi kvalane har brusk i veggene, heilt ned til dei terminale bronkiolene. Brusken gjer at kvalen toler trykket. Frå desse respiratoriske gangane kan ikkje nitrogenet trekkje seg inn i blodbana, slik at dukkarsjuke kan oppstå.
Kvalane har utvikla mange av dei same tilpassingane til dukking ein finn hos selar. Kvalane har mellom anna auka kapasitet for lagring av oksygen som fylgje av eit stort blodvolum med høge hematokritverdiar (delar med raude blodlekamar målte i prosent) og høge konsentrasjonar av myoglobin (eit protein som er viktig for å transportere oksygen til musklane) i muskulaturen. Det er òg kjent at kvalar kan regulere hjartefrekvensen under dukking - såkalla bradykardi, men artene har truleg ulike føresetnader og turft. Turfta er størst hjå dei artene som dukkar djupast, og difor truleg òg best utvikla.
Kvalen kommuniserer med både ljod (såkalla kvalsong) og kroppsspråk. Kvalsongen vert gjerne delt opp i emnar eller frasar (sistnemnde er kortare). Det er berre hannane som «syng», og forskarane har registrert at songen endrar litt seg frå år til år. Mest kjend for songen sin er knølkvalen. Sidan kvalar ikkje har stemmeband, oppstår songen når kvalen pressar luft gjennom dei digre nasegangane sine. Forskarar er framleis usikre på kva formålet med kvalsongen er, men sidan berre hannane syng, trudde ein lenge at songen berre var for kurtisering. No meiner likevel forskarane at songen òg tener ei rekkje formål. Sidan ljod ber svært godt i vatn kan kvalar kommunisere med infraljo (lågfrekvent ljod) over enorme distansar, kanskje over fleire hundre kilometer. Kvalar har difor spesielt godt utvikla høyrsel.
Det hender at kvalar strandar, altså sym på land og ikkje sjølv klarer å ta seg ut på djupt nok vatn til å kunne symje. Kvalstranding skjer jamt oftare og oftare, men ein veit ikkje visst kvifor det skjer. Det eksisterer ei mengd ulike teoriar. Ein teori er at kvalane av ulike årsaker feilnavigerer. Ein annan teori er at kvalane vert jaga på land, til dømes av jaktande spekkhoggarar.
Dei fleste kvalane som strandar er arter som held til på djupt vatn. Dette er årsaka til teorien om feilnavigering. Ein kan tenkje seg at dei ikkje er kjende i kyststroka og difor feilnavigerer og hamnar på land. Den mest omfattande massestrandinga ein kjenner til i nyare tid hende på New Zealand i 1985, då om lag 400 grindkvalar stranda i laupet av kort tid. Òg i 2005 stranda det 129 grindkvalar på New Zealand, men denne gongen greidde styresmaktene å berga 108 av dei[3].
I det siste har stadig fleire forskarar teke til ords for at såkalla elektronisk forureining kan vere ei årsak til at kvalar strandar. Ein tenkjer seg då at stadig meir utstrekt bruk av ekkolodd og sonar (særleg i militær samanheng) kan påverke navigasjonsevna åt kvalane.
Nedstamminga til kvalane har lenge vore ei gåte for vitskapen, som har hatt to hovudteoriar. Lenge trudde ein at kvalane var etterkomarar av forhistoriske kjøtetande dyr som likna mest på notidas hyenar, men hadde høver. Denne gruppa dyr er kjend under det vitskaplege namnet Mesonychidae.
Ifylgje den andre hovudteorien, som no altså vert rekna som den sikraste, delte kvalane forfedrar med dyr i gruppa Artiodactyla, ei gruppe klauvdyr som i tillegg òg omfattar sauer, geiter, hjortar, storfe og flodhestar. Tidlegare molekylære og genetiske studium styrkjer òg denne teorien, som gjer flodhesten til kvalen sin nærmaste nolevande slektning. Den felles ættefaren deira høyrde såleis til den vitskaplege gruppa Condylarthra, som gjerne vert kalla tidlege hovdyr og truleg blomstra opp for om lag 65 millionar år sidan, samstundes med at dinosaurene døydde ut.
Ein reknar no med at kvalen sine ættefedrar gjekk i vatnet for omkring 50 millionar år sidan, der dei etter kvart vert til tidlege kvalar i gruppa Archaeoceti. Endringa frå denne gruppa til moderne kvalar (i gruppa Cetacea) tok truleg noko over 20 millionar år.
Den amerikanske paleontologen Philip D. Gingerich, som arbeider ved University of Michigan, fann likevel eit anna svar på gåta i 2000. Under arbeid i Pakistan oppdaga han eit 47 millionar år gamalt fossil av Pakicetus, eit landlevande dyr på storleik med ein ulv. Gingerich oppdaga saman med Neil Wells, Donald Russell, og S. M. Ibrahim Shah opphavleg Pakicetus attende i 1983, men det nye funnet omfatta delar som gjorde det råd å fastslå at Pakicetus hadde ein okleknokkel som likna kraniet til sauene og eit som likna kvalane sitt. Pakicetidene (Pakicetidae), som desse dyra vert kalla i eit familieomgrep, omfattar i tillegg til slekta Pakicetus òg dei tre slektene Gandakasia, Nalacetus og Ichthyolestes (sistnemnde på storleik med ein rev]]). Fossile pakicetider er funne både i Pakistan og i det nordvestre India, i eit område forskarane meiner var eit kystområde for 52 millionar år sidan. Ein kan difor tenkje seg at dei kjøtetande pakicetidene (rovdyr) kanskje fann føda langs denne kyststripa eller kanskje direkte i vasskanten.
Ein reknar i dag med at Cetacea som gruppe oppstod for omkring 35 millionar år sidan. Vidare reknar ein med at gruppa av bardekvalar og tannkvalar truleg skilde lag for omkring 30 millionar år sidan[4].
Det vitskaplege namnet «Cetacea» stammar frå den latinske ordet Cetus og vert bruka i biologien som namn på «kval»; den opphavlege tydinga «stort sjødyr» var meir generell. Det stammar frå det greske ordet ketos, som direkte omsett tyder «sjømonster». Cetologi er den delen av marinbiologi som omhandlar studiet av kvalartene.
Det finst meir ein 80 kvalarter, men det er etter måten stor uvisse om det eksakte talet. Årsakene til dette er fleire. Ei hovudårsak er at forskarar seg i mellom er usamde om kor grensene for artsdeling skal gå, ikkje berre blant kvalar, men generelt sett. Moderne teknologi har ført til at det er vorte «oppdaga» ei mengd «nye» arter, basert på skilnader i anatomien, morfologien og DNA-profilen åt arta. Ein snakkar altså ikkje om uoppdaga dyr og planter, men om «velkjende» førekomstar som med ny teknologi kan definerast som nye arter.
Kvalane er vanskelege å studere, sidan dei bruka mykje tid i neddukka tilstand. Ein må difor rekna med at det stadig vil dukka opp både nye arter og slekter. I dei siste to tiåra har det mellom anna dukka opp fleire nye arter mellom dei lite kjende nebbkvalane. Teknologien har òg konstatert at dyr vi tidlegare rekna som separate arter eigentleg høyrer til same art, slik tilfellet var med ganges- og indusdelfin. Desse vert no rekna som underarter av Platanista gangetica.
Etter Laura May-Collados og Ingi Agnarsson si store gransking, som kom ut i 2005, vert det rekna med 64 (63 omtykte) kvalarter[5]. Resultatet frå studiet stemmer godt med nyare DNA-forsking, men det vart òg gjort nokre nye oppdagingar. Dette er det teke omsyn til nedanfor. Mellom anna slår undersøkinga fast at sørleg vågekval (Balaenoptera bonaerensis) er nærmare i slekt med gråkval (Eschrichtius robustus) enn med seikval (Balaenoptera borealis) og brydekval (Balaenoptera edeni), men dette er det ikkje teke omsyn til i listene på kvalsidene våre. Det er likevel ein indikasjon på at klassifiseringa av kvalane kanskje vil få nokre endringar i åra som kjem.
I tillegg til artene som var med i undersøkinga inkluderer listene (på tannkval- og bardekval-sidene) òg 20 arter som ikkje var med, men som gjerne vert rekna som eigne artar. Manglande aksept for enkelte artar kjem eventuelt fram i den einskilde artikkelen. Den totale lista inkluderer difor 15 bardekvalar og 69 tannkvalar (totalt 84 arter kval).
Det er uvisst når mennesket fyrst byrja å jakte. på kval. Dei tidlegaste arkeologiske funna som indikerer kvalfangst er vortne funne i Sør-Korea, der innrissa teikningar (daterte til 6000 f.kr) syner at steinaldermenneske jakta på kval med båtar og spyd. Kvalfangsteknikkar er likevel vortne meir teknologisk sofistikert over tid.
Kvalfangst var til å byrje med avgrensa til nærkystområde, slik som til dømes det baskiske fiskeriet, som jakta på den nordatlantiske rettkvalen frå 1400- til 1700-talet, og fiskeriet rundt og mellom Svalbard og Grønland frå 1600- til 1900-talet. Etter at moderne kvalfangstteknikkar dukka opp er visse kvalarter vortne alvorleg påverka av fangstverksemda. Desse metodane vart motiverte på 1800-talet fyrst og fremst av ein aukande etterspurnad etter kvalolje, medan det seinare på 1900-talet var etterspurnad etter kvalkjøt som var mest utslagsgjevande, ettersom kvalolje i større grad vart bytt ut med petroleum.
Pelagisk kvalfangst vart driven av store kvalfangstekspedisjonar, som hadde eit flytande kvalkokeri og opp mot 10 kvalbåtar. Noreg, England, Nederland og Japan utrusta slike ekspedisjonar i 1950-åra, og fangsten vart hovudsakleg driven i Sørishavet.
Kvalfangsthistoria har påverka både utviklinga av mange kulturar så vel som miljøet deira.
I 1982 vedtok Den internasjonale kvalfangstkommisjonen (IWC) ein fangststopp (moratorium) for all kommersiell kvalfangst med verknad frå 1986. Noreg reserverte seg mot stans i småkvalfangsten i Nordaust-Atlanteren, men innførte mellombels stans i vågekvalfangsten frå 1987, i påvente av betre kunnskap om bestandsstorleiken. Vitskapskomitéen i IWC har lagt fram både sikrare bestandsoverslag og ein revidert forvaltningsprosedyre, men kommisjonen har sidan 1990 likevel ikkje vore viljug til å revurdere moratoriet og fangstkvotene.
I 2004 vart vågekvalbestanden i dei områda i Nordaust- og Sentral-Atlanteren der Noreg driv fangst vurdert til 107 000 dyr - stor nok til å gje grunnlag for berekraftig hausting. Totalbestanden i Sentral-Atlanteren vart i 2001 vurdert av Den nordatlantiske sjøpattedyrkommisjonen til 63 500 dyr.
Etter eit opphald på fem år for studiar av bestandsgrunnlaget, vedtok regjeringa at fangsten av vågekval skulle starte opp att i 1993. Reservasjonen mot fangststoppen er heimla i Artikkel V i Hvalfangstkonvensjonen. Noreg sin juridiske rett til å drive vågekvalfangst er dimed ikkje omstridd.
Dei norske kvotane på vågekval vert baserte på vitskapskomitéen sin reviderte forvaltingsprosedyre. I 2005 var kvoten på 670 dyr, medan den for 2007 var på 1052 dyr. Kvoten var altså like stor som i 2006, men det var ein viktig skilnad. I 2007 vart det tillate å ta inntil 900 dyr i områda langs kysten, det vil seie i Nordsjøen, langs kysten frå Stad til Finnmark, i Barentshavet og ved Svalbard.
I januar 2007 fekk likevel ei mengd kvalarter endra statusen sin på den internasjonalen raudlista for truga artar og vert no rekna som berekraftige arter att. Dette kan føre til ny fangst på arter som lenge har vore totalfreda. Artene som vert omfatta av endringa er i tillegg til vågekval, òg knølkval, kvitkval, narkval, kvitnos, kvitskjeving og nise.[6]
At det kom eit generelt forbod mot kvalfangst på 1980-talet var ikkje minst takk vere eit sterkt engasjement frå ei rekkje ulike internasjonale miljøorganisasjonar, der spesielt Greenpeace utmerka seg med metodane sine for å stogga fangsten.
Ein av dei mest markante personane i motstandsrørsla mot kvalfangst var skippar og miljø- og dyrevernaktivisten, kanadiaren Paul Watson, som var ein av dei tre grunn-leggjarane av Greenpeace, og eit produkt av Greenpeace-rørsla sin intense kampanje mot kvalfangst i det gamle Sovjet på 1970-talet. Watson var viljug til å ty til meir ekstreme verkemiddel for å oppnå måla sine. Han forlét Greenpeace og danna den nye og langt meir ekstreme organisasjonen Sea Shepherd Conservation Society i 1977. Eit av verke-midla han tok i bruk var å renne kvalfagarskutene i senk. Som skipper om bord på båten Sea Shepherd hevdar Watson å ha søkt 10 kvalskutar sidan 1979.
På denne tida hadde det allereie utvikla seg ei interesse for såkalla kvalkikking i nokre land. Folk samla seg i grupper og drog til sjøs med båt for å kike på kvalane, som kan vere ganske nysgjerrige dyr. Kvalkikkinga utvikla seg snøgt til å verta ei ny form for turisme i nokre land, kanskje spesielt i USA og Canada som må reknast som leiande i utviklinga av denne nye næringa.
I dag er kvalkikking populært i mange land, òg i Noreg der ei mengd selskap no tilbyd turistar å sjå kval gjennom eit produkt næringa har valt å kalle kvalsafari. I Noreg er verksemda størst i nordområda - spesielt Andenes var tidleg ute - der sjansen til å sjå kval er størst. Kvalsafari er òg vorten eit populært produkt i land som Sør-Afrika, New Zealand og Australia, på Asorane og i ei rekkje land rundt Middelhavet og det elles i Europa. I det siste har det òg utvikla seg ei gryande næring i land som Chile og Argentina, som båe ligg sentralt i høve til kvalkikking i Sørishavet.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
