Lijst van Groninger kerken

Van de middeleeuwse borgen, steenhuizen en boerderijen in de provincie Groningen is een deel bewaard gebleven. Vaker zijn de kerken in stand gebleven. Met name in de twaalfde en dertiende eeuw werden in Groningen veel kerken gebouwd, waarbij een eigen stijl werd ontwikkeld: de romanogotiek. Deze stijl geeft de Groninger kerken een geheel eigen karakter binnen Nederland. Dezelfde stijl werd ook toegepast direct over de Duitse grens in het Oost-Friese deel van Nedersaksen, en in beperkte mate in de Nederlandse provincie Friesland.

De verwantschap met Oost-Friesland heeft ook een kerkhistorische achtergrond. Het grootste deel van de provincie maakte in de Middeleeuwen deel uit van het bisdom Münster. Samen met het westen van Oost-Friesland vormden de Ommelanden het aartsdiakonaat Frisia, dat onder leiding stond van een officiaal. Dit aartsdiakonaat was onderverdeeld in decanaten of proosdijen, waarvan er zes in de Ommelanden lagen. Dit betrof de proosdijen Oldehove of Humsterland (waartoe ook de Achtkarspelen behoorde), Leens of De Marne, Usquert, Loppersum en Farmsum, alsmede en het personaat van Baflo, dat ook Middag met het grondgebied van het klooster Aduard omvatte. Deze indeling weerspiegelt de oudste kerkstichtingen. Ieder decanaat was weer verdeeld in enkele seendstoelen of kerkelijke rechtbanken. De dorpen binnen het indultum van Loppersum vormden een afzonderlijk rechtsgebied, waarover de officiaal weinig te zeggen had.

Westerwolde en een deel van het Reiderland hoorden bij het bisdom Osnabrück. Onder het decanaat of aartsdiaconaat van Friesland (dat ook een aantal dorpen in het zuiden van Oost-Friesland en het aangrenzende Emsland omvatte) vielen de seendstoelen van Winschoten (oorspronkelijk Ulsda) en Onstwedde.

De stad Groningen en het Gorecht behoorden tot het bisdom Utrecht en vielen onder het decanaat Drenthe. De landdeken van Drenthe had hier echter weinig te zeggen: de parochies in het Gorecht stonden feitelijk onder het gezag van de persona of hoofdpastoor van de Martinikerk, die werd benoemd door het stadsbestuur en de stadsgeestelijken. De persona mocht zich op zijn beurt niet bemoeien met de geestelijken van de Der Aa-kerk.

Deze middeleeuwse indeling bleef intact tot de instelling van het bisdom Groningen in 1559, waarvan de feitelijke reorganisatie pas in 1568 ter hand werd genomen.

Niet alle kerken hebben de tijd ongeschonden doorstaan. Uitbreidingen, bouwkundige schade en ongelukkige restauraties maken het vaak lastig om de historische vormen te herkennen. De schade kan zijn ontstaan door ondoordachte beslissingen, maar ook door de gevolgen van overstromingen, grondverzakkingen of branden. Ook geldgebrek bij kerkbesturen en de veranderde eisen die men aan het kerkgebouw stelde, hebben hun sporen nagelaten. Toch bepalen de meeste kerken nog steeds het dorpsgezicht. Een groot aantal daarvan heeft de status van rijksmonument. Niet alle kerken zijn meer als godshuis in gebruik; een flink aantal is overgegaan in eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken.

Geschiedenis

Samenvatten

Perspectief

Groningen kwam - in het voetspoor van de Frankische veroveringen - vanaf het einde van de achtste eeuw onder invloed van het christendom te staan. De eerste kerken in de Ommelanden zijn waarschijnlijk de stichtingen van Liudger. Westerwolde werd gekerstend vanuit het Duitse Emsland. De eerste kerken waren eenvoudige houten bouwwerken. Restanten van dergelijke kerken zijn op verschillende plaatsen opgegraven.

Onbekend is wie in de stad Groningen als eerste het christendom heeft gepreekt. De eerste kerk heeft zeer waarschijnlijk op de plaats van de huidige Martinikerk gestaan en wordt gedateerd in de achtste eeuw. De eerste stenen kerk verrees waarschijnlijk op dezelfde plaats. Deze kerk uit geïmporteerde tufsteen werd in de vroege tiende eeuw gebouwd. De fundamenten daarvan zijn door Albert Egges van Giffen teruggevonden.

Naast de eerste Maartenskerk verrezen ook andere stenen kerken in de provincie. Daarvan zijn echter weinig sporen bewaard gebleven. Enkele kerkgebouwen bevatten nog elementen uit de elfde of twaalfde eeuw.

De twaalfde en met name de dertiende eeuw vormen de bloeiperiode in de Groninger kerkenbouw. Waar eerst nog tufsteen het belangrijkste bouwmateriaal is wordt de baksteen meer en meer het basismateriaal. De mogelijkheden van het bouwen met baksteen blijken bijna onbegrensd. De Groningers ontwikkelen een geheel eigen stijl die bekend wordt als Romanogotiek. Dezelfde periode kenmerkt zich ook door het grote aantal kloosterstichtingen in de provincie.

In de veertiende en vijftiende eeuw worden er beduidend minder nieuwe kerken gebouwd. Pas na de reductie van Groningen wordt er eind zestiende, begin zeventiende eeuw weer een aanzienlijk aantal nieuwe, nu protestantse kerken gebouwd, met name in opdracht van het Groninger stadsbestuur dat de ontwikkeling van de Veenkoloniën controleert. Soms zijn het rijke families die geld ter beschikking stellen voor de bouw van een kerk.

Katholieke kerken worden pas weer in de negentiende eeuw gebouwd. Naast die in de stad worden deze met name gebouwd in de Veenkoloniën en in enclaves als Kloosterburen, Uithuizen en Wehe-Den Hoorn. Na de Afscheiding van 1834 (die begon in Ulrum) worden er in de 19e en 20e eeuw ook een groot aantal gereformeerde en christelijk-gereformeerde kerken gebouwd.

Patroonheiligen

Samenvatten

Perspectief

Bij de stichting van een middeleeuwse parochie, in Groningen meestal als kerspel aangeduid, werd de dorpskerk gewijd aan de patroonheilige. De namen van veel patroonheiligen zijn na de Reductie van 1594 in de vergetelheid geraakt. De gereformeerde kerk wenste de herinnering aan het katholicisme uit te bannen. Dikwijls bleef hun afbeelding op kerkzegels, pastoorszegels en klokken bewaard, soms werd hun naam verbonden met kerkelijke goederen, maar soms trok men daaruit ook verkeerde conclusies. In enkele gevallen heeft men de heilige op het zegel niet kunnen identificeren, bijvoorbeeld in Eexta (ridder met zwaard en hart), Meeden (een bisschop zonder attributen) en Noordbroek (een krijgsman met lans en wapenschild waarop soms een kerk, meestal het wapen van de pastoor of predikant staat afgebeeld). Ook het boek van M.D. Ozinga, Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten uit 1933 heeft de nodige verwarring gesticht.^[1] De dorpskerken van Uithuizen, Zuidbroek en vermoedelijk ook Onstwedde werden in de 20e eeuw vernoemd naar andere heiligen dan de patroonheiligen aan wie de kerk oorspronkelijk was gewijd.

Ook van een aantal verdwenen kerken is de patroonheilige bekend. Dit betreft Beijum (Petrus), Fletum (wellicht Maria en Odulfus^[2]), Lagemeeden (Maria), Houwingaham (Jacobus de Meerdere), Klein-Termunten (...ianus, wellicht Fabianus of Kilianus), Oost-Finsterwolde (Nicolaas), Ranum (Catharina), Scharmer (Petrus), Selwerd (Maria), Toornwerd (Catharina), Ulsda (Lambertus), Watum (Nicolaas), Weiwerd (Pancratius), Wierum (Johannes de Doper of Nicolaas, met seendgerecht) en Winschoten-Sint-Vitusholt (Vitus) en Wolfsbarge (mogelijk Johannes de Doper).

Dat geldt tevens voor de kapellen van Bedum (Radfridus), Dallingeweer (wellicht Catharina^[3]), Enumatil (Anna), Helpman (Heilig Sacrament), Kropswolde (Maria) en Solwerd (Heilig Sacrament).^[4] Enkele van deze kerken of kapellen vormden het centrum van een bedevaart, met name Bedum, Helpman, Kropswolde, Solwerd en Wolfsbarge. In Lagemeeden werd een arm van de heilige Margaretha aanbeden; in de voormalige Augustijnenkerk van Appingedam het Heilig Kruis. Daarnaast is een flink aantal heiligen bekend waarvan de naam verbonden was met een vicarie of een prebende en een speciaal altaar in de dorpskerk.

Sommige patroonheiligen fungeerden tevens als patroonheilige voor het hele landschap. zoals in de heiligen van Aduard, Appingedam, Baflo, Leens, Middelstum, Termunten en mogelijk Vlagtwedde. Onbekend is welke patroonheiligen corresponderen met het zegel van Vredewold (mogelijk Joris) en het contrazegel van Fivelingo (mogelijk Liudger). Het Westerdeel van Fivelingo had als patroonheilige (Maria).

Corpus Roemeling

Dankzij het levenswerk van Otto D.J. Roemeling [fy] (1937-2017) zijn de historische gegevens over de middeleeuwse kerken in de noordelijke provincies, hun patroonheiligen, priesters en eerste predikanten nu voor het grote publiek ontsloten. De Fryske Akademy heeft het werk online toegankelijk gemaakt via de website Corpus Roemeling (zie ook de literatuurlijst).^[5]

Lijst van kerken

Samenvatten

Perspectief

In de lijst wordt alfabetisch per plaats de kerk genoemd met vermelding van bouwperiode en indien bekend, de oorspronkelijke patroonheilige. Tevens worden bijzonderheden van de betreffende kerk vermeld. In de lijst zijn ook de verdwenen kerken opgenomen, voor zover deze een lemma op wikipedia hebben.

Meer informatie Plaats, Naam ...

Plaats	Naam	Patroon	stichtingsjaar	Bijzonderheden
Adorp	Hervormde kerk	Dionysius	1300 !13e eeuw
Aduard	Kloosterkerk	Bernardus (betreft het klooster, tevens patroon van Middag)	1192 !12e eeuw	restant van het grootste klooster in Noord Nederland
Aduard	kerkje van Harkema		2000 !20e eeuw	kerk gebouwd als hobby door boer Harkema
Appingedam	Nicolaïkerk	Maria (tevens patroonheilige van Fivelingo), later met Nicolaas, ten slotte alleen Nicolaas	1200 !13e eeuw	De huidige kerk heeft een voorganger gehad. Binnen Groningen zijn enkel de Martinikerk en Aa-kerk in stad groter; tot 1594 seendstoel, tevens centrale vergaderplaats voor Fivelingo
Appingedam	Sint-Nicolaaskerk	Nicolaas	1900 !20e eeuw	Kerk nu in gebruik als Lunchroom 't kerkje, voormalige pastorie rijksmonument
Appingedam	Synagoge		1801 !19e eeuw	Van 1945 tot 2013 in gebruik bij Gereformeerde kerk vrijgemaakt. In 2015 gerestaureerd.
Appingedam	Gereformeerde kerk		1900 !20e eeuw	Amsterdamse school (1928)
Appingedam	Molukse kerk Eben-Haëzer		1960 !20e eeuw	Eerste Molukse kerk van Nederland
Bad Nieuweschans	Garnizoenskerk		1150 !1751	Deed dienst als kerk voor de in Bad Nieuweschans gelegerde militairen
Baflo	Sint-Laurentiuskerk	Laurentius (tevens patroonheilige van Halfambt)	1150 !12e eeuw	een van de oudste kerken in de provincie, tufsteen secundair gebruikt; zetel van de persona van Baflo, wiens decanaat zich uitstrekte over Halfambt, Ubbega en Middag; tot 1594 seendstoel; vanaf de 15e eeuw tot 1594 tevens zetel van een kalende broederschap voor het Halfambt
Baflo	Immanuëlkerk		1877 !19e eeuw	Voormalige gereformeerde kerk, thans PKN
Bedum	Walfriduskerk	Maria, Paulus en Walfridus, later alleen Walfridus	1100 !11e eeuw	scheve toren; de kerk was in middeleeuwen een bedevaartsoord in verband met de relieken van Walfridus; tot 1594 vermoedelijk steenstoel; in de 15e eeuw zetel van een kapittel met vijf kanunniken
Bedum	Goede Herderkerk		1938 !20e eeuw	combinatie van Amsterdamse school en Delftse school
Bedum	Maria ten Hemelopneming	Maria	1880 !19e eeuw
Beerta	Hervormde kerk	Bartholomeus, op kerspelzegel na 1609 Laurentius	1500 !15e/16e eeuw
Bellingwolde	Magnuskerk	Magnus	1300 !14e eeuw	volgens overlevering gebouwd in 1509 ter vervanging van eerdere kerk, gewijd aan Jacobus de Meerdere; dit betreft echter Houwingaham
Bellingwolde	Rehoboth		1918 !1918	Voormalige Gereformeerde kerk, nu kerkelijk centrum PKN
Bierum	Sebastiaankerk	Sebastianus en Fabianus (niet zeker)	1300 !13e eeuw	steunbeer, gereduceerd westwerk, schilderingen; tot 1594 seendstoel
Bierum	Gereformeerde kerk		1890 !19e eeuw
Blijham	Hervormde kerk		1783 !18e eeuw	kerk verving 16e-eeuwse kerk die bouwvallig werd als gevolg van een anti-verlichtingsgezind oproer in 1781
Boerakker	Gereformeerde kerk		1911 !20e eeuw
Borgsweer	Hervormde kerk	Nicolaas	1881 !19e eeuw	vervanging van kerk uit begin 17e eeuw
Bourtange	Hervormde kerk		1900 !19e eeuw	vervanging van kerk uit begin 17e eeuw, was oudste hervormde kerk in Groningen
Breede	Hervormde kerk	Andreas	1150 !12e/14e eeuw	onder de pleisterlaag een romanogotische zaalkerk
Delfzijl	Hervormde kerk		1830 !19e eeuw	Waterstaatkerk als opvolger van de Garnizoenskerk
Delfzijl	Gereformeerde kerk		1953 !20e eeuw	Groninger variant van de Amsterdamse School
Delfzijl	Sint-Jozefkerk		1924 !20e eeuw
Den Andel	Hervormde kerk	Nicolaas	1290 !13e eeuw
Den Ham	Hervormde kerk		1729 !18e eeuw	kerk herbouwd met materiaal van oudere kerk
Den Horn	Hervormde kerk		1862 !19e eeuw	gebouwd na afbraak kerk in Lagemeeden
De Wilp	Plantsoenkerk		1868 !19e eeuw
Doezum	Gereformeerde kerk		1932 !20e eeuw
Doezum	Hervormde kerk	Vitus	1200 !12e eeuw	gedeeltelijk gereduceerd westwerk, toren romaans, tufsteen
Dorkwerd	Hervormde kerk		1648 !17e eeuw	waarschijnlijk oudere voorganger uit 13e eeuw; tot 1594 hield hier een seendgerecht zitting
Eenrum	Hervormde kerk	Fabianus en Sebastianus	1150 !12e eeuw	oudste deel tufsteen, toren 17e eeuw
Eenum	Hervormde kerk	Andreas	1175 !12e eeuw	geldt als een van de oudste baksteenkerken van Groningen
Eexta	Hervormde kerk	mogelijk Menardus^[6]	1870 !19e eeuw	gesloopt in 2010, eerdere kerk uit 13e eeuw gesloopt in 1870
Engelbert	Hervormde kerk	Fabianus	1600 !16e eeuw
Enumatil	Nederlandse Gereformeerde kerk		1924 !20e eeuw
Enumatil	Gereformeerde kerk		1955 !20e eeuw
Eppenhuizen	kerk van Eppenhuizen	Nicolaas	1882 !19e eeuw	Middeleeuwse kerk afgebroken, preekstoel uit 1755
Ezinge	Hervormde kerk	Petrus	1300 !13e eeuw	kerk met losstaande toren op wierde die onderzocht is door van Giffen
Farmsum	Hervormde kerk	mogelijk Gangulphus	1869 !19e eeuw	Waterstaatskerk ter vervanging van gesloopte voorganger; hoofdplaats van de proosdij Farmsum, die oostelijk Fivelingo en het Oldambt omvatte; tot 1594 seendstoel
Feerwerd	Jacobuskerk	Jacobus de Meerdere	1300 !13e eeuw
Finsterwolde	Hervormde kerk	Stefanus	1275 !13e eeuw	toren uit 1822
Foxham	Sint-Martinuskerk	Martinus	1891 !19e eeuw	in 1991 buiten gebruik
Foxhol	Petruskerk	Petrus	1995 !20e eeuw	Moluks-evangelische gemeente
Fransum	Hervormde kerk		1200 !13e eeuw	kerkje op wierde midden in het land, schip romaans
Garmerwolde	Hervormde kerk	Dionysius	1300 !13e eeuw	gedeeltelijk bewaard gebleven romanogotische kruiskerk
Garnwerd	Sint-Ludgerkerk	Liudger	1200 !13e eeuw	koor romanogotisch
Garrelsweer	Hervormde kerk	Nicolaas	1912 !20e eeuw
Garsthuizen	Hervormde kerk	Pancratius	1872 !19e eeuw	oudere kerk, wellicht 13e-eeuws, gesloopt. Plannen de kerk te restaureren niet uitgevoerd en inmiddels gesloopt.
Godlinze	Gereformeerde kerk		1952 !20e eeuw
Godlinze	Pancratiuskerk	Pancratius	1200 !13e eeuw	toren oudste deel van kerk, tufsteen, orgel van Arp Schnitger
Grijpskerk	Doopsgezinde vermaning		1900 !19e eeuw	Het best verstopte kerkje in de provincie Groningen
Grijpskerk	Hervormde kerk	Antonius	1600 !16e eeuw	eerste kerk in 1582 verwoest tijdens 80-jarige oorlog, in 1605 weer opgebouwd
Groningen	Der Aa-kerk	Maria en Nicolaas	1247 !13e eeuw	tweede parochiekerk van de stad, orgel van Arp Schnitger
Groningen	Broerkerk		1253 !13e eeuw	kerk van het Franciscanerklooster, later Academiekerk. Gesloopt in 1895 om plaats te maken voor de Martinuskerk
Groningen	Doopsgezinde kerk		1815 !19e eeuw	ter plaatse eerder houten schuilkerk
Groningen	Helperkerk		1900 !1900/1938
Groningen	Sint-Franciscuskerk	Franciscus van Assisi	2000 !20e eeuw	gemeentelijk monument
Groningen	Heilig Hartkerk	Allerheiligst Hart van Jezus	1913 !20e eeuw	behalve de toren, gesloopt in 1994
Groningen	Immanuelkerk		1964 !20e eeuw
Groningen	Sint-Jozefkerk	Martinus en Jozef	1887 !19e eeuw	gebouwd als parochiekerk, sinds sloop Martinuskerk kathedraal van Groningen
Groningen	Luthersekerk		1696 !17e eeuw
Groningen	Martinikerk	Martinus en wellicht Otger	1220 !13e eeuw	meerdere voorgangers, oudste kerk in stad; zetel van de persona van Groningen, Go en Wold; van 1318 tot 1594 tevens zetel van een kalende broederschap; de kerk stond tevens centraal in de bedevaarten naar de arm van Johannes de Doper, die hier sinds de 13e eeuw werd bewaard; in de 16e eeuw werd tevens Onze Lieve Vrouw ter Nood vereerd.
Groningen	Sint-Martinuskerk	Martinus	1895 !19e eeuw	kathedraal van bisdom Groningen, gesloopt in 1982 voor de bouw van de UB
Groningen	Molukse kerk		1995 !20e eeuw
Groningen	Nieuwe Kerk		1660 !17e eeuw	oudste als hervormde kerk gebouwde kerk in stad
Groningen	Oosterkerk		1927 !20e eeuw	als Gereformeerde kerk gebouwd rijksmonument, in gebruik als Nederlandse Gereformeerde kerk.
Groningen	Opstandingskerk		1967 !20e eeuw
Groningen	Paterskerk	Onbevlekte Ontvangenis van Maria	1888 !19e eeuw	Jezuïetenkerk, gesloopt in 1962
Groningen	Pelstergasthuiskerk	Heilige Geest	1267 !13e eeuw	oudste deel van het Pelstergasthuis
Groningen	Pepergasthuiskerk	Gertrudis van Nijvel	1482 !15e eeuw	kapel van het Pepergasthuis
Groningen	Refajahkerk		1964 !20e eeuw
Groningen	Remonstrantse kerk		1883 !19e eeuw	Nu kantoor van Stichting Oude Groninger Kerken
Groningen	San Salvatorkerk	San Salvator	1952 !20e eeuw	gemeentelijk monument
Groningen	Sint-Walburgkerk	Walburga	1100 !12e eeuw	gesloopt in de 17e eeuw, in 20e eeuw opgraving door van Giffen, locatie op Martinikerkhof aangegeven
Groningen	Stadsparkkerk		1956 !20e eeuw	gemeentelijk monument
Groningen	Synagoge		1906 !20e eeuw
Groningen	Westerkerk		1906 !20e eeuw	gesloopt in 1995
Groningen	Zuiderkerk		1900 !20e eeuw	gebouwd als Gereformeerde kerk,na sluiting in 1983 verbouwd tot appartementencomplex
Grootegast	Hervormde kerk		1600 !17e eeuw
Haren	Nicolaaskerk	Nicolaas	1300 !13e eeuw	deels romaans.In de toren een overwelfde verdieping, waarschijnlijk oude kapel.
Haren	H. Nicolaaskerk	Nicolaas	1959 !20e eeuw
Harkstede	Hervormde kerk		1690 !17e eeuw	opvolger van kerk uit 13e eeuw
Hellum	Walfriduskerk	Walfridus	1090 !11e/13e eeuw	speklagen van tufsteen en baksteen
Heveskes	Hervormde kerk	Andreas	1200 !13e eeuw	laatste restant van het dorp op industrieterrein
Holwierde	Hervormde kerk	Stefanus	1100 !11e eeuw	Kerk uitgebreid in 13e/14e eeuw; tot 1594 seendstoel
Hoogezand	Damkerk		1669 !17e eeuw	gebouwd in opdracht van de stad
Hoogkerk	Hervormde kerk	Maria en wellicht Ulrich	1300 !13e eeuw
Hoogkerk	Theresiakapel	Theresia van Lisieux	1927 !20e eeuw	gemeentelijk monument, ontwerp van A.Th. van Elmpt
Hornhuizen	Hervormde kerk	Maria en/of Nicolaas	1500 !15e eeuw (toren)	Kerk 1850, toren deels ingestort in 1815, klok uit de voormalige kerk van Ranum
Huizinge	Janskerk	Johannes de Doper	1300 !13e eeuw	Romanogotische kerk met rond koor (apsis), gewelfschilderingen.
Jukwerd	Hervormde kerk	Barbara	1866 !19e eeuw
Kantens	Antoniuskerk	Vitus, de vicarie was gewijd aan Antonius	1200 !13e eeuw	steunbeer tegen de toren; hier legden de redgers van het Oosterambt de eed af
Kantens	Gereformeerde kerk		1932 !20e eeuw	thans Christelijk-Gereformeerde kerk, rijksmonument ontworpen door B. Jager
Kiel-Windeweer	Hervormde kerk		1755 !18e eeuw	gebouwd in opdracht van de stad; thans restaurant
Klein Wetsinge	Hervormde kerk		1846 !19e eeuw	gebouwd ter vervanging van tufstenen kerk in Sauwerd en de kerk in Groot Wetsinge
Kloosterburen	Nicolaaskerk	Nicolaas	1300 !13e eeuw, herbouwd in 19e eeuw
Kloosterburen	Sint-Willibrorduskerk		1868 !19e eeuw
Kolham	Hervormde kerk	Juliana	1700 !17e eeuw
Kopstukken	Onze-Lieve-Vrouw van Lourdeskerk		1962 !20e eeuw
Krewerd	Mariakerk	Maria	1280 !13e eeuw	in de kerk orgel uit 1531, het oudste nog bespeelbare orgel in Nederland.
Kropswolde	Hervormde kerk	Jacobus de Meerdere	1800 !18e eeuw	de pastoor werd in de 15e eeuw plebaan genoemd
Leegkerk	Hervormde kerk		1250 !13e eeuw	deels romanogotisch. Na oorlogsgeweld in begin 16e eeuw hersteld in gotische stijl.
Leek	Hervormde kerk		1700 !17e eeuw
Leens	Petruskerk	Petrus (tevens patroonheilige van De Marne) en Paulus	1100 !12e eeuw	tufsteen, orgel van A.A. Hinsz; hoofdplaats van de proosdij De Marne ; tot 1594 hield hier een seendgerecht zitting; gevens legden de redgers hier hun eed af; vanaf de 15e tot 1594 eeuw tevens zetel van een kalendebroederschap
Leens	Gereformeerde kerk		1840 !19e eeuw
Leermens	Donatuskerk	Donatus, Sebastianus en Fabianus	1050 !11e eeuw	tufsteen wijst op hoge ouderdom, romanogotisch koor; hier legden de rechters van oostelijk Fivelingo de eed af
Lellens	Hervormde kerk		1700 !17e eeuw
Lettelbert	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw
Loppersum	Petrus en Pauluskerk	Petrus en Paulus	1210 !vroege 13e eeuw	eerdere kerk aangetoond uit 11e eeuw; hoofdplaats van de proosdij Loppersum, die westelijk Fivelingo omvatte; hier legden de redgers van westelijk Fivelingo de eed af; tot 1594 seendstoel en hoofdplaats van het indultum van Loppersum; vanaf de 15e eeuw tot 1594 tevens zetel van een kalende broederschap
Losdorp	Hervormde kerk	Johannes (de evangelist)	1300 !13e eeuw
Lutjegast	Christelijk-Gereformeerde kerk		1929 !20e eeuw
Lutjegast	Hervormde kerk		1877 !19e eeuw
Lutjegast	Gereformeerde kerk		1921 !20e eeuw
Marsum	Mauritiuskerk	Mauritius	1200 !12e eeuw	een van de oudste kerken, romaans icoon.
Marum	Hervormde kerk		1200 !12e eeuw
Meeden	Hervormde kerk	misschien Nicolaas^[7]	1500 !15e eeuw
Meedhuizen	Hervormde kerk	Laurentius	1250 !13e eeuw	toren uit 1803
Mensingeweer	Hervormde kerk	mogelijk Johannes de Doper	1300 !13e eeuw
Middelbert	Martinuskerk	Martinus	1300 !13e eeuw
Middelstum	Doopsgezinde kerk		1863 !19e eeuw
Middelstum	Sint-Hippolytuskerk	Maria en Hippolytus (tevens patroonheilige van Oosterambt)	1500 !15e eeuw	vanaf circa 1350 tot 1475 hoofdplaats van de proosdij Usquert, mogelijk tevens seendstoel; de pastoor werd ten minste vanaf 1347 plebaan genoemd; mogelijk bestond er tevens een kalende broederschap, het grondbezit daarvan wordt in 1628 genoemd
Middelstum	Gereformeerde kerk		1869 !19e eeuw
Midwolda	Viertorenkerk	Johannes de Doper	1200 !12e eeuw	afgebroken in 18e eeuw; tot 1594 seendstoel; tevens centrale vergaderplaats voor het Wold-Oldambt
Midwolda	Hervormde kerk		1800 !18e eeuw
Midwolde	kerk van Midwolde	mogelijk Liudger	1200 !12e eeuw	praalgraf
Muntendam	kerk van Muntendam		1840 !19e eeuw
Musselkanaal	Zaalkerk		1926 !20e eeuw	Groninger variant van Amsterdamse School
Musselkanaal	Sint-Antoniuskerk	Antonius van Padua	1905 !20e eeuw
Niebert	Hervormde kerk		1365 !14e eeuw
Niehove	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw
Niekerk (Het Hogeland)	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw
Niekerk (Westerkwartier)	Hervormde kerk	Petrus	1300 !13e eeuw
Nieuw-Beerta	Hervormde kerk		1865 !19e eeuw
Nieuwe Pekela	Lutherse kerk		1762 !18e eeuw
Nieuwe Pekela	Sint-Bonifatiuskerk		1989 !20e eeuw	eerdere Bonifatiuskerk, ontworpen door A. Tepe, in 1988 gesloopt, kerk is de laatste gewijde kerk in Bisdom Groningen
Nieuw-Scheemda	Hervormde kerk	Nehemia	1700 !17e eeuw
Nieuwolda	Hervormde kerk		1800 !18e eeuw
Niezijl	Hervormde kerk		1661 !17e eeuw
Noordbroek	Hervormde kerk		1400 !14e eeuw
Noorddijk	Hervormde kerk	Stefanus	1250 !13e eeuw
Noordhorn	Hervormde kerk		1280 !13e eeuw
Noordhorn	Doopsgezinde kerk		1838 !19e eeuw
Noordlaren	Bartholomeüskerk	Bartholomeus	1300 !13e eeuw	houten voorganger aangetoond
Noordwijk	Hervormde kerk		1400 !14e eeuw
Noordwolde	Hervormde kerk	Sebastianus	1300 !13e eeuw
Nuis	Hervormde kerk		1300 !13e eeuws seednstoel	centrale vergaderplaats voor westelijk Vredewold; wellicht tot 1594 tevens seendstoel
Obergum	Hervormde kerk	Nicolaas	1300 !13e eeuw
Oldehove	Ludgeruskerk	Liudger	1300 !13e eeuw	hoofdplaats van de proosdij Humsterland, tot 1594 hield hier een seendgerecht zitting; in de kerk werd in 1529 het landschapszegel van Humsterland bewaard
Oldehove	Gereformeerde kerk		1929 !20e eeuw
Oldenzijl	Hervormde kerk	Nicolaas	1300 !13e eeuw
Ommelanderwijk	Hervormde kerk		1845 !19e eeuw
Onderdendam	Gereformeerde kerk		1932 !20e eeuw
Onderdendam	Hervormde kerk		1840 !19e eeuw
Onnen	Gereformeerde kerk (vrijgemaakt)		1934 !20e eeuw	Sinds december 2021 worden hier geen kerkdiensten meer gehouden.
Onstwedde	Nicolaaskerk	vermoedelijk Jacobus de Meerdere, in 1465/76 eenmalig vermeld als Nicolaas	1500 !15e eeuw	tot 1594 seendstoel
Oosteinde	Hervormde kerk		1846 !19e eeuw
Oosternieland	Nicolaaskerk	Nicolaas van Myra	1275 !13e eeuw
Oosterwijtwerd	Hervormde kerk	Vincentius, mogelijk met Maria	1200 !12e/13e eeuw	in de kerk bevond zich een Mariabeeld, waarheen tot in de 17e eeuw bedevaarten plaatsvonden; bij de kerk bevond zich tevens een pelgrimshuislagem
Oostum	Kerkje van Oostum	Jacobus de Meerdere	1300 !13e eeuw
Oostwold (Westerkwartier)	Hervormde kerk	Margaretha	1908 !20e eeuw	preekstoel uit 17e eeuw
Oostwold (Oldambt)	Hervormde kerk	Simon	1776 !18e eeuw
Opende	Hervormde kerk	mogelijk Petrus	1800 !18e eeuw
Opwierde	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw
Oterdum	Hervormde kerk	Lambertus	1830 !19e eeuw	gesloopt in 1975
Oude Pekela	Hervormde kerk		1683 !17e eeuw
Oude Pekela	Sint-Willibrorduskerk		1896 !19e eeuw
Oudeschans	Garnizoenskerk		1626 !17e eeuw
Overschild	Hervormde kerk		1880 !19e eeuw
Pieterburen	Petruskerk	Petrus	1500 !15e eeuw
Pieterburen	Gereformeerde kerk		1873 !19e eeuw	gebouwd als Gereformeerde kerk, sinds 1945 Gereformeerd-vrijgemaakt, in 1998 buiten gebruik.
Roodeschool	Gereformeerde kerk		1871 !19e eeuw
Rottum	Kloosterkerk		1889 !19e eeuw
Saaksum	Hervormde kerk	Catharina	1849 !19e eeuw	herbouw van oudere kerk, toren bewaard
Saaxumhuizen	Hervormde kerk	Jacobus de Meerdere	1300 !13e eeuw
Sappemeer	Doopsgezinde kerk		1846 !19e eeuw
Sappemeer	Koepelkerk		1655 !17e eeuw
Sappemeer	Ontmoetingskerk		1910 !20e eeuw
Sappemeer	Sint-Willibrorduskerk	Willibrord	1873 !19e eeuw
Sauwerd	Hervormde kerk	Laurentius	1800 !19e eeuw
Scheemda	Hervormde kerk	Bartholomeus	1600 !16e eeuw
Schildwolde	Hervormde kerk	mogelijk Michaël	1686 !17e eeuw
Schouwerzijl	Stenen kerkje		1902 !20e eeuw	gebouwd in 1902 als Gereformeerde kerk, in 1945 Vrijgemaakte kerk, buiten gebruik
Sebaldeburen	Hervormde kerk	misschien Sebaldus^[8]	1807 !19e eeuw	centrale vergaderplaats voor westelijk Langewold, in de kerk werd in 1529 tevens het landschapszegel van bewaard; mogelijk ook tot 1594 seendstoel
Sellingen	Gereformeerde kerk		1911 !1911
Sellingen	Hervormde kerk	Misschien Maria of Christophorus^[9]	1300 !14e eeuw
Siddeburen	Hervormde kerk	Bartholomeus	1200 !13e eeuw
Slochteren	Hervormde kerk		1250 !13e eeuw	huidige kerk is dwarspand van oorspronkelijk gebouw; tot 1594 seendstoel voor zuidelijk Duurswold
Solwerd	Hervormde kerk	Jacobus de Meerdere	1783 !18e eeuw
Spijk	Gereformeerde kerk		1905 !20e eeuw
Spijk	Hervormde kerk	Andreas	1300 !13e eeuw	Kerk vrijwel geheel herbouwd in 17e eeuw na brand
Stadskanaal	Maria ten Hemelopneming		1953 !20e eeuw
Stadskanaal	Oosterkadekerk		1863 !19e eeuw
Stadskanaal	Poststraatkerk		1909 !20e eeuw
Stadskanaal	Semsstraatkerk		1830 !19e eeuw
Stedum	Bartholomeuskerk	Bartholomeus	1300 !13e eeuw	Volgens Karstkarel het hoogtepunt van de Romanogotiek, praalgraf en gewelfschilderingen; tot 1594 seendstoel
Stitswerd	Hervormde kerk	Joris	1300 !13e eeuw
Ten Boer	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw	oorspronkelijk kloosterkerk
Ten Post	Hervormde kerk		1875 !19e eeuw
Ter Apel	Kloosterkerk	Maria	1500 !15e eeuw	enige middeleeuwse klooster dat deels bewaard bleef in Groningen
Ter Apel	Sint-Willibrorduskerk		1880 !19e eeuw
Termunten	Ursuskerk	Ursus (tevens patroonheilige van het Klei-Oldambt)	1275 !13e eeuw	De huidige kerk is een restant van een grote kruiskerk; tot 1594 seendstoel, tevens centrale vergaderplaats voor het Klei-Oldambt
Thesinge	Gereformeerde kerk		1876 !19e eeuw
Thesinge	Kloosterkerk	Felicitas	1250 !13e eeuw	restant van klooster Germania
Tinallinge	Hervormde kerk	Maria	1250 !13e eeuw
Tjamsweer	Hervormde kerk	Sebastianus	1538 !16e eeuw	de pastoor werd in 1280 plebaan genoemd
Tjuchem	Hervormde kerk		1928 !20e eeuw	Groninger variant van de Amsterdamse School
Tolbert	Hervormde kerk	Petrus	1300 !13e eeuw	in de kerk werd tot 1531 het landschapszegel van Vredewold bewaard
Uithuizen	Doopsgezinde kerk		1868 !19e eeuw
Uithuizen	Hervormde kerk	Dionysius, ten onrechte toegeschreven aan Jacobus de Meerdere	1200 !12e eeuw (toren)	mogelijk tot 1594 seendstoel
Uithuizen	Jacobus de Meerderekerk	Jacobus de Meerdere	1860 !19e eeuw
Uithuizermeeden	Gereformeerde kerk		1874 !19e eeuw
Uithuizermeeden	Mariakerk	Maria	1300 !13e eeuw
Uitwierde	Hervormde kerk	Bartholomeus	1200 !12e eeuw (toren) kerk 1839
Ulrum	Hervormde kerk	Catharina	1230 !13e eeuw	In deze kerk begon de Afscheiding
Ulrum	Gereformeerde kerk		1850 !19e eeuw
Usquert	Hervormde kerk	Petrus en Paulus	1300 !13e eeuw	tot de 14e eeuw hoofdplaats van de proosdij Usquert; van 1477 tot 1594 zetel van een kalende broederschap
Veelerveen	Hervormde evangelisatie		1917 !20e eeuw	Gesloten in 2005
Veendam	Grote Kerk		1700 !17e eeuw
Veendam	Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming		1845 !19e eeuw
Vierhuizen	Hervormde kerk		1200 !12e/13e eeuw	in 2007 gerestaureerd met prijs van BankGiroloterij
Visvliet	Hervormde kerk	Gangulphus	1500 !15e eeuw
Vlagtwedde	Hervormde kerk	mogelijk Nicolaas (tevens patroonheilige van Westerwolde)	1300 !13e eeuw	in de middeleeuwen vermoedelijk centrale vergaderplaats voor Westerwolde
Vledderveen	Evangelisatiekerk		1914 !20e eeuw
Vriescheloo	Hervormde kerk	Nicolaas	1717 !18e eeuw
Wagenborgen	Hervormde kerk	Petrus	1883 !19e eeuw	twee eerdere kerken, middeleeuwse kerk afgebroken in 1718
Warffum	Gereformeerde kerk		1886 !19e eeuw
Warffum	Hervormde kerk	Sebastianus en Fabianus	1100 !11e/12e eeuw
Warfhuizen	Onze Lieve Vrouwe van de Besloten Tuin	Maria, oorspronkelijk Liudger	1300 !13e eeuw	Kluiskapel, meest noordelijke bedevaartplaats in Nederland
Wedde	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw	voorganger in 11e eeuw genoemd
Wehe-den Hoorn	Hervormde kerk	Stefanus	1300 !13e eeuw
Wehe-den Hoorn	Sint-Bonifatiuskerk	Bonifatius	1926 !20e eeuw
Weiwerd	Hervormde kerk	Pancratius	1877 !19e eeuw	gesloopt omstreeks 1975
Westerbroek	Hervormde kerk	mogelijk Andreas of Nicolaas	1889 !eind 19e eeuw	Eerdere kerk afgebrand, preekstoel en banken uit oude kerk bewaard
Westeremden	Andreaskerk	Andreas	1259 !13e eeuw
Westerlee	Hervormde kerk	Joris	1776 !18e eeuw
Westernieland	Hervormde kerk	Maria	1290 !eind 13e eeuw
Westerwijtwerd	Hervormde kerk	Maria	1300 !13e eeuw
Wildervank	Lutherse kerk		1700 !17e eeuw
Wildervank	Margaretha Hardenbergkerk		1700 !17e eeuw
Wildervank	Gereformeerde kerk		1911 !20e eeuw
Winschoten	Marktpleinkerk	Vitus	1300 !13e eeuw	tot 1594 seendstoel en vergaderplaats (oorspronkelijk Ulsda)
Winschoten	Sint-Vituskerk	Vitus	1880 !19e eeuw
Winsum	Torenkerk		1200 !12e eeuw	vermoedelijk tot 1594 seendstoel
Wirdum	Hervormde kerk		1300 !13e eeuw
Wittewierum	Hervormde kerk		1900 !19e eeuw	kerk op locatie van het klooster Bloemhof
Woldendorp	Petruskerk	Petrus (volgens overlevering), misschien echter Sebastianus^[9]	1300 !13e eeuw
Woltersum	Hervormde kerk	Johannes de Doper	1765 !18e eeuw
Zandeweer	Hervormde kerk	Nicolaas	1300 !13e eeuw
Zandt !'t Zandt	Mariakerk	Maria	1300 !13e eeuw	romanogotische kerk, gewelfschilderingen
Zeerijp	Jacobuskerk	Jacobus de Meerdere	1300 !14e eeuw	kruiskerk, losse toren uit 15e eeuw
Zevenhuizen	Hervormde kerk		1869 !19e eeuw
Zijldijk	Doopsgezinde vermaning		1772 !18e eeuw
Zuidbroek	Petruskerk	Augustinus van Hippo, ten onrechte toegeschreven aan Petrus	1300 !13e eeuw	een topstuk in de romanogotiek, losse toren
Zuidhorn	Hervormde kerk	Sebastianus en Fabianus	1100 !12e eeuw	oudste deel tufsteen; centrale vergaderplaats voor oostelijk Langewold; mogelijk tevens seendstoel
Zuidhorn	Sint-Jozefkerk		1844 !19e eeuw	katholieke kerk, enige parochie in het Westerkwartier
Zuidwolde	Hervormde kerk	Nicolaas	1100 !11e eeuw	tufsteen gebouw, verlengd in baksteen in 13e eeuw, toren uit 12e eeuw
Zuurdijk	Hervormde kerk		1290 !13e eeuw	karakter van de kerk aangetast door restauratie in 1849, bakstenen verdwenen onder pleisterlaag