भारतका राज्य तथा केन्द्र शासित प्रदेशहरू

भारत राज्यहरूको एक सङ्घ हो।^[1] यसमा अट्ठाइस राज्य र आठ केन्द्र शासित प्रदेश छन्। यि राज्य र केन्द्र शासित प्रदेश पुनः जिल्लाहरू तथा अन्य क्षेत्रहरूमा बाँडिएका छन्।^[1].

भारतका राज्य तथा केन्द्र शासित प्रदेशहरू
आन्ध्र प्रदेश अरुणाचल प्रदेश असम बिहार छत्तीसगढ राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र दिल्ली गोवा गुजरात हरियाणा हिमाचल प्रदेश जम्मू र कश्मीर झारखण्ड कर्नाटक केरल मध्य प्रदेश महाराष्ट्र मणिपुर मेघालय मिजोरम नागाल्यान्ड ओडिशा पञ्जाब राजस्थान सिक्किम तमिलनाडु त्रिपुरा उत्तराखण्ड उत्तर प्रदेश पश्चिम बङ्गाल अण्डमान र निकोबार द्वीप समूह चण्डीगढ दादरा र नगर हवेली दमन र दीव लक्षद्वीप पुदुचेरी
श्रेणी	संघीय राज्यहरू
अवस्थिति	भारत गणतन्त्र
Created by	भारतीय संविधान
स्थापित	२६ जनवरी १९५०
सङ्ख्या	२८ राज्यहरू ८ केन्द्र शासित प्रदेशहरू ( सन् २०२४) मा
जनसङ्ख्या	राज्यहरू: सिक्किम – ६१०,५७७ (न्यूनतम) उत्तर प्रदेश – १९९,८१२,३४१ (उच्चतम) केन्द्र शासित प्रदेशहरू: लक्षद्वीप – ६४,४७३ (न्यूनतम) दिल्ली – १६,७८७,९४१(उच्चतम)
क्षेत्रफल	राज्यहरू: गोवा – ३,७०२ किमी२ (१,४२९ वर्ग माइल) (न्यूनतम) राजस्थान – ३,४२,२६९ किमी२ (१,३२,१५१ वर्ग माइल) (उच्चतम) केन्द्र शासित प्रदेशहरू: लक्षद्वीप – ३२ किमी२ (१२ वर्ग माइल) (न्यूनतम) लद्दाख – ५९,१४६ किमी२ (२२,८३६ वर्ग माइल) (उच्चतम)
सरकार	भारत सरकार राज्य सरकारहरू
उप प्रशासन	विभागहरू जिल्लाहरू तहसीलहरू

भारतका राज्य र केन्द्र-शासित प्रदेश

राज्य वा केन्द्र-शासित प्रदेशका नाम			आइएसओ	वाहन अक्षर	राजधानी	सबै भन्दा ठुला शहर	गठन	जनसङ्ख्या (२०११)[2]	क्षेत्रफल (किमी2)	भाषा[3]	अतिरिक्त राजभाषा[3]
अण्डमान निकोबार द्वीप समूह		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-AN	AN	पोर्ट ब्लेयर		१ नवम्बर १९५६	३,८०,५८१	८,२४९	हिन्दी, अङ्ग्रेजी	—
अरुणाचल प्रदेश		राज्य	IN-AR	AR	ईटानगर		२० फरवरी १९८७	१३,८३,७२७	८३,७४३	अङ्ग्रेजी	—
आसाम		राज्य	IN-AS	AS	दिसपुर	गुवाहाटी	२६ जनवरी १९५०	३,१२,०५,५७६	७८,५५०	असमिया	—
आन्ध्र प्रदेश		राज्य	IN-AP	AP	हैदराबाद (कानुनी) अमरावती (वास्तव)[4][5]	विशाखपट्नम	१ अक्टूबर १९५३	४,९३,८६,७९९	१,६०,२०५	तेलुगू	—
उत्तर प्रदेश		राज्य	IN-UP	UP	लखनऊ	कानपुर	२६ जनवरी १९५०	१९,९८,१२,३४१	२,४३,२८६	हिन्दी	उर्दू
उत्तराखण्ड		राज्य	IN-UT	UK	देहरादुन		९ नवम्बर २०००	१,००,८६,२९२	५३,८८३	हिन्दी	संस्कृत[6]
ओडिशा		राज्य	IN-OR	OD	भुवनेश्वर		२६ जनवरी १९५०	४,१९,७४,२१८	१,५५,८२०	ओडिया	—
कर्नाटक		राज्य	IN-KA	KA	बेङ्गलोर		१ नवम्बर १९५६	६,१०,९५,२९७	१,९१,७९१	कन्नड़	—
केरल		राज्य	IN-KL	KL	तिरुवनन्तपुरम		१ नवम्बर १९५६	३,३४,०६,०६१	३८,८६३	मलयालम	—
गुजरात		राज्य	IN-GJ	GJ	गाँधीनगर	अहमदाबाद	१ मे १९६०	६,०४,३९,६९२	१,९६,०२४	गुजराती	—
गोवा		राज्य	IN-GA	GA	पणजी	वास्को द गामा	३० मे १९८७	१४,५८,५४५	३,७०२	कोंकणी	मराठी
चण्डीगढ		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-CH	CH	चण्डीगढ[lower-alpha 1]		१ नवम्बर १९६६	१०,५५,४५०	११४	अङ्ग्रेजी	—
छत्तीसगढ		राज्य	IN-CT	CG	नयाँ रायपुर	रायपुर	१ नवम्बर २०००	२,५५,४५,१९८	१,३५,१९४	हिन्दी	—
जम्मू कश्मीर		राज्य	IN-JK	JK	श्रीनगर (ग्रीष्मकालीन) जम्मू (शीतकालीन)	श्रीनगर	२६ जनवरी १९५०	१,२५,४१,३०२	२,२२,२३६	उर्दू	—
झारखण्ड		राज्य	IN-JH	JH	राँची	जमशेदपुर	१५ नवम्बर २०००	३,२९,८८,१३४	७४,६७७	हिन्दी	बङ्गाली, हो, खडिया, खोरठा, कुरमाली, कुडुख, मुन्डारी, नागपुरी, नेपाली, ओडिया, पन्चपरगनिया, सन्थाली, उर्दू[7]
तमिलनाडु		राज्य	IN-TN	TN	चेन्नई		२६ जनवरी १९५०	७,२१,४७,०३०	१,३०,०५८	तमिल	अङ्ग्रेजी
तेलङ्गाना		राज्य	IN-TG	TS	हैदराबाद		२ जून २०१४	३,५१,९३,९७८[8]	१,१४,८४०[8]	तेलुगू, उर्दू[9]	—
त्रिपुरा		राज्य	IN-TR	TR	अगरतला		२१ जनवरी १९७२	३६,७३,९१७	१०,४९२	बङ्गाली, ककबरक, अङ्ग्रेजी	—
दमन र दीव		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-DD	DD	दमन		३० मे १९८७	२,४३,२४७	११२	कोंकणी, गुजराती, हिन्दी, अङ्ग्रेजी[lower-alpha 2]	—
दादरा र नगर हवेली		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-DN	DN	सिलवास		११ अगस्त १९६१	३,४३,७०९	४९१	हिन्दी, गुजराती	मराठी
नागाल्यान्ड		राज्य	IN-NL	NL	कोहिमा	दीमापुर	१ दिसम्बर १९६३	१९,७८,५०२	१६,५८९	अङ्ग्रेजी	—
पन्जाब		राज्य	IN-PB	PB	चण्डीगढ	लुधियाना	१ नवम्बर १९६६	२,७७,४३,३३८	५०,३६२	पन्जाबी	—
पश्चिम बङ्गाल		राज्य	IN-WB	WB	कोलकाता		२६ जनवरी १९५०	९,१२,७६,११५	८८,७५२	बङ्गाली[lower-alpha 3]	हिन्दी, उर्दू, सन्थाली, ओडिया, पन्जाबी
पुदुच्चेरी		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-PY	PY	पुदुच्चेरी		१ नवम्बर १९५६	१२,४७,९५३	४९२	तमिल, अङ्ग्रेजी	मलयालम, तेलुगू
बिहार		राज्य	IN-BR	BR	पटना		२६ जनवरी १९५०	१०,४०,९९,४९२	९९,२००	हिन्दी	उर्दू
मणिपुर		राज्य	IN-MN	MN	इम्फाल		२१ जनवरी १९७२	२८,५५,७९४	२२,३४७	मणिपुरी	अङ्ग्रेजी
मध्य प्रदेश		राज्य	IN-MP	MP	भोपाल	इन्दौर	१ नवम्बर १९५६	७,२६,२६,८०९	३,०८,२५२	हिन्दी	—
महाराष्ट्र		राज्य	IN-MH	MH	मुम्बई		१ मे १९६०	११,२३,७४,३३३	३,०७,७१३	मराठी	—
मिजोरम		राज्य	IN-MZ	MZ	आइजोल		२० फ़रवरी १९८७	10,97,206	21,081	अङ्ग्रेजी, हिन्दी, मिजो	—
मेघालय		राज्य	IN-ML	ML	शिलोङ		२१ जनवरी १९७२	29,66,889	22,720	अङ्ग्रेजी	खासी[lower-alpha 4]
राजस्थान		राज्य	IN-RJ	RJ	जयपुर		१ नवम्बर १९५६	6,85,48,437	3,42,269	हिन्दी	अङ्ग्रेजी
राष्ट्रिय राजधानी क्षेत्र दिल्ली		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-DL	DL	नयाँ दिल्ली	दिल्ली[lower-alpha 5]	१ नवम्बर १९६६	1,67,87,941	1,490	हिन्दी	पन्जाबी, उर्दू[10]
लक्षद्वीप		केन्द्र-शासित प्रदेश	IN-LD	LD	कवरत्ती		१ नवम्बर १९५६	64,473	32	अङ्ग्रेजी	हिन्दी
सिक्किम		राज्य	IN-SK	SK	गान्तोक		१६ मे १९७६	6,10,577	7,096	अङ्ग्रेजी	भूटिया, गुरूङ, लेपचा, लिम्बू, मगर, मुखिया, नेपाली भाषा, राई, शेर्पा, तामाङ
हरियाणा		राज्य	IN-HR	HR	चण्डीगढ	फरीदाबाद	१ नवम्बर १९६६	2,53,51,462	44,212	हिन्दी	पन्जाबी[11][12]
हिमाञ्चल प्रदेश		राज्य	IN-HP	HP	शिमला		२५ जनवरी १९७१	68,64,602	55,673	हिन्दी	अङ्ग्रेजी

१९५६ भन्दा पूर्व

ढाँचा:भारतका प्रभाग भारतको इतिहासमा भारतीय उपमहाद्वीपमा विभिन्न जातीय समूहरूले शासन गरे र यसलाई अलग-अलग प्रशासन-सम्बन्धी भागहरूमा विभाजित गरे। आधुनिक भारतको वर्तमान प्रशासनिक प्रभाग नयाँ घटनाक्रम हौन्, बेलायती औपनिवेशिक कालको समयमा विकसित भए। ब्रिटिस भारतमा, वर्तमान भारत, पाकिस्तान बङ्गलादेश, साथै अफ़्गानिस्तान प्रान्त र यसमा जोडिएका संरक्षित प्रान्त, पछि गएर उपनिवेश बने, बर्मा (म्यान्मार) आदि, सबै राज्य समाहित थिए। यस अवधिमा, भारतका क्षेत्रहरूमा या तो बेलायतीहरूको शासन थियो या उनमा स्थानीय राजाहरूको नियन्त्रण थियो। १९४७ मा स्वतन्त्रता पछि यि विभागहरूलाई संरक्षित गरियो र पन्जाब तथा बङ्गालका राज्यहरूलाई भारत र पाकिस्तानमा विभाजित गरियो। नयाँ राष्ट्रका लागि पहिलो चुनौती थियो राजसी राज्यको सङ्घहरूमा विलय।

स्वतन्त्रता पछि भारतमा अस्थिरता आयो। कैयों प्रान्त औपनिवेशिकरणका उद्देश्यले बेलायतीहरू द्वारा बनाइए, तर इनमा भारतीय नागरिकहरूको या राजसी राज्यहरूको कुनै इच्छा देखिएन। १९५६ मा जातीय तनावले संसदको ढोका ढकढकायो र राज्य पुनर्गठन ऐनको आधारमा देशलाई जातीय र भाषाई आधारमा पुनर्निर्माण गर्नाको लागि अधिनियम ल्याइयो।

१९५६ भन्दा पछि

भारतमा जुन प्रकार पूर्वमा फ्रान्सेली र पोर्चुगाली उपनिवेशहरूलाई गणराज्यमा गरिएको थियो, त्यस्तै १९६२ मा पाण्डिचेरी, दादरा, नगर हवेली, गोआ, दमन र दियूलाई सङ्घ राज्य बनाइयो।

१९५६ पछि कैयौँ नए राज्य र सङ्घ राज्यहरू बनाइए। बम्बई पुनर्गठन ऐन द्वारा १ मे, १९६० मा भाषाको आधारमा बम्बई राज्यलाई गुजरात र महाराष्ट्रको रूपमा छुट्ट्याइयो। १९६६ को पन्जाब पुनर्गठन ऐनले भाषा र धार्मिक पैमानामा पन्जाब (भारत)लाई हरियाणाका नयाँ हिन्दु बाहुल्य र हिन्दी भाषी राज्यहरूमा बाँडियो तथा पन्जाबका उत्तरी जिल्लाहरूलाई हिमाचल प्रदेशमा स्थानन्तरण गरियो भने एउटा जिल्लालाई चण्डीगढको नाम दिईयो। जुन पन्जाब र हरियाणाको साझा राजधानी हो। नागाल्यान्ड १९६२ मा, मेघालय र हिमाचल प्रदेश १९७१ मा, त्रिपुरा र मणिपुर १९७२ मा राज्य बनाइए। १९७२ मा अरुणाचल प्रदेशलाई एक केन्द्र शासित प्रदेश बनाइयो। सिक्किम राज्य १९७५ मा एक राज्यका रूपमा भारतीय सङ्घमा सम्मिलित भयो। १९८६मा मिजोरम र १९८७ मा गोआ तथा अरुणाचल प्रदेश राज्य बने। गोआका उत्तरी भाग दमन र दीयु एक अलग सङ्घ राज्य बने। २००० मा तीन नयँ राज्य बनाइए। पूर्वी मध्य प्रदेशबाट छत्तीसगढ (१ नवम्बर, २०००) मा र उत्तराञ्चल (९ नवंबर, २०००) बनाइए जसलाई अब उत्तराखण्ड भनिन्छ। उत्तर प्रदेशका पहाडी क्षेत्रहरूका कारण झारखण्ड (१५ नवंबर २०००) मा बिहार का दक्षिणी जिल्लाहरूबाट अलग बनाइयो। दुई केन्द्र शासित प्रदेशहरू दिल्ली र पाण्डिचेरी (अहिले पुदुचेरी भनिन्छ) लाई विधानसभा सदस्यहरूको अधिकार दिईयो र अब यि साना राज्यहरूका रूपमा गनिन्छन्।

यो पनि हेर्नुहोस्

• भारतका राज्य तथा सङ्घशासित प्रदेश
• भारतका स्वायत्त क्षेत्र
• भारतका राज्य
• भारतका केन्द्र शासित प्रदेश

सन्दर्भ

1. "States and union territories" (HTML), अन्तिम पहुँच २००७-०९-०७।
2. "List of states with Population, Sex Ratio and Literacy Census 2011"।
3. "Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (July 2012 to June 2013)" (PDF), Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India, अन्तिम पहुँच १२ जुलाई २०१७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०७-०८ मिति
4. http://www.gulte.com/news/56377/After-2200-Years-Amaravati-Gets-Back-Power
5. http://www.ap.gov.in/ वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०८-०३ मिति
6. "Sanskrit: Reviving the language in today’s India – Livemint"।
7. http://meghalayatimes.info/index.php/front-page/10142-jharkhand-assembly-accords-second-language-status-to-11-languages
8. "Telangana State Profile" (PDF), Telangana government portal, पृ: ३४, अन्तिम पहुँच ११ जुन २०१४।
9. "Urdu Gets First Language Status"।
10. "Official Language Act 2000", Government of Delhi, २ जुलाई २००३, अन्तिम पहुँच १७ जुलाई २०१५।
11. "Haryana grants second language status to Punjabi", Hindustan Times, २८ जनवरी २०१०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ३ सेप्टेम्बर २०१५ मिति
12. "Punjabi gets second language status in Haryana", Zee news, २८ जनवरी २०१०।

विदेश सम्बन्ध

• औफ्फिसिअल गवेर्नामेन्ट अफ इन्डिया वेबसाइट : स्टेटस एण्ड यूनीयन तेर्रितोरीस
• क्लिकेबिल मेप ऑफ इन्डिया एण्ड हिस्ट्री अफ स्टेटस वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०१-११ मिति
• आर्टिकल अन सब-नेशेनेल गवर्नेन्स इन इन्डिया
• इंटरेक्टिव मेप अफ इन्डिया

ढाँचा:Geography of India

1. Chandigarh is both a city and a union territory.
2. It has also been informed that the communication with States/Centre has to be made in Hindi/English.
3. Bengali and Nepali are the Official Languages in Darjeeling and Kurseong sub-divisions of Darjeeling district.
4. Khasi language has been declared as the Additional Official Language for all purposes in the District, Sub-Division and Block level offices of the State Government located in the Districts of Khasi-Jaintia Hills of Meghalaya.
5. Delhi is both a city and a union territory.