Petra

Petra (bl-Għarbi: ٱلْبَتْرَاء‎, b’ittri Rumani: Al-Batrāʾ; bil-Grieg Antik: Πέτρα, "Blata"), magħrufa oriġinarjament mill-abitanti tagħha bħala Raqmu jew Raqēmō^[1][2], hija belt storika u arkeoloġika fin-Nofsinhar tal-Ġordan. Petra tinsab madwar Jabal Al-Madbah f’baċir imdawwar bil-muntanji li jiffurmaw in-naħa tal-Lvant tal-Wied ta’ Arabah mill-Baħar il-Mejjet sal-Golf ta’ Aqaba.^[3] Il-belt ilha Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO mill-1985 u fl-2007 il-binja tat-Teżor ġiet ivvutata bħala waħda mis-Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja.^[4][5][6]

Al-Khazneh (it-Teżor)

Storja

Iż-żona madwar Petra ilha abitata saħansitra mis-7000 Q.K., u n-Nabatej x’aktarx li insedjaw ruħhom hemmhekk mir-raba’ seklu Q.K. u iktar ’il quddiem għamluha l-belt kapitali tagħhom.^[7][5] Madankollu, l-iskavi arkeoloġiċi sa issa skoprew biss evidenza tal-preżenza tan-Nabatej li tmur lura għat-tieni seklu Q.K. meta Petra kienet ġa saret il-belt kapitali tagħha. In-Nabatej kienu nomadi tal-Arabja li investew fil-prossimità ta’ Petra għar-rotot kummerċjali u stabbilewha bħala ċentru kummerċjali reġjonali maġġuri.^[8]

Mappa ta’ Petra

Il-kummerċ qalla’ dħul konsiderevoli lin-Nabatej u Petra saret is-sors ewlieni ta’ ġidhom. In-Nabatej kienu mdorrijin jgħixu f’ambjent tad-deżert, għad-differenza tal-għedewwa tagħhom, u setgħu faċilment joħorġu rebbieħa minn diversi attakki billi jieħdu vantaġġ tat-territorju muntanjuż taż-żona. Kellhom ħila partikolari fil-ġbir u l-ħżin tal-ilma tax-xita, fl-agrikoltura u fit-tinqix tal-ġebel. Petra laħqet il-quċċata tagħha fl-ewwel seklu W.K., meta nbniet l-istruttura famuża tagħha, Al-Khazneh (it-Teżor), li x’aktarx kienet mawżolew tar-Re tan-Nabatej Aretas IV, u l-popolazzjoni tagħha kienet 20,000 ruħ.^[9]

Minkejja li r-renju tan-Nabatej sar stat klijent tal-Imperu Ruman fl-ewwel seklu Q.K., Petra tilfet l-indipendenza tagħha biss fis-sena 106 W.K. Petra nħakmet mir-Rumani, u wara l-annessjoni tar-renju ta’ Nabataea biddlulu ismu għal Arabia Petraea.^[10] L-importanza ta’ Petra naqset kif feġġew ir-rotot kummerċjali bil-baħar, u wara terremot fit-363 li qered ħafna strutturi. Fi żmien il-Biżantini nbnew diversi knejjes Kristjani, iżda l-belt kompliet sejra lura, u sal-bidu tal-era Iżlamika ġiet abbandunata għalkollox għajr ftit nomadi tgħoddhom fuq ponot subgħajk. Il-belt baqgħet mhux magħrufa wisq għall-Punent sa ma reġgħet ġiet skoperta fl-1812 minn Johann Ludwig Burckhardt.^[11]

Żmien in-Neolitiċi

Għall-ħabta tas-7000 Q.K., skont l-iktar fdalijiet bikrin li nstabu, xi bdiewa diġà kienu stabbilew l-insedjament Neolitiku ta’ qabel żmien il-fuħħar imsejjaħ Beidha, fit-Tramuntana ta’ Petra.^[12]

Żmien il-Bronż

Petra tissemma fid-dokumenti tal-kampanja Eġizzjana u fl-ittri fuq it-tavli ta’ Amarna bħala Pel, Sela jew Seir.^[13]

Żmien il-Ħadid

Is-sit Edomit li ġie skavat fil-quċċata tal-muntanja Umm el-Biyara f’Petra ġie stabbilit mhux qabel is-seba’ seklu Q.K. (Żmien il-Ħadid II).^[14]

L-Edomiti kienu ċiviltà preistorika imnissla minn Esau. Ġenesi kapitlu 36 fih informazzjoni dwar il-ġenerazzjonijiet ta 'Esau. X’esperjenza inkredibbli kellha tkun għal Esau, ħu Jacob, li għex f’dawn il-muntanji inkredibbli. Għalkemm għadu mhux magħruf x'ġara mill-Oriti, li ġew maħkuma mill-Edomiti, u wara l-Edomiti, li ġew maħkuma min-Nabatej madwar l-400 QK. ^[15]

Oriġini ta’ Petra

In-Nabatej kienu wieħed minn fost diversi tribujiet Bedwini nomadiċi li kienu jgħixu fid-Deżert tal-Arabja u kienu jiċċaqilqu minn post għall-ieħor flimkien mal-merħliet tal-bhejjem tagħhom kull fejn kien ikun hemm mergħat u ilma.^[7] Għalkemm in-Nabatej kienu inizjalment inkorporati fil-kultura Aramajka, it-teoriji li jgħidu li kellhom għeruq Aramajċi ma ntlaqgħux mill-biċċa l-kbira tal-istudjużi moderni. Minflok, l-evidenza arkeoloġika, reliġjuża u lingwistika tikkonferma li huma tribù tat-Tramuntana tal-Arabja.^[16] Evidenza attwali tissuġġerixxi li l-isem tan-Nabatej għal Petra kien Raqēmō, spellut fl-inċiżjonijiet bħala rqmw jew rqm.^[2]

L-inċiżjoni taħt il-pont modern

Petra bħala Rekem

L-istoriku Titus Flavius Josephus (għall-ħabta tas-37-100 W.K.) jikteb li r-reġjun kien abitat mill-Midjaniti fi żmien Mosè u li dawn kienu mmexxija minn ħames rejiet, li wieħed minnhom kien Rekem. Josephus isemmi li l-belt, imsejħa Petra mill-Griegi, kienet “ikklassifikata bħala l-ogħla waħda fit-territorju tal-Għarab” u kienet għadha msejħa Rekem mill-Għarab kollha ta’ żmienu, wara isem ir-re li stabbilixxa l-belt (Antikitajiet tal-Lhud iv. 7, 1; 4, 7).^[17]

L-isem Rekem (rqm) kien inċiż fil-blat ta’ Wadi Musa faċċata tad-daħla fis-Siq li jwassal għat-Tezor ta’ Petra.^[18] Madankollu, fiż-żminijiet reċenti nbena pont fuq il-wadi u din l-inċiżjoni tgħattiet taħt tunnellati ta’ konkos.^[13]

Petra bħala Sela

Teorija antika kienet tgħid li Petra setgħet tiġi identifikata ma’ post imsejjaħ sela fil-Bibbja bil-Lhudi. L-isem Semitiku sela bil-Lhudi jfisser sempliċement “blata”, u b’hekk x’aktarx mhijiex il-belt imsemmija fil-Bibbja.^[3]

Xi riċerkaturi ħasbu li s-silta ta’ Diodorus Siculus (xix. 94-97) li tiddeskrivi l-ispedizzjonijiet li Antigonu bagħat kontra n-Nabatej fit-312 Q.K. se tixħet ftit dawl fuq l-istorja ta’ Petra, iżda t-terminu petra (li bil-Grieg tfisser blata) kienet tirreferi għal fortizza naturali u post kenni li ma setax ikun isem proprju, għaldaqstant id-deskrizzjoni timplika li ma kienet teżisti l-ebda belt hemmhekk dak iż-żmien.^[3][19]

Żmien ir-Rumani

Fil-106 W.K., meta Kornelju Palma kien gvernatur tas-Sirja, il-parti tal-Arabja taħt it-tmexxija ta’ Petra ġiet assorbita fl-Imperu Ruman bħala parti mill-Arabia Petraea, u Petra saret il-belt kapitali.^[20] Id-dinastija nattiva ntemmet iżda l-belt kompliet tiffjorixxi taħt it-tmexxija tar-Rumani. Kien għal dik il-ħabta wkoll li nbniet it-Triq Rumana ta’ Petra. Seklu wara, fi żmien Alessandru Severu, meta fil-belt kollox kien ward u żahar, il-kwistjoni taz-zekkar tal-muniti ntemmet. Il-bini tal-oqbra mill-isbaħ waqaf ħesrem, u dan ġie spjegat b’xi katastrofi li ġrat f’daqqa waħda, bħall-invażjoni mis-setgħa neo-Persjana taħt l-Imperu tas-Sassanidi.^[3]

Sadanittant, Palmyra (għall-ħabta tal-130-270) kisbet importanza kbira u attirat il-kummerċ tal-Arabja għad-detriment ta’ Petra, li b’hekk qabdet it-triq tan-niżla. Madankollu, milli jidher Petra baqgħet importanti bħala ċentru reliġjuż. Ħdejn is-sit inbniet triq Rumana oħra. Epifanu ta’ Salamis (xi 315-403) jikteb li fi żmienu saret festa hemmhekk fil-25 ta’ Diċembru f’ġieħ il-verġni Khaabou (Chaabou) u n-nisel tagħha Dushara. Dushara u al-Uzza kienu tnejn mill-allat prinċipali tal-belt, li kienet tinkludi diversi idoli oħra ta’ allat tan-Nabatej bħal Allat u Manat.^[21]

Munita Rumana tal-bronż ta’ Geta u t-tempju ta’ Petra bl-istatwa ta’ Tike

Bejn il-111 u l-114, Trajanu bena l-Via Traiana Nova, triq mill-fruntiera Sirjana sal-Baħar l-Aħmar u li tgħaddi minn Petra. Din it-triq kienet issegwi r-rotot l-antiki tal-karovani tan-Nabatej. Fid-dell tal-Pax Romana, din ir-rotta reġgħet tat il-ħajja lill-kummerċ bejn l-Arabja, is-Sirja, u l-portijiet tal-Mediterran. Fil-125 W.K., wieħed mill-amministraturi tal-Imperatur Adrijanu ħalla xi traċċi f’Petra, u dan jiġi indikat minn dokumenti li nstabu fil-Baħar il-Mejjet. Fil-130 W.K., Adrijanu żar l-eks kapitali tan-Nabatej, u taha l-isem ta’ Hadriane Petra Metropolis, kif ġie zzekkat fil-muniti tiegħu. Madankollu, iż-żjara tiegħu ma wasslitx għal xi żieda fl-iżvilupp arkitettoniku u f’xi binjiet ġodda kif min-naħa l-oħra ġara f’Jerash. Il-gvernatur tal-provinċja, Sextius Florentinus, bena mawżolew monumentali għal ibnu ħdejn l-aħħar tal-oqbra ta’ al-Hubta (il-Ħajt tar-Re), li ġeneralment kien irriżervat għall-familja rjali fil-perjodu tan-Nabatej.^[13]

L-interess li wrew l-imperaturi Rumani għall-belt fit-tielet seklu W.K. jissuġġerixxi li Petra u l-akkwati tagħha baqgħu apprezzati għal żmien twil. Instabet inċiżjoni lil Liber Pater, alla vvenerat mill-Imperatur Settimu Severu, fit-temenos tat-tempju magħruf bħala Qasr al-Bint, u l-oqbra tan-Nabatej kien fihom muniti tal-fidda bir-ritratt tal-imperatur, kif ukoll fuħħar mir-renju tiegħu. L-Imperatur Elagabalu ddikjara li Petra kienet kolonja Rumana, meta organizza l-Imperu Ruman mill-ġdid lejn l-aħħar tat-tielet seklu W.K. Iż-żona minn Petra sa Wadi Mujib, in-Negev, u l-Peniżola ta’ Sinaj ġew annessi fil-provinċja ta’ Palaestina Salutaris. Petra tidher ukoll fil-mużajk ta’ mappa ta’ żmien ir-renju tal-Imperatur Ġustinjanu f’Madaba.^[13]

Żmien il-Biżantini

Il-Knisja Biżantina

Petra malajr marret lura taħt it-tmexxija tar-Rumani, l-iktar minħabba r-reviżjoni tar-rotot kummerċjali bil-baħar. Fit-363, terremot qered ħafna binjiet u ġarrab ħsarat estensivi fis-sistema tal-ġestjoni tal-ilma tant vitali.^[11] Il-belt l-antika ta’ Petra kienet il-belt kapitali tal-provinċja Biżantina ta’ Palaestina III u ħafna knejjes minn dak iż-żmien ġew skavati ħdejn Petra. F’waħda minnhom, ġew skoperti 140 papiru, li kien fihom l-iktar kuntratti datati mill-530 sal-590, u li kienu jistabbilixxu li l-belt kienet għadha qed tiffjorixxi fis-sitt seklu. Din il-knisja Biżantina hija l-iprem eżempju ta’ arkitettura monumentali ta’ Petra fi Żmien il-Biżantini.^[22]

L-aħħar referenza għal Petra fi Żmien il-Biżantini saret fil-Mergħa Spiritwali ta’ John Moschus, li nkiteb fl-ewwel deċennji tas-seba’ seklu. Huwa jsemmi aneddotu tal-isqof tagħha, Atenoġenu. Petra ma baqatx belt metropolitana mmexxija minn isqof għall-ħabta tas-687, meta dik il-funzjoni ġiet ittrasferiti lil Areopolis. Petra ma tissemma fl-ebda narrattiva tal-ħakma Musulmana tal-Lvant, u lanqas tidher f’xi reġistru Iżlamiku bikri.^[23]

Kruċjati u Mamluk

Fis-seklu 12, dawk li wettqu l-Kruċjati bnew fortizzi bħall-Kastell ta’ Alwaeira, iżda wara ftit kellhom jabbandunaw il-belt ta’ Petra. B’riżultat ta’ dan, Petra intesiet mid-dinja tal-Punent sas-seklu 19.^[24][25]

Jeżistu żewġ kastelli oħra ta’ żmien il-Kruċjati qrib Petra. L-ewwel wieħed huwa l-Kastell ta’ al-Wu'ayra, li jinsab fit-Tramuntana ta’ Wadi Musa. Wieħed jista’ jilmħu mit-triq li tagħti għal Petra ż-Żgħira. Huwa l-kastell li ġie ssekwestrat minn grupp ta’ Torok bl-għajnuna tal-Musulmani lokali u dawk li wettqu l-Kruċjati rkupraw il-kastell biss wara li bdew jeqirdu s-siġar taż-żebbuġ ta’ Wadi Musa. It-telf potenzjali tal-għajxien wassal biex in-nies tal-post iċedu. It-tieni kastell jinsab fuq il-quċċata ta’ el-Habis, fil-qalba ta’ Petra, u jista’ jiġi aċċessat min-naħa tal-Punent ta’ Qasr al-Bint.^[3]

Il-fdalijiet ta’ Petra qanqlu ħafna kurżità matul il-Medju Evu u żaruhom il-Bajbari, minn wieħed mill-ewwel sultanati Mamluk tal-Eġittu, lejn l-aħħar tas-seklu 13.^[3]

Sekli 19-20 u turiżmu

Veduta tal-Oqbra Rjali ta’ Petra

L-ewwel Ewropew li ddeskrivihom kien il-vjaġġatur Żvizzeru Johann Ludwig Burckhardt matul il-vjaġġi tiegħu fl-1812. Dak iż-żmien, il-Knisja Griega ta’ Ġerusalemm kellha djoċesi f’Al Karak jisimha Battra (bl-Għarbi: باطره, u bil-Grieg: Πέτρας) u l-kleru ta’ Ġerusalemm kien tal-fehma li Kerak kienet fil-fatt il-belt antika ta’ Petra.^[26]

Léon de Laborde u Louis-Maurice-Adolphe Linant de Bellefonds għamlu l-ewwel tpinġijiet bir-reqqa ta’ Petra fl-1828. Il-pittur Skoċċiż David Roberts żar il-belt ta’ Petra fl-1839 u reġa’ lura l-Ingilterra b’abbozzi ta’ pitturi u ġrajjiet dwar meta ltaqa’ mat-tribujiet lokali, li ġew ippubblikati fir-rendikont tal-ivvjaġġar The Holy Land, Syria, Idumea, Arabia, Egypt, and Nubia. Frederic Edwin Church, il-pittur ewlieni Amerikan tal-pajsaġġi tas-seklu 19, żar il-belt ta’ Petra fl-1868, u l-pittura tiegħu El Khasné, Petra hija l-iktar waħda importanti tiegħu u l-iktar waħda li ġiet iddokumentata.^[27]

Minħabba li l-istrutturi ddgħajfu biż-żmien, ħafna mill-oqbra saru vulnerabbli, u ħafna mit-teżori ta’ ġo fihom insterqu mill-ħallelin. Fl-1929, tim magħmul minn erba’ min-nies, l-arkeologi Brittaniċi Agnes Conway u George Horsfield, it-tabib Palestinjan u l-espert folkloristiku Dr Tawfiq Canaan u l-istudjuż Daniż Dr Ditlef Nielsen, li skavaw u stħarrġu l-belt ta’ Petra.^[28]

L-arkeologu Philip Hammond mill-Università ta’ Utah żar il-belt ta’ Petra għal kważi 40 sena. Huwa spjega li fil-folklor lokali hemm it-twemmin li l-belt inħolqot bil-ħatar ta’ Mosè, meta mess il-blata bil-ħatar biex l-Iżraeliti jkollhom l-ilma. Hammond kien jemmen li l-kanali mnaqqxin fil-fond tal-ħitan u tal-art kienu nħolqu mill-pajpijiet taċ-ċeramika li fl-imgħoddi wasslu l-ilma għall-belt.^[29]

Diversi skrolli bil-Grieg u li jmorru lura għal Żmien il-Biżantini ġew skoperti fl-iskavi ta’ knisja ħdejn it-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ f’Petra f’Diċembru 1993.^[30]

L-aċċess għall-belt ta’ Petra huwa minn fondoq twil 1.2 km imsejjaħ is-Siq, li jwassal direttament għat-Teżor. Il-belt ta’ Petra hija famuża għall-arkitettura mnaqqxa fil-blat u għas-sistema tal-ġestjoni tal-ilma. Il-belt tissejjaħ ukoll “il-Belt ir-Roża” minħabba l-kulur tal-ġebla li minnha hija mnaqqxa.^[31] Petra hija simbolu tal-Ġordan kif ukoll attrazzjoni turistika popolari ħafna. Fl-2010, l-għadd ta’ turisti laħaq id-918,000 ruħ, iżda mbagħad kien hemm tnaqqis temporanju waqt il-perjodu ta’ instabbiltà politika ġġenerata mir-Rebbiegħa Għarbija.^[32] Wara dan il-perjodu, l-għadd rekord ta’ turisti ntlaħaq fl-2019 b’1.1 miljun turist.^[33] It-turiżmu fil-belt staġna għalkollox fl-2020 u fl-2021 minħabba l-pandemija tal-COVID-19. Il-gvern tal-Ġordan awtorizza skavi eżatt quddiem it-Teżor ladarba t-turiżmu kważi waqaf għalkollox.^[34]

Importanza fi żmien il-qedem

Plinju x-Xiħ u kittieba oħra jidentifikaw il-belt ta’ Petra bħala l-belt kapitali tar-Renju tan-Nabatej u ċ-ċentru tal-kummerċ tal-karovani tagħhom. Imdawra bi blat għoli u b’nixxiegħa perenni, Petra mhux biss kellha l-vantaġġi ta’ fortizza, iżda kienet tikkontrolla r-rotot kummerċjali prinċipali li kienu jgħaddu minnha lejn Gaza fil-Punent, lejn Bosra u Damask fit-Tramuntana, lejn Aqaba u Leuke Kome mal-Baħar l-Aħmar, u tul id-deżert lejn il-Golf tal-Persja.^[3]

Sit ta’ Wirt Dinji

Il-Belt ta’ Petra ġiet iddeżinjata bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1985. Ġiet deskritta mill-UNESCO bħala “wieħed mill-iktar siti kulturali prezzjużi tal-wirt kulturali tal-bniedem”. Il-valur universal straordinarju tagħha ġie rrikonoxxut abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”; il-kriterju (iii) “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”; u l-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”.^[4]

Kontroll tal-ilma

L-iskavi wrew li l-belt ta’ Petra nbniet bis-saħħa tal-ħila tan-Nabatej li jikkontrollaw il-provvista tal-ilma u joħolqu oasi artifiċjali fid-deżert. Fiż-żona jkun hemm ħafna maltempati kbar tax-xita f’daqqa, iżda l-evidenza arkeoloġika turi li n-Nabatej irnexxielhom jikkontrollaw l-għargħar li kien jirriżulta minn dawn il-maltempati permezz tal-użu ta’ digi, ċisterni u pajpijiet jew mogħdijiet tal-ilma. Dawn l-innovazzjonijiet kienu jippermettu li l-ilma jinħażen biex jintuża fil-perjodi twal ta’ nixfa u l-belt setgħet anke tistagħna permezz tal-bejgħ tal-ilma stess.^[35][36]

Is-Siq

Aċċess

Fil-qedem, l-aċċess għal Petra jaf kien min-Nofsinhar permezz ta’ mogħdija mill-art watja ħdejn Jabal Haroun (“il-muntanja ta’ Aron”), il-post fejn jingħad li hemm il-qabar ta’ Aron, ħu Mosè. Mod ieħor seta’ kien mill-irdum għoli lejn it-Tramuntana. Illum il-ġurnata, il-biċċa l-kbira tal-viżitaturi jaslu fis-sit mil-Lvant minn ġo fondoq dejjaq u mudlam imsejjaħ is-Siq, iffurmat qalb il-blat ramli, li f’xi postijiet mhuwiex iktar minn tliet metri.^[37]

Ċentru tal-belt

It-teatru

Fl-aħħar tal-fondoq dejjaq imsejjaħ is-Siq, wieħed jasal quddiem l-iktar fdal elaborat ta’ Petra, magħruf bħala Al-Khazneh (“it-Teżor”), imnaqqax fil-blat ramli tal-irdum. Filwaqt li għadu f’kundizzjoni ppreservata tajjeb ħafna, il-faċċata tal-istruttura għandi marki ta’ mijiet ta’ tiri tal-armi tan-nar li kienu sparaw it-tribujiet Bedwini lokali bit-tama li jiskopru xi rikkezzi li kien jingħad li kienu moħbija fil-binja.^[37] Ftit iktar lil hinn mit-Teżor, taħt il-muntanja msejħa en-Nejr, hemm teatru enormi, ippożizzjonat b’tali mod li minnu jkunu jidhru l-ikbar numru possibbli ta’ oqbra fl-isfond. Fil-punt fejn il-wied jiftaħ beraħ f’art watja, is-sit tal-belt jiġi żvelat b’effett tal-għaġeb. It-teatru tħaffer mill-ġebla tal-għolja u f’diversi oqbra matul il-kostruzzjoni tiegħu. Għad hemm spazji rettangolari viżibbli maġenb il-postijiet li kienu allokati biex wieħed ipoġġi bilqiegħda. Kważi jikkonfinaw it-teatru minn tliet naħat hemm muntanji roża li huma diviżi fi gruppi minħabba xquq fondi u allinjati b’għamliet ta’ torrijiet imnaqqxin fil-blat.^[3]

Il-Kumpless tal-Pixxina u tal-Ġnien ta’ Petra huwa sensiela ta’ strutturi fiċ-ċentru tal-belt. Oriġinarjament kien jingħad li kienet żona tas-suq^[38], iżda permezz ta’ skavi li saru fis-sit, l-istudjużi setgħu jidentifikawha bħala ġnien elaborat tan-Nabatej, li kien jinkludi pixxina kbira għall-għawm, gżira-padiljun, u sistema idrawlika ddettaljata.^[39][40]

Struttura kbira skoperta fl-2016

Fl-2016, l-arkeologi użaw l-immaġni bis-satellita u droni biex jiskopru struttura monumentali kbira ħafna, li qabel ma kinitx magħrufa, li x’aktarx tmur lura għal madwar il-150 Q.K., iż-żmien meta n-Nabatej bdew il-programm pubbliku tagħhom tal-bini. Din tinsab ’il barra miż-żona prinċipali tal-belt, taħt Jabal an-Nmayr u xi 0.80 km fin-Nofsinhar taċ-ċentru tal-belt, iżda tħares lejn il-Lvant, mhux lejn il-belt, u ma għandha l-ebda rabta viżibbli magħha. L-istruttura tikkonsisti minn pjattaform enormi ta’ 56 metru b’49 metru, b’taraġ monumentali ħdejn in-naħa tal-Lvant tagħha. Il-pjattaforma kbira tikkonfina fiha oħra iżgħar, b’binja komparattivament żgħira ta’ 8.5 metri bi 8.5 metri, li tħares il-Lvant lejn it-taraġ. L-istruttura, iżgħar biss mill-kumpless tal-Monasteru, probabbli kellha funzjoni ċerimonjali li r-riċerkaturi lanqas biss ħjiel m’għandhom x’kienet għalissa.^[41][42][43]

Klima

F’Petra, il-klima hija semiarida. Il-biċċa l-kbira tax-xita tinżel fix-xitwa. Il-klassifikazzjoni klimatika ta’ Köppen-Geiger hija BSk. It-temperatura annwali medja f’Petra hija 15.5 °C. Kull sena l-preċipitazzjoni tlaħħaq madwar 193 mm.

Data klimatika dwar Petra
Xahar	Jan	Frar	Mar	Apr	Mej	Ġun	Lul	Aww	Set	Ott	Nov	Diċ	Sena
Temp. massima medja fi °C (°F)	11.0 (51.8)	13.1 (55.6)	16.6 (61.9)	20.9 (69.6)	25.1 (77.2)	28.6 (83.5)	29.8 (85.6)	30.0 (86.0)	28.1 (82.6)	24.6 (76.3)	18.2 (64.8)	13.4 (56.1)	21.6 (70.9)
Temp. minima medja fi °C (°F)	2.2 (36.0)	2.8 (37.0)	5.6 (42.1)	8.7 (47.7)	11.7 (53.1)	14.1 (57.4)	16.1 (61.0)	16.5 (61.7)	14.2 (57.6)	11.2 (52.2)	7.1 (44.8)	3.4 (38.1)	9.5 (49.1)
Preċipitazzjoni medja f’mm (pulzieri)	45 (1.8)	38 (1.5)	36 (1.4)	12 (0.5)	4 (0.2)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	2 (0.1)	15 (0.6)	41 (1.6)	193 (7.6)
Sors: Climate-Data.org,Climate data

Reliġjon

It-Tempju l-Kbir ta’ Petra

In-Nabatej kienu jqimu l-allat maskili u femminili Għarab matul iż-żmien pre-Iżlamiku kif ukoll xi ftit mir-reijiet divini tagħhom. Re minnhom, Obodas I, ġie meqjus bħala alla wara mewtu. Dushara kien l-alla maskili primarju akkumpanjat mit-tliet allat femminili tiegħu: Al-‘Uzzā, Allat u Manāt. Ħafna statwi mnaqqxin fil-blat juru dawn l-allat maskili u femminili. Evidenza ġdida tindika li t-teoloġija usa’ tal-Edomiti u tan-Nabatej kellha rabtiet b’saħħithom mar-relazzjonijiet bejn id-Dinja u x-Xemx, li spiss kienet tiġi mmanifestata fl-orjentazzjoni tal-istrutturi prominenti ta’ Petra lejn it-tlugħ u l-inżul ix-xemx tal-ekwinozju u tas-solstizju.^[44]

Hemm ukoll stele tar-re Qosmilk iddedikata lil Qos-Allah. Qos huwa identifikabbli ma’ Kaush (Qaush), l-alla tal-Edomiti. L-istele għandha qrun u s-siġill ta’ Tawilan l-Edomit bi stilla u n-nofs qamar ta’ Kaush, it-tnejn konsistenti mal-alla tal-Qamar. X’aktarx li dan tal-aħħar seta’ rriżulta mill-kummerċ ma’ Harran. In-natura ta’ Qos, li seta’ kien identifikat kemm ma’ alla tal-kaċċa (Qos - qaws) kif ukoll ma’ alla tat-temp (Qos - qawsalla), għalkemm in-nofs qamar fuq l-istele qisha qaws ukoll.^[45]

L-inċiżjonijiet tan-Nabatej fis-Sinaj u f’postijiet oħra għandhom diversi referenzi għal ismijiet ta’ allat (Allah, El u Allat), b’referenzi reġjonali għal al-Uzza, Baal u Manutu (Manat). L-isem Allat jinstab ukoll fis-Sinaj bil-lingwa tan-Nofsinhar tal-Arabja. L-isem Allah jokkorri partikolarment bħala Garm-'allahi – “alla ddeċieda” (bil-Grieg Garamelos) u Aush-allahi – "il-patt t’Alla” (bil-Grieg Ausallos), u Shalm-lahi “Alla hu paċi” u Shalm-allat “il-paċi tal-alla femminili”, Amat-allahi "qaddejja femminili t’alla” u Halaf-llahi “is-suċċessur ta’ alla”.^[46]

Dan l-aħħar, Petra tressqet bħala l-Mekka oriġinali minn xi skola reviżjonista tal-istudji Iżlamiċi, minħabba l-konstatazzjonijiet ta’ għadd kbir ta’ biċċiet ta’ evidenza indipendenti, b’mod partikolari li l-moskej oriġinali bikrin kienu jħarsu lejn Petra, mhux lejn Ġerusalemm jew lejn Mekka, bħala d-direzzjoni tat-talb Musulman, il-Qibla. Madankollu, oħrajn ma qablux man-nozzjoni tat-tqabbil tal-interpretazzjonijiet modern tad-direzzjonijiet tal-Qibla ma’ dawk tal-moskej bikrin peress li jsostnu li l-Musulmani bikrin ma setgħux jikkalkulaw bir-reqqa d-direzzjoni tal-Qibla lejn il-Mekka u għalhekk id-direzzjoni lejn Petra skonthom hija biss kumbinazzjoni. Petra (Raqēmō) tissemma fil-Koranfis-Surah al-Kahf bħala الرقيم al-Raqīm.^[47]

Il-Monasteru

Il-Monasteru, l-ikbar monument ta’ Petra, imur lura għall-ewwel seklu Q.K. Kien iddedikat lil Obodas I u jingħad li huwa simpożju ta’ l-alla Obodas. Dan it-tagħrif huwa inċiż fuq il-fdalijiet tal-Monasteru (bl-Għarbi: Ad Deir).^[3]

It-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ huwa kumpless ta’ tempju kbir li jmur lura għar-renju tar-Re Aretas IV (9 Q.K.-40 W.K). It-tempju jinsab fl-hekk imsejjaħ Kwartier Sagru ta’ Petra, li hija żona li tinsab fl-aħħar tat-Triq bil-Kolonni ta’ Petra u li tikkonsisti minn żewġ tempji maestużi, il-Qasr al-Bint u fuq in-naħa opposta t-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ fin-naħa tat-Tramuntana ta’ Wadi Musa.^[3]

Il-Kristjaneżmu wasal Petra fis-seklu 4 W.K., kważi 500 sena wara li Petra ġiet stabbilita bħala ċentru kummerjali. Atanasju jsemmi isqof ta’ Petra li kien jismu Asterju. Minn tal-inqas wieħed mill-oqbra (x’aktarx “il-qabar tal-urna”) kien jintuża bħala knisja. Hemm inċiżjoni b’żebgħa ħamra li tfakkar il-konsagrazzjoni tagħha “fi żmien l-isqof imqaddes Jason” (fl-447 W.K.). Wara l-ħakma Iżlamika tas-629-632, il-Kristjaneżmu f’Petra, bħal kważi fil-kumplament tal-Arabja, ċeda postu lill-Iżlam. Matul l-Ewwel Kruċjata, Petra ġiet okkupata minn Baldwin I tar-Renju ta’ Ġerusalemm u kienet tifforma parti mit-tieni żona ta’ kontroll tal-Barunija ta’ Al Karak bit-titlu Château de la Valée de Moyse jew Sela. Petra baqgħet f’idejn il-Franki sal-1189 u għadha sede titolari tal-Knisja Kattolika.^[3]

Skont it-tradizzjoni Għarbija, Petra hija l-post fejn Musa (Mosè) mess blata bil-ħatar tiegħu u ħareġ l-ilma, u fejn Aron, ħu Mosè, huwa midfun fil-Muntanja Hor, magħrufa llum bħala Jabal Haroun jew Muntanja Aron. Wadi Musa jew “Wadi ta’ Mosè” huwa l-isem Għarbi għall-wied dejjaq fejn tinsab Petra. Fi żmien Ġeromju fis-seklu 4, kien hemm is-santwarju ta’ Mirjam, oħt Mosè, fil-quċċata ta’ xi muntanja iżda l-post eżatt baqa’ ma ġiex identifikat.^[48]

Wirt tal-Bedwini

Ġrajjiet folkloristiċi tal-Bedwini billejl quddiem it-Teżor imdawwal biss b’ħafna lanterni żgħar

Fl-1985, qabel il-proċess tad-deżinjazzjoni tal-UNESCO, il-gvern tal-Ġordan ordna li l-insedjament tal-Bidoul/Bidul (il-Bedwini ta’ Petra) jgħaddi mill-abitazzjonijiet fl-għerien f’Petra għal Umm Sayhoun/Um Seihun. Huma ngħataw blokok ta’ abitazzjonijiet moderni b’xi infrastruttura bħad-drenaġġ u s-sanitazzjoni. Fost is-sitt komunitajiet fir-Reġjun ta’ Petra, Umm Sayhoun hija waħda mill-iżgħar komunitajiet. Il-villaġġ ta’ Wadi Musa huwa l-ikbar fiż-żona, abitat l-iktar mill-Bedwini Layathnah, u attwalment huwa l-eqreb insedjament għaċ-ċentru tal-viżitaturi, id-daħla prinċipali permezz tas-Siq u s-sit arkeoloġiku inġenerali. Umm Sayhoun tagħti aċċess għal rotta sekondarja li twassal għas-sit bil-mixi msejħa r-rotta tal-mixi ta’ Wadi Turkmaniyeh.^[49]

Il-Park Arkeoloġiku ta’ Petra sar entità legali awtonoma u ħa f’idejh il-ġestjoni tas-sit f’Awwissu 2007.^[50]

Il-Bidul jappartjenu għal wieħed mit-tribujiet tal-Bedwini li l-wirt kulturali u l-ħiliet tradizzjonali tagħhom ġew imniżżla fil-Lista tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-UNESCO fl-2008 wara proċess li kien inbeda fl-2005.^[49]

Fl-2011, wara fażi ta’ ppjanar ta’ 11-il xahar, l-Awtorità tal-Iżvilupp u tat-Turiżmu tar-Reġjun ta’ Petra flimkien ma’ DesignWorkshop u JCP s.r.l. ippubblikaw Pjan Direzzjonali Strateġiku li jiggwida l-iżvilupp ippjanat tar-Reġjun ta’ Petra. B’hekk, l-iżvilupp ippjanat fir-Reġjun ta’ Petra jiġi ggwidat b’mod effiċjenti, ibbilanċjat u sostenibbli sal-2031 għall-benefiċċju tal-popolazzjoni lokali u tal-Ġordan inġenerali. Bħala parti minn dan il-pjan, ġie żviluppat Pjan Strateġiku għal Umm Sayhoun u ż-żoni tal-madwar.^[51]

Il-proċess tal-iżvilupp tal-Pjan Strateġiku kkunsidra l-ħtiġijiet taż-żona minn ħames perspettivi:

• il-perspettiva soċjoekonomika;
• il-perspettiva tal-Park Arkeoloġiku ta’ Petra;
• il-perspettiva tal-prodott turistiku ta’ Petra;
• il-perspettiva tal-użu tal-art;
• il-perspettiva ambjentali.

Theddidiet

Hemm diversi theddidiet li jaffettwaw is-sit ta’ Petra, fosthom iċ-ċediment tal-istrutturi antiki, l-erożjoni mill-għargħar u l-iskular tal-ilma tax-xita, l-effetti tal-melħ fuq il-blat^[52], ir-restawr ħażin tal-istrutturi antiki u t-turiżmu mhux sostenibbli.^[53] Din tal-aħħar żdiedet b’mod sostanzjali, speċjalment minn mindu s-sit ingħata kopertura estensiva mill-mezzi tax-xandir meta sar wieħed mis-Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja.^[54]

Fl-1989, f’tentattiv biex jittaffa l-impatt ta’ dawn it-theddidiet, ġiet stabbilita t-Trust Nazzjonali ta’ Petra. Din ħadmet ma’ bosta organizzazzjonijiet lokali u internazzjonali fuq proġetti li jippromwovu l-protezzjoni, il-konservazzjoni, u l-preservazzjoni tas-sit ta’ Petra.^[55] Barra minn hekk, l-UNESCO u l-ICOMOS dan l-aħħar ikkollaboraw biex jippubblikaw l-ewwel ktieb tagħhom fuq it-theddidiet umani u naturali għas-Siti ta’ Wirt Dinji sensittivi u għażlu lil Petra bħala l-iktar eżempju importanti ta’ pajsaġġi mhedda. Il-preżentazzjoni Tourism and Archaeological Heritage Management at Petra: Driver to Development or Destruction? (2012) kienet l-ewwel waħda minn sensiela biex jiġu indirizzati l-kawżi ewlenin ta’ dawn il-binjiet, il-bliet, is-siti u r-reġjuni li qed jiddeterjoraw.^[56]

Fl-2018, l-organizzazzjoni tal-Persuni għat-Trattament Etiku tal-Annimali, PETA, irrilaxxat filmat dwar l-abbuż kontra l-annimali li jintużaw għax-xogħol f’Petra. PETA ddikjarat li l-annimali jiġu sfurzati jġorru t-turisti jew iġorru l-karrijiet kuljum. Il-filmat wera lil dawk li suppost qed jieħdu ħsieb l-annimali, isawtuhom u jagħtuhom bil-frosta darba wara l-oħra kull meta l-annimali ma jobdux. PETA żvelat ukoll xi annimali feruti, b’ġerħiet miftuħa u infestati bid-dubbien.^[57] L-awtorità Ġordana li tieħu ħsieb is-sit wieġbet billi fetħet klinika veterinarja u billi żiedet is-sensibilizzazzjoni dwar it-trattament xieraq tal-annimali fost dawk li kienu qed jieħdu ħsiebhom u jaqilgħu l-ħobża ta’ kuljum tagħhom permezz tagħhom.^[58]

Oqbra rjali fin-Nofsinhar tal-belt

Konservazzjoni

Il-belt ta’ Petra hija sit f’salib it-toroq bejn il-wirt naturali u l-wirt kulturali b’pajsaġġ kulturali uniku. Minn mindu Johann Ludwig Burckhardt^[59] magħruf ukoll bħala x-Xejikk Ibrahim reġa’ skopra l-belt arkeoloġika ta’ Petra fl-1812, is-sit kulturali attira nies differenti li kienu jikkondividu interess fl-istorja u fil-kulturi tal-qedem tan-Nabatej, fosthom vjaġġaturi, pellegrini, pitturi, għorrief u studjużi.^[60] Madankollu, ir-riċerkaturi arkeoloġiċi bdew jaħdmu b’approċċ sistematiku lejn l-aħħar tas-seklu 19. Minn dak iż-żmien ’l hawn saru skavi arkeoloġiċi regolari u riċerka kontinwa dwar il-kultura tan-Nabatej f’Petra.^[61] Permezz tal-iskavi fil-Park Arkeoloġiku ta’ Petra, instabu għadd dejjem jikber ta’ fdalijiet kulturali tan-Nabatej iżda dawn ġew esposti għall-impatt ambjentali. Il-ġestjoni tal-ilma hija kwistjoni ċentrali biex jittaffa l-impatt fuq il-wirt mibni u fuq il-faċċati tal-fdalijiet imnaqqxin fil-blat.^[62] L-għadd kbir ta’ skoperti u l-esponiment tal-istrutturi u tas-sejbiet jeħtieġu miżuri ta’ konservazzjoni li jirrispettaw l-isfida ċentrali tal-interkonnessjoni bejn il-pajsaġġ naturali u l-wirt kulturali.^[63]

Konservazzjoni tal-wirt kulturali

F’dawn l-aħħar snin ġew stabbiliti kampanji u proġetti differenti ta’ konservazzjoni f’Petra. Ix-xogħlijiet prinċipali ffukaw fuq is-sitwazzjoni tad-daħla tas-Siq biex it-turisti jkunu protetti u biex l-aċċess jiġi ffaċilitat. Barra minn hekk, saru proġetti differenti għar-riċerka tal-konservazzjoni, fosthom:

• 1958: restawr tat-tielet pilastru tal-binja tat-Teżor (Al-Khazneh). Dan il-proġett ġie ffinanzjat mill-Aġenzija għall-Iżvilupp Internazzjonali tal-Istati Uniti (USAID)
• 1974-1990: xogħol ta’ konservazzjoni fiż-żona skavata tat-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ
• 1981: xogħlijiet differenti ta’ restawr mid-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan^[64]
• 1985: xogħlijiet ta’ restawr fit-Tempju ta’ Qasr El Bint mid-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan^[65]
• 1990-1998: skavi u konservazzjoni tal-Knisja Biżantina miċ-Ċentru Amerikan tar-Riċerka Orjentali (ACOR)
• 1992-2002: proġett GTZ Ġermaniż taċ-Ċentru tal-Konservazzjoni u r-Restawr f’Petra (CARCIP)^[63]
• 1993-2000: skavi, konservazzjoni u restawr tat-Tempju l-Kbir, iffinanzjati mill-Brown University, l-Istati Uniti^[66]
• 1996 ’il quddiem: restawr tas-Siq u riabilitazzjoni tal-art tas-Siq mit-Trust Nazzjonali ta’ Petra, iffinanzjati bejn il-Ġordan u l-Iżvizzera mill-fond tal-Aġenzija Żvizzera għall-Iżvilupp u mill-Fond Dinji għall-Monumenti^[67]
• 2001: restawr tal-artal quddiem il-Casr Bint Firaun mill-UNESCO
• 2003: żvilupp ta’ pjan ta’ konservazzjoni u ta’ manutenzjoni tas-sistemi antiki tad-drenaġġ biex jiġu protetti l-faċċati mnaqqxin fil-blat^[62]
• 2003-2017: evalwazzjoni tad-desalinazzjoni u tar-restawr tal-faċċati tal-oqbra^[68]
• 2006-2010: preservazzjoni u konsolidazzjoni tal-arti mal-ħitan fis-Siq al Barid mit-Trust Nazzjonali ta’ Petra b’kooperazzjoni mad-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan u mal-Courtauld Institute of Art (Londra)
• 2009 ’il quddiem: sforz imġedded biex jiġi ppreservat u riabilitat t-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ permezz tal-Inizjattiva tal-Ġestjoni Kulturali tat-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ, u l-kontribut tal-Park Arkeoloġiku ta’ Petra u d-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan
• 2016-2019: karatterizzazzjoni u konservazzjoni tal-arti tal-ħitan u l-iskulturi tan-Nabatej f’Petra permezz tal-Proġett ta’ Konservazzjoni tal-Arti tal-Ħitan ta’ Petra (PPCP)^[69], iffinanzjat mill-Fondazzjoni Ġermaniża tar-Riċerka (il-proġett nru 285789434).^[70]

Kultura popolari

Letteratura

• Fl-1845, il-poeta Brittaniku John William Burgon rebaħ il-Premju Newdigate tal-Università ta’ Oxford għall-poeżija tiegħu “Petra”, li fiha d-deskrizzjoni famuża ...a rose-red city half as old as time (belt roża fl-aħmar li għandha nofs iż-żmien taż-żmien innifsu).
• Petra tissemma fir-rumanzi Left Behind Series; Appointment with Death; The Eagle in the Sand; The Red Sea Sharks, id-dsatax-il ktieb fis-sensiela The Adventures of Tintin; u f’The Moon Goddess and the Son ta’ Kingsbury. Kellha rwol prominenti fir-rumanz misterjuż ta’ Marcus Didius Falco Last Act in Palmyra, u hija l-post fejn Agatha Christie ambjentat Appointment With Death. Fir-rumanz ta’ Blue Balliett Chasing Vermeer, il-karattru Petra Andalee ngħatat isem is-sit apposta.^[71]
• Fl-1979 Marguerite van Geldermalsen minn New Zealand iżżewġet lil Mohammed Abdullah, Bedwin minn Petra.^[72] Huma għexu f’għar f’Petra sa mewt ir-raġel. Kienet l-awtriċi tal-ktieb Married to a Bedouin. Van Geldermalsen hija l-unika mara mill-Punent li qatt għexet f’għar f’Petra.
• Joan Ward mill-Ingilterra kitbet Living With Arabs: Nine Years with the Petra Bedouin^[73] u ddokumentat l-esperjenzi tagħha meta għexet f’Umm Sayhoun mal-Bedwini ta’ Petra fil-perjodu mill-2004 sal-2013.

Traġikummiedja

• It-traġikummiedja Petra ta’ John Yarbrough iddebuttat fil-Manhattan Repertory Theatre fl-2014^[74], u saret ukoll fil-Hudson Guild fi New York fl-2015, fejn rebħet diversi premjijiet. Barra minn hekk, intgħażlet għall-antoloġija Best American Short Plays 2014-2015.^[75]

Films

• Is-sit deher f’diversi films, fosthom Indiana Jones and the Last Crusade, Arabian Nights, Passion in the Desert, Mortal Kombat: Annihilation, Sinbad and the Eye of the Tiger, The Mummy Returns, Krrish 3, Transformers: Revenge of the Fallen, Samsara u Kajraare.^[76]

Televiżjoni

• Petra dehret fl-episodju 20 ta’ Misaeng.^[77]
• Petra dehret f’episodju ta’ Time Scanners, magħmul għan-National Geographic, fejn sitt strutturi antiki ġew skenjati bil-laser, u r-riżultati nbnew f’mudelli 3D. Permezz tal-eżami bir-reqqa tal-mudell ta’ Petra, ingħata ħjiel kif setgħet inbniet fil-qedem.^[78]
• Petra kienet is-suġġett ċentrali ta’ programm speċjali tal-PBS Nova Amerikana msejjaħ Petra: Lost City of Stone, li deher għall-ewwel darba fl-Istati Uniti u fl-Ewropa fi Frar 2015.^[79]
• Petra hija ċentrali għall-ewwel sensiela oriġinali ta’ Netflix bl-Għarbi msejħa Jinn, li hija dramm supernaturali taż-żgħażagħ dwar ġenji maġiċi fil-belt antika ta’ Petra. It-tema tas-sensiela hija li d-dinja ma tinqeridx minn Jinn. Is-sensiela nġibdet fil-Ġordan u fiha ħames episodji.^[80]
• Petra dehret f’Destination Truth, fejn jingħad li fil-fdalijiet hemm il-fatati tal-ġenji jew tal-jinn, li fil-mitoloġija pre-Iżlamika bikrija u fit-teoloġija Iżlamika jitqiesu bħala spirti jew xjaten.^[81]

Mużika u filmati mużikali

• Sitt xhur wara mixja li marret ħażin u li fiha miet żewġ persuni mill-Iżrael fl-1958, Haim Hefer kiteb il-kliem għal ballata msejħa Ha-Sela ha-Adom (“Il-Blata l-Ħamra”).^[82]
• Fl-1977, l-aħwa Libaniżi Rahbani kitbu l-musical Petra bħala rispons għall-Gwerra Ċivili Libaniża.^[83]
• Id-The Sisters of Mercy ġibdu l-filmat mużikali tagħhom għal "Dominion/Mother Russia" madwar l-Al-Khazneh ("it-Teżor") fi Frar 1988.^[84]
• Fl-1994, Petra dehret fil-filmat għas-single tal-Urban Species "Spiritual Love".^[85]

Logħob elettroniku

• Petra tidher bħala mappa inizjali fil-logħba elettronika Overwatch.
• Petra tidher bħala għaġeb tad-dinja li jista’ jinbena fil-ħames u fis-sitt edizzjonijiet tal-logħba elettronika Civilization.
• Fil-logħba elettronika tal-2008 Sonic Unleashed, il-villaġġ ta’ Shamar huwa ispirat minn Petra.

Dokumentazzjoni 3D

Uħud mill-istrutturi fil-Park Arkeoloġiku ta' Petra ġew iddokumentat spazjalment permezz tal-proġett Zamani u huma viżibbli fir-repożitorju maDIH.^[86]