Tarraco

Tarraco huwa l-isem antik tal-belt attwali ta' Tarragona fil-Katalonja, Spanja. Kienet l-eqdem insedjament Ruman fuq il-Peniżola Iberika. Saret il-belt kapitali tal-provinċja Rumana ta' Hispania Citerior matul il-perjodu tar-Repubblika Rumana, kif ukoll il-belt kapitali ta' Hispania Tarraconensis wara li din tal-aħħar inħolqot matul l-Imperu Ruman.

Tarraco
Spanja
Amministrazzjoni
Stat sovran	Spanja
Autonomous community of Spain	Catalonia (en)
Provinċja ta' Spanja	Tarragona Province (en)
Comarca of Catalonia	Tarragonès (en)
Municipality of Catalonia	Tarragona
Ismijiet oriġinali	Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraconensis
Ġeografija
Koordinati	41.11647778°N 1.25523056°E / 41.11647778; 1.25523056
Tarraco Tarraco (Spain)
Għoli	67 m
Demografija

L-Anfiteatru ta' Tarraco

Fis-sena 2000, is-Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco ġew iddikjarati Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.

Storja

Mappa ta' Tarraco fiż-żminijiet imperjali li turi l-binjiet ewlenin

Oriġini u t-Tieni Gwerra Punika

Il-muniċipalità ta' Tarragona kienet abitata qabel ir-Rumani mill-Iberiċi li kellhom kuntatti kummerċjali mal-Griegi u mal-Feniċi li insedjaw il-kosta. Il-kolonji Iberiċi b'mod ewlieni kienu jinsabu fil-Wied ta' Ebro. Evidenza ta' kolonji Iberiċi fil-muniċipalità ta' Tarragona ġiet datata li tmur lura għas-seklu 5 Q.K.

Ir-referenzi fil-letteratura għall-preżenza tal-Iberiċi f'Tarraco huma ambigwi. Livju jsemmi oppidum parvum (raħal żgħir) imsejjaħ Cissis u Polibju jsemmi polis imsejħa Kissa (Κίσσα).^[1] Tarraco tissemma għall-ewwel darba kemm kemm wara l-wasla ta' Gnaeus Cornelius Scipio Calvus f'Empúries fil-218 Q.K. fil-bidu tat-Tieni Gwerra Punika li bdiet bil-ħakma Rumana ta' Hispania. Livju jikteb li r-Rumani ħakmu għalqa ta' provvisti Puniċi għat-truppi ta' Annibale ħdejn Cissis u ħadu l-belt. Ftit żmien wara, ir-Rumani ġew attakkati "mhux wisq 'il bogħod minn Tarraco" (haud procul Tarracone).^[2] Madankollu, mhux ċar jekk Cissis u Tarraco kinux l-istess belt. Munita li nstabet f'Empúries għandha l-kitba Tarakon-salir (salir x'aktarx li tfisser fidda). Il-munita, zekkata bl-istess mod bħal mudelli oħra ta' Empúries f'post mhux żvelat, ġeneralment tiġi datata għall-250 Q.K., ċertament qabel il-wasla tar-Rumani. L-isem Kesse jidher fuq muniti ta' oriġini Iberika mis-sekli 1 u 2 Q.K. li kienu mmarkati skont l-istandards Rumani tal-użin. Kesse jaf kienet Cissis, il-post minn fejn oriġinaw iċ-Ċissjani msemmija minn Plinju.^[3]

Mudell ta' Tarraco fiż-żminijiet imperjali li jinsab fil-fdalijiet tal-Forum Provinċjali

Fil-217 Q.K. waslu r-rinforzi mill-Italja taħt il-kmand ta' Publiju Scipio, u hu u ħuh Gnaeus Cornelius ġew attribwiti bil-fortifikazzjoni ta' Tarraco u bl-istabbiliment ta' port militari, u kif stqarr Plinju x-Xiħ: Tarraco Scipionum opus, Tarraco kienet tax-Scipios bħalma Kartaġni kienet tal-Kartaġiniżi. Il-ħitan tal-belt Rumana x'aktarx li nbnew fuq il-ħitan iktar antiki u karatteristiċi tal-kostruzzjoni Iberika.

Wara l-mewt tal-aħwa Scipio, Tarraco saret il-bażi fix-xitwa ta' Scipio Africanus (iben Publiju) meta kellu xi 25 sena, bejn il-211 u l-210^[4], u l-post fejn iltaqa' mat-tribujiet ta' Hispania f'conventus.^[5] Il-popolazzjoni fil-biċċa l-kbira tagħha kienet leali fil-konfront tar-Rumani matul il-gwerra. Livju sejħilhom socii et amici populi Romani ("alleati u ħbieb tal-poplu Ruman") u s-sajjieda ta' Tarraco (piscatores Tarraconenses) għenu bid-dgħajjes tagħhom matul l-assedju ta' Carthago Nova.^[6] Il-ħakma tal-Peniżola Iberika mir-Rumani ħadet iktar minn 200 sena biex titwettaq.

Il-ħakma tal-Peniżola Iberika mir-Rumani tul 200 sena.

Repubblika Rumana

Matul iż-żewġ sekli ta' wara, Tarraco baqgħet bażi tax-xitwa bil-provvisti matul il-gwerer kontra iċ-Ċeltiberiċi, kif kienet fit-Tieni Gwerra Punika. Għalhekk, kien hemm preżenza militari qawwija matul dan il-perjodu, x'aktarx fl-ogħla żona ta' dak li attwalment huwa ċ-ċentru storiku tal-belt, magħrufa bħala l-Parti Għolja. Fil-197 Q.K., iż-żoni maħkuma kollha, anke strixxi dojoq tul il-kosta Mediterranja, ġew maqsuma bejn il-provinċji ġodda ta' Hispania Ulterior u Hispania Citerior. Il-belt kapitali ta' Hispania Citerior kienet prinċipalment Carthago Nova iżda Strabo jsostni li l-gvernaturi kienu jirresjedu f'Tarraco.^[7]

L-Akkwedott ta' Tarragona magħruf bħala l-Pont tax-Xitan

L-istatus legali ta' Tarraco mhuwiex ċar għalkollox. X'aktarx kienet organizzata bħala conventus civium Romanorum (kunvent = fejn jiltaqgħu ċ-ċittadini Rumani tal-provinċja) matul ir-Repubblika, b'żewġ magistri (diretturi ċivili) fit-tmun. Gaius Porcius Cato, li kien konslu fil-114 Q.K., għażel lil Tarraco bħala l-post fejn jeżilja ruħu fil-108 Q.K., u indika li Tarraco kienet belt ħielsa jew x'aktarx alleata dak iż-żmien.

Skont Strabo, waħda mill-battalji Rumani "l-iżjed reċenti" seħħet mhux wisq 'il bogħod minn Tarraco.^[8] Meta Ċesri ħakem lill-partitarji ta' Pompeii fid-49 Q.K. f'Ilerda (illum il-ġurnata Lleida), Tarraco kienet issostni lill-armata tiegħu bl-ikel.^[9] Mhuwiex ċar għalkollox jekk Tarraco ngħatatx l-istatus ta' kolonja minn Ġulju Ċesri jew Awgustu, iżda r-riċerka attwali spiss tassumi li l-ewwel kien Ċesri li taha dak l-istatus wara r-rebħa tiegħu f'Munda, għall-ħabta tal-45 Q.K., u rrifletta dan fl-epitet Iulia fl-isem formali: Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraco, li baqa' hekk tul l-Imperu kollu.^[10]

Il-provinċji ta' Hispania wara r-riforma ta' Awgustu.

Żmien Awgustu

Fis-27 Q.K., l-Imperatur Awgustu mar Spanja biex jissorvelja l-kampanji militari f'Cantabria. Madankollu, minħabba l-kundizzjoni ħażina ta' saħħtu pprefera jibqa' f'Tarraco.^[11] Milli jidher, Awgustu kien bena artal fil-belt, u ġrajja mir-retoriku Kwintiljanu ssemmi li l-abitanti ta' Tarraco lmentaw lil Awgustu li siġra tal-palm kienet kibret fuq l-artal. Huwa wieġeb li kien ifisser li ma tant kien qed jintuża spiss.^[12] Ftit wara l-wasla tiegħu, il-Via Herculea l-antika saret il-Via Augusta. Plier tal-mili, li nstabet f'Plaça de Braus f'Tarragona, issemmi t-triq bejn is-sekli 12 u 6 Q.K., li kienet twassal għal Barcino lejn il-Grigal u għal Dertosa, Saguntum u Valentia lejn in-Nofsinhar.

Sarkofagu ppreservat fil-mużew taċ-ċirku tal-forum.

Il-belt iffjorixxiet taħt Awgustu. Il-kittieb Pomponius Mela jiddeskriviha fis-seklu 1 W.K. kif ġej: "Tarraco hija l-iktar port għani fuq din il-kosta" (Tarraco urbs est en his oris maritimarum opulentissima).^[13] Tarraco taħt Awgustu u Tiberju zzekkat il-muniti tagħha stess b'immaġnijiet imperjali u bil-kitba CVT, CVTT jew CVTTAR.^[14]

Wara l-mewt ta' Awgustu fl-14 W.K., l-imperatur ġie uffiċjalment divinizzat u fil-15 W.K. inbena tempju biex jingħata ġieħ, x'aktarx fil-kwartier l-iktar fil-Lvant tal-belt jew qrib il-Forum Kolonjali, kif imsemmi minn Tacitus fl-annales tiegħu.^[15]

Imperu Għoli

Mappa tal-provinċja ta' Tarraconensis.

Fit-68 W.K. Galba, li għex f'Tarraco għal tmien snin, ġie pproklamat imperatur f'Clunia Sulpicia. Vespasjanu beda organizzazzjoni mill-ġdid tal-finanzi prekarji tal-istat. Skont Plinju, dan ippermetta li tingħata ċ-ċittadinanza Latina lill-abitanti ta' Hispania.^[16] Il-Peniżola Iberika, li minn żmien il-qedem kienet tikkonsisti minn żoni urbani u art maqsuma bejn organizzazzjonijiet tribali, ġiet ittrasformata f'żoni organizzati madwar ċentri urbani, f'kolonji jew f'muniċipalitajiet, u b'hekk ġie ffaċilitat il-ġbir tat-taxxi. Kien hemm żieda rapida fil-kostruzzjoni, x'aktarx minħabba l-organizzazzjoni mill-ġdid tal-provinċja. L-Anfiteatru ta' Tarragona, iż-żona tat-tempju, u l-Forum Provinċjali fil-parti għolja tal-belt x'aktarx li nbnew matul dan il-perjodu. Il-biċċa l-kbira tal-istatwi f'dawn il-postijiet x'aktarx li tpoġġew hemmhekk bejn is-70 u l-180 W.K.

L-iżjed fdalijiet importanti tal-belt Rumana ta' Tarragona huma ppreservati fil-Museu Nacional Arqueològic de Tarragona (MNAT).

Il-patrun tal-belt, is-Senatur Lucius Licinius Sura nħatar taħt l-Imperatur Trajanu. Sura ġie minn Tarraconensis u laħaq waħda mill-ogħla karigi tal-istat. Fix-xitwa tal-122-123 W.K., huwa maħsub li Adrijanu żar il-belt għal conventus ta' Hispania. Huwa bena wkoll mill-ġdid it-tempju ta' Awgustu.

Tarraco bdiet tesperjenza diffikultajiet ekonomiċi kbar fl-aħħar tas-seklu 2 W.K. Inbnew ftit statwi biex jagħtu ġieħ lill-belt, x'aktarx minħabba nuqqas ta' fondi.^[17] F'dan il-perjodu seħħet it-telfa fit-taqbida kontra l-Imperatur Clodius Albinus, li kien appoġġat mill-gvernatur ta' Tarraconensis Novio, Lucius Rufo. F'dan iż-żmien, il-kitbiet iddedikati lill-Provinciae Concilium bdew jgħebu u kulma jmur bdew jiġu sostitwiti b'kitbiet iddedikati lil membri tal-militar. Beda jkun hemm ferm inqas merkanti influwenti fl-ordo decurionum (amministrazzjoni ċivili) u iktar patroni (sidien kbar tal-artijiet u uffiċjali għoljin pubbliċi). Severus reġa' bena l-anfiteatru u strutturi assoċjati, kif joħroġ fid-dieher minn kitba fuq in-naħa t'isfel tal-anfiteatru.^[18]

L-aħħar tal-Antikità

Il-Peniżola Iberika fl-aħħar tal-antikità.

Wara r-riformi tal-amministrazzjoni imperjali ta' Djoklezjanu, il-peniżola saret djoċesi maqsuma f'sitt provinċji li kienu ferm iżgħar minn qabel. Tarraco baqgħet il-belt kapitali, iżda ta' provinċja ferm iżgħar.

L-invażjonijiet għall-ħabta tal-260 W.K.^[19] minn gruppi kemm tal-Franki kif ukoll tal-Alemanni baqgħu jseħħu għal deċennju iżda l-iskavi ma wrewx l-effetti tagħhom fi ħdan il-belt u l-qerda dehret biss fiż-żona tal-port u 'l barra mill-ħitan tal-belt.^[20]

Portiku ta' Ġove nbena minn Djoklezjanu u Massimjanu (286 sa 293) li jaf kienet parti minn bażilika.^[21]

Fl-476, wara l-waqgħa tad-difiżi Rumani tul ir-Renu, Tarraco ġiet okkupata mill-Viżigoti u mir-Re Ewriku. Ma hemm l-ebda evidenza ta' qerda u milli jidher il-ħakma tal-belt seħħet mingħajr wisq għawġ. Il-Viżigoti x'aktarx ħadu l-kontroll l-istrutturi eżistenti billi stabbilew grupp żgħir ta' nobbli, kif donnha tikkonferma l-eżistenza tal-oqbra Kristjani f'dan il-perjodu. It-tmiem tal-istorja antika tal-belt waslet mal-wasla tal-Musulmani fis-713 jew is-714 W.K.

Siti arkeoloġiċi

Ritratt tal-1912 tal-Arkata ta' Berà f'Via Augusta, madwar 20 km fit-Tramuntana ta' Tarraco.

Is-siti arkeoloġiċi ta' Tarraco huma wieħed mill-ikbar kumplessi arkeoloġiċi ta' Hispania ppreservati fi Spanja sa żminijietna. Ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000. Il-belt ta' Tarraco hija l-eqdem insedjament Ruman fil-Peniżola Iberika, wara li saret il-belt kapitali tal-provinċja ta' Hispania Citerior fis-seklu 1 Q.K.

Għad hemm bosta fdalijiet Rumani importanti f'Tarragona. Parti mill-pedamenti tal-ħitan kbir Ċiklopej ħdejn l-uffiċċji ta' Pilatu x'aktarx li għandhom oriġini pre-Rumana. Din il-binja, li kienet ħabs fis-seklu 19, jingħad li kienet il-palazz ta' Awgustu.

Tarraco, bħal bosta bliet antiki, baqgħet diżabitata, u bil-mod il-mod ġiet imġarrfa miċ-ċittadini tagħha stess għall-materjali tal-bini. Minkejja dan, l-anfiteatru ħdejn xatt il-baħar li għal żmien twil intuża bħala barriera, għadu jeżisti b'partijiet kbar intatti mill-istruttura tiegħu. Inbena wara ċ-ċirku, u huwa twil 45.72 metru, għalkemm xi sezzjonijiet minnu jaf għadhom ma ġewx dokumentati.

Kitbiet bil-Latin u saħansitra bil-Feniċu jistgħu jinstabu mal-belt kollha.

Żewġ monumenti antiki, ftit 'il bogħod mill-belt, ġew ikkonservati sa żminijietna. L-ewwel wieħed huwa akkwedott mill-isbaħ minn naħa għall-oħra ta' wied, li jinsab xi 1.5 km mid-daħliet tal-belt. Huwa twil 21 metru, u l-ħnejjiet ta' taħt tiegħu, li hemm żewġ ringieli minnhom, huma għoljin kważi tliet metri. Il-monument l-ieħor, lejn il-Majjistral tal-belt, u wkoll xi 1.5 km 'il bogħod minnha, huwa qabar Ruman, li s-soltu jissejjaħ Torri ta' Scipio (bil-Katalan: Torre dels Escipions), għalkemm ma hemm l-ebda evidenza li tissuġġerixxi li l-aħwa Scipio ndifnu hemmhekk.^[22]

Sit ta' Wirt Dinji

L-UNESCO ddeżinjat is-siti arkeoloġiċi tal-belt Rumana antika ta' Tarraco bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000^[23] abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".^[23]

Siti protetti

Kodiċi	Isem	Post	Koordinati
875-001	Ħitan Rumani	Tarragona	41°07′12.4″N 1°15′32.6″E
875-002	Kumpless imperjali	Tarragona	41°07′10.3″N 1°15′30.0″E
875-003	Forum provinċjali	Tarragona	41°07′05.0″N 1°15′21.0″E
875-004	Ċirku	Tarragona	41°06′56.9″N 1°15′24.5″E
875-005	Forum kolonjali	Tarragona	41°06′52.5″N 1°14′56.6″E
875-006	Teatru Ruman	Tarragona	41°06′48.6″N 1°14′52″E
875-007	Anfiteatru, bażilika u knisja Rumaneska	Tarragona	41°06′53.0″N 1°15′33.5″E
875-008	Ċimiterju Kristjan bikri	Tarragona	41°06′53.1″N 1°14′18.0″E
875-009	Akkwedott	4 km fit-Tramuntana ta' Tarragona	41°08′47.6″N 1°14′36.6″E
875-010	Torri ta' Scipio	5 km fil-Lvant ta' Tarragona	41°07′52.7″N 1°18′59.0″E
875-011	Barriera ta' El Mèdol	9 km fit-Tramuntana ta' Tarragona	41°08′12.7″N 1°20′22.4″E
875-012	Mawżolew ta' Centcelles	4,6 km fil-Majjistral ta' Tarragona	41°09′07.6″N 1°13′49.7″E
875-013	Villa ta' Munts	10 km fil-Lvant ta' Tarragona	41°08′01.8″N 1°22′22.8″E
875-014	Arkata trijonfali ta' Berà	20 km fil-Lvant ta' Tarragona	41°10′22.9″N 1°28′07.3″E

Referenzi

1. Livju 21, 60; Polibju 3, 76, 5.
2. Livju 21, 60, 1ff.
3. Plinju: Naturalis historia 3, 21.
4. Livju 26, 20, 4.
5. Livju 26, 19 u. 51.
6. Livju 27, 42; Livju 26, 45.
7. Strabo 3, 4, 7.
8. Strabo 3, 4, 9 (160).
9. Ċesri, De Bello Civili 1, 60.
10. AE 1957, 26.
11. Suetonio, Augustus 26, 3.
12. Kwintiljanu, Institutio oratoria 6, 3.
13. Mela II 90.
14. Burnett, Roman Provincial Coinage I. 218/219.
15. Tacito: Annales 1, 78.
16. Plinju: Naturalis Historia, 3, 4, 30
17. RE, Supl. XV, 598, Tarraco, Géza Alföldy
18. RE, Supl. XV, 598, Tarraco, Géza Alföldy.
19. Victor Aurelius, Liber de Caesaribus, XXXIII, 3
20. Macías, J.M. 2000. Tarraco en la Antigüedad Tardía: un proceso simultáneo de trans-formación urbana e ideológica, in: Ribera, A. (ed.), Los orígenes del cristianismo en Valencia y su entorno. Valencia: Ajuntament de València, 260-26.
21. G. Alföldy f'RE Suppl XV Sp. 599. Ara AE, 1929, 00233, RIT 91 għall-kitba.
22. Ford, Handbook, p. 219, seq.; Florez, España Sagrada xxix. p. 68, seq.; Miñano, Diccion. viii. p. 398.
23. Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Ensemble of Tarraco". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-03-20.