Stephen Kalong Ningkan

Tan Sri Datuk Amar Stephen Kalong Ningkan (20 Ogos 1920 – 31 Mac 1997) ialah seorang ahli politik Malaysia yang merupakan Ketua Menteri Sarawak yang pertama dari tahun 1963 hingga tahun 1966.

Yang Berbahagia Tan Sri Datuk Amar Stephen Kalong Ningkan PSM DA PNBS PGBK PPM
Ketua Menteri Sarawak pertama
Dalam jawatan 22 Julai 1963 – 23 September 1966
Gabenor	Alexander Waddell Abang Haji Openg Abang Sapiee
Timbalan	James Wong Kim Min
Didahului oleh	Pejabat ditubuhkan
Digantikan oleh	Tawi Sli
Maklumat peribadi
Lahir	(1920-08-20)20 Ogos 1920 Betong, Sri Aman, Sarawak, Koloni British
Mati	31 Mac 1997(1997-03-31) (umur 76) Kuching, Sarawak, Malaysia
Parti politik	Parti Kebangsaan Sarawak (SNAP)
Pasangan	Elizabeth Sendi (–1981) Rosalind Ningkan
Anak	7
Pekerjaan	Ahli politik

Kehidupan awal dan pendidikan

Stephen Kalong Ningkan dilahirkan pada 20 Ogos 1920 di Betong, yang ditadbir di bawah Bahagian Kedua Sarawak (kemudian dikenali sebagai Bahagian Simanggang).^[1]

Ningkan berketurunan campuran Iban dan Cina, dan nama Cinanya ialah Mok Teck Boon. Datuk tiri Ningkan, Mok Bak Seng, dilahirkan di Foshan, Guangdong, China pada tahun 1870. Beliau kemudiannya mengambil Ningkan sebagai anak angkatnya.^[2][3] Pada usia enam tahun, beliau membawa Ningkan ke China selama beberapa tahun supaya Ningkan dapat mempelajari budaya dan cara hidup di sana. Datuknya meninggal dunia pada 20 Oktober 1963 pada usia 93 tahun, beberapa bulan selepas Ningkan menjadi Ketua Menteri.^[2]

Ningkan mendapat pendidikannya di sekolah St. Augustine.^[1] Selepas beliau menamatkan pendidikannya, beliau bekerja sebagai seorang kerani tabung getah dari tahun 1938 hingga tahun 1939. Beliau kemudiannya meletak jawatan untuk menyertai Pasukan Polis Sarawak dari tahun 1940 hingga tahun 1946. Beliau bergelar seorang konstabel polis pada tahun 1942. Pada tahun 1944, beliau menyertai Perkhidmatan Jabatan Peninjauan (SRD), sebuah unit perisikan dan peninjauan khas tentera Australia semasa Perang Dunia Kedua. Ketika itu, SRD berpangkalan di Jesselton, Borneo Utara, sebagai sebuah gerakan bawah tanah. Beliau seterusnya menjadi seorang guru di sekolah lamanya di Betong dari tahuun 1947 hingga tahun 1950.^[2]

Ningkan kemudiannya bekerja di sebuah hospital syarikat Shell di Kuala Belait, Brunei, dari tahun 1950 hingga tahun 1961.^[3] Beliau juga mengambil jurusan undang-undang melalui surat-menyurat dari Regent Institute dan Metropolitan College di St Albans, London, masing-masing. Di hospital tersebut, beliau merupakan pengerusi Kelab Dayak Shell.^[2] Beliau menjadi pengasas dan presiden Persatuan Dayak Brunei pada tahun 1958.^[3][2]

Ibu Ningkan, Kuni anak Karong, meninggal dunia akibat komplikasi perut pada 14 Jun 1969, pada usia 71 tahun.^[2]

Kerjaya awal politik

Ningkan kembali ke Betong dan menubuhkan Parti Kebangsaan Sarawak (SNAP) pada 10 April 1961, dengan menyatukan orang Iban di Saribas.^[1][4][3] Walaupun pada mulanya beliau tidak menerima cadangan Tunku Abdul Rahman untuk membentuk Malaysia, beliau akhirnya menjadi penyokong kuat persekutuan itu.

Ningkan tidak pernah menamatkan pengajian ijazah undang-undang kerana terpaksa menumpukan perhatian kepada kerjaya politiknya. Beliau juga menegaskan bahawa partinya harus berbilang kaum, mengambil kira latar belakangnya yang mempunyai seorang datuk berbangsa Cina dan rakan-rakan pelbagai kaum.^[2]

Pada Oktober 1962, sebagai setiausaha agung SNAP, Ningkan melancarkan Parti Perikatan Sarawak, yang terdiri daripada Parti Pesaka Sarawak (PESAKA), Barisan Rakyat Jati Sarawak (BARJASA), Parti Negara Sarawak (PANAS) dan Persatuan Cina Sarawak (SCA) dalam menjangkakan pilihan raya majlis daerah 1963.^[4] Dalam pilihan raya itu, SNAP di bawah Parti Perikatan Sarawak berjaya mendapat majoriti kerusi majlis tempatan selepas seorang pemenang bebas daripada Bintangor dari Skim B Meradong memutuskan untuk bersama Parti Perikatan Sarawak. Situasi ini menguatkan bilangan kerusi yang dimenangi Parti Perikatan Sarawak. Sokongan penting ini membolehkan Parti Perikatan melantik majoriti ahli bahagian, dewan undangan negeri dan parlimen. Situasi ini memberi Ningkan kepercayaan untuk menjadi Ketua Menteri Sarawak yang pertama.^[1]

Ketua Menteri

Selepas tamatnya pilihan raya majlis daerah Sarawak 1963, Ningkan dilantik sebagai Ketua Menteri Sarawak yang pertama pada 22 Julai oleh Gabenor ketika itu, Sir Alexander Waddell. Majlis Tertinggi (kini dikenali sebagai Kabinet Sarawak) juga ditubuhkan dan dianggotai beberapa ahli termasuklah Abdul Taib Mahmud, James Wong Kim Min, Dunstan Endawie Enchana, Awang Hipni Pengiran Annu dan Teo Kui Seng.^[5]

Pada tahun 1965, kerajaan pusat cuba membuka cawangan UMNO di Sarawak atas sebab ingin menyatukan orang Melayu Sarawak dari parti BARJASA dan PANAS. Namun begitu, rancangan itu tidak menjadi kenyataan. Tindakan sedemikian daripada kerajaan persekutuan telah menyebabkan Ningkan menjadi marah.^[3]

Ningkan menentang dasar Bahasa Kebangsaan dan Pendidikan.^[1] Beliau mencadangkan kepada kerajaan persekutuan supaya pengenalan bahasa Melayu harus ditangguhkan dari tahun 1967 hingga tahun 1973 iaitu tempoh selama 10 tahun selepas pembentukan Malaysia.^[3]

Penyingkiran ekspatriat daripada perkhidmatan kerajaan

Tiga penasihat utama kepada Ningkan ialah Ting Tung Ming, Tony Shaw dan John Pike. Ting Tung Ming ialah seorang ahli parti Pertubuhan Cina Sarawak (SCA) yang berbangsa Cina Foochow dari Sibu. Beliau juga merupakan setiausaha politik Ningkan. Tony Shaw ialah seorang ekspatriat berpendidikan Cambridge yang menyertai perkhidmatan awam Sarawak pada tahun 1948 dan bekerja sebagai setiausaha kerajaan negeri Sarawak. John Pike ialah seorang ekspatriat lulusan Oxford yang menyertai perkhidmatan awam Sarawak sejak tahun 1949 dan merupakan bekas setiausaha kerajaan negeri Sarawak.^[3] Ketiga-tiga mereka merupakan ekspatriat dalam Majlis Tertinggi. Pada masa yang sama, mereka juga merupakan ahli Majlis Negri (kini dikenali sebagai Ahli Dewan Undangan Negeri).^[3] Mereka telah bersetuju untuk berkhidmat dengan kerajaan Sarawak selama empat tahun sehingga 31 Ogos 1967, empat tahun selepas pembentukan Malaysia.^[3]

Beberapa kesatuan di Sarawak dan kerajaan persekutuan sentiasa menekan kerajaan Sarawak untuk menggantikan semua ekspatriat di Sarawak. Sebagai contoh, Kesatuan Pegawai Asia Kerajaan Sarawak (SGAOU) menulis surat kepada Ningkan pada tahun 1965 yang menyatakan bahawa tindakan mengekalkan ekspatriat dalam jawatan kerajaan "cenderung mencemarkan kedudukan negara di mata dunia luar". Sembilan bulan kemudian, Tunku Abdul Rahman menyokong pandangan SGAOU sambil mendakwa pentadbiran Sarawak masih bersifat penjajah.^[3] Tiga ekspatriat telah disingkirkan daripada Majlis Tertinggi semasa berlakunya krisis RUU tanah pada tahun 1965. NinKami mempunyai orang yang bersedia untuk pekerjaan teratas. Jika saya boleh mendapat sokongan penuh daripada kerajaan Malaysia untuk memberikan wang, maka saya boleh membiarkan mereka meninggalkan jawatan mereka sekarang dengan pampasan. Pada April 1966, Ningkan menegaskan bahawa terdapat individu berkebolehan yang layak memegang semua jawatan penting. Beliau berkata bahawa jika beliau boleh mendapatkan sokongan penuh daripada kerajaan persekutuan untuk mengagihkan wang, beliau boleh melepaskan mereka dengan pampasan yang sesuai.^[3]

Krisis RUU tanah

Laporan jawatankuasa tanah telah dibuat pada tahun 1962. Laporan itu bertujuan untuk "menambah baik guna tanah di negara ini". Pada Disember 1963, rang undang-undang (RUU) telah diluluskan untuk hak milik tanah percuma di bawah tanah Hak Adat Anak Negeri (NCR). Kerajaan Sarawak kemudiannya memperkenalkan tiga lagi RUU pada Februari 1964. RUU ini menangani pemilikan, perlindungan pegangan NCR, dan pemerolehan kerajaan tanah NCR dengan pampasan. Matlamatnya adalah untuk membangunkan tanah NCR untuk ladang berskala besar oleh petani Cina yang tidak bertanah dan menentang pemberontakan komunis. Perlindungan dimasukkan untuk melindungi kepentingan anak negeri. Rang undang-undang itu ditetapkan untuk dibincangkan pada 11 Mac 1965 tetapi ditangguhkan sehingga 11 Mei untuk pindaan.

Pada 10 Mei 1965, PANAS, PESAKA dan BARJASA membentuk Perikatan Anak Negeri Sarawak. Jugah Barieng telah dilantik sebagai presiden. Namun, Su'ut Tahir menentang RUU tanah itu. Pada 11 Mei 1965, BARJASA dan PESAKA telah menarik diri daripada perikatan itu, menyebabkan mereka kehilangan kerusi dalam Majlis Negri. Situasi ini mengancam integriti kerajaan Sarawak. RUU itu ditarik balik pada hari yang sama kerana mendapat tentangan yang kuat.^[3] Selepas itu, John Pike menasihatkan mengeluarkan ahli ekspatriat daripada Majlis Tertinggi dan menggantikan mereka dengan ahli politik tempatan. RUU untuk mengeluarkan ekspatriat telah diluluskan pada 13 Mei 1965. PESAKA menarik balik peletakan jawatannya daripada perikatan itu. Ningkan mengumumkan mengisi kerusi kosong dengan ahli PESAKA dan PANAS.^[3] Sementara itu, Ningkan menerima peletakan jawatan BARJASA. Abdul Rahman Ya'kub mendakwa BARJASA menarik balik peletakan jawatan mereka melalui telefon tetapi Ningkan menafikan menerima panggilan sedemikian.^[3]

Pada 18 Mei, Ningkan sepatutnya menghadiri mesyuarat di Kuala Lumpur tetapi enggan berkata krisis itu mesti diselesaikan di Sarawak. Beliau bertemu dengan Jugah pada 21 Mei 1965. PESAKA memutuskan untuk menyertai semula perikatan Ningkan. Akhirnya, PANAS dan BARJASA juga menyertai semula. Ningkan memaklumkan keputusannya kepada Abdul Razak Hussein. Abdul Rahman mengekalkan jawatan menteri persekutuan beliau, manakala Taib dan Awang Hipni dikembalikan ke jawatan menteri negeri mereka.^[3]

Pemberontakan komunis

Ningkan begitu menentang komunisme semasa beliau menjadi ketua menteri.^[1] Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP) kekal sebagai pembangkang semasa beliau memegang jawatan. Beliau mengarahkan penutupan beberapa cawangan SUPP di Lundu, Sarikei, dan Jakar, dengan alasan adanya unsur penyusupan komunis. Pada Ogos 1965, Singapura telah dipisahkan daripada Malaysia. Setiausaha Agung SUPP, Stephen Yong Kuet Tze, mencadangkan untuk menyemak semula syarat pemerbadanan Sarawak ke dalam Malaysia. Walaupun terdapat kebimbangan yang sah mengenai perlembagaan Malaysia selepas Singapura keluar, sentimen Stephen sejajar dengan objektif komunis untuk memisahkan Sarawak daripada Malaysia. Ningkan berasa marah dengan sentimen ini dan memberi amaran kepada SUPP supaya tidak mengulangi slogan komunis sambil mengancam tindakan pantas daripada kerajaan. Beliau menasihatkan SUPP supaya fokus memerangi subversif dalaman komunis.^[6] Semasa pentadbiran Ningkan, tentera Malaysia dan British menjalankan pelbagai operasi anti-komunis. Pada 6 Julai 1965, Operasi Hammer bermula, menempatkan semula penduduk Cina di sepanjang jalan Kuching-Serian ke dalam sebuah kampung berpagar dengan kawat berduri, berjumlah 50,000 individu. Operasi Letterbox juga dimulakan, membolehkan penduduk di kawasan penempatan semula memberi maklumat mengenai aktiviti komunis melalui soal selidik.^[6]

Krisis perlembagaan dan penyingkiran

Rencana utama: Krisis Perlembagaan Sarawak 1963

Pada 12 Jun 1966, Ningkan memecat Taib daripada Majlis Tertinggi. Pada ketika itu, Taib merupakan Menteri Perhubungan dan Kerja Raya Sarawak. Ningkan menyatakan bahawa beliau telah hilang keyakinan terhadap Taib. Selain itu, beliau melahirkan kebimbangan mengenai kewujudan rancangan kumpulan pemberontak untuk menjatuhkannya. Setiausaha Agung PESAKA, Thomas Kana, mengesahkan dakwaan Ningkan. Thomas mendakwa parti Ningkan telah hilang sokongan majoriti ahli Majlis Negri, sekali gus menggesa beliau supaya meletakkan jawatan. Thomas turut menasihatkan agar 20 ahli memboikot mesyuarat Majlis Negri yang dijadualkan diadakan dua hari kemudian.

Sehari selepas itu, Yang di-Pertua Negeri Sarawak Abang Openg Abang Sapiee bersama Jugah, Taib dan ahli politik pembangkang lain bertolak ke Kuala Lumpur untuk mengadakan pertemuan. Pada 14 Jun, Tunku Abdul Rahman memberitahu bahawa beliau menerima surat daripada majoriti ahli Majlis Negri yang menggesa Ningkan supaya meletak jawatan sambil menambah bahawa dakwaan terhadap Ningkan tidak akan didedahkan jika beliau memilih untuk meletakkan jawatan.^[3][7] Walau bagaimanapun, Ningkan enggan meletak jawatan. Beliau menenegaskan bahawa sepatutnya usul undi tidak percaya menjadi satu-satunya prosedur yang sah untuk memecat seorang Ketua Menteri.

Ningkan menghadiri mesyuarat Majlis Negri pada 14 Jun di mana 21 ahli hadir.^[3] Walaupun Ningkan menunjukkan kekuatan, Parti Perikatan di Kuala Lumpur mencalonkan Tawi Sli sebagai Ketua Menteri seterusnya pada keesokkan harinya. Pada 16 Jun, Menteri Dalam Negeri Ismail Abdul Rahman mengangkut semua pembelot termasuk Jugah dan Taib ke Kuching untuk mengasingkan mereka semalaman bagi mengelakkan pengaruh luar. Pada 17 Jun, Yang di-Pertua Negeri Abang Openg mengumumkan pemberhentian Ningkan dan semua ahli Majlis Tertingginya daripada jawatan. Beliau melantik Tawi Sli sebagai Ketua Menteri yang baharu. Ismail menegaskan bahawa tindakan Abang Openg itu berdasarkan perlembagaan.^[3]

Tidak berpuas hati, Ningkan membawa kes itu ke Mahkamah Tinggi Kuching. Beliau mengisytiharkan tindakan Yang di-Pertua Negeri itu di luar bidang kuasanya. Ningkan telah dikembalikan semula ke jawatan oleh mahkamah pada 8 September 1966. Beliau kemudiannya menekankan keperluan mengadakan undi tidak percaya.^[3] Ketua Hakim Negara Borneo Justice Harley memutuskan bahawa Yang di-Pertua Negeri boleh memecat Ketua Menteri hanya jika Ketua Menteri telah hilang sokongan Dewan dan enggan meletak jawatan.^[8]

Selepas kembali ke semula ke tampuk kepimpinan, Ningkan dan SUPP berusaha untuk membubarkan Majlis Negri untuk mendapatkan mandat baharu tetapi kerajaan persekutuan mengenakan darurat di Sarawak pada 14 September atas sebab negeri tersebut dalam keadaan huru-hara.^[7] Pada 20 September, parlimen Malaysia meluluskan Akta Darurat (Perlembagaan Persekutuan dan Perlembagaan Sarawak) 1966 yang membenarkan kerajaan persekutuan meminda Perlembagaan Sarawak secara unilateral.^[9] Perlembagaan itu memberikan Yang di-Pertua Negeri kuasa untuk memulakan mesyuarat Majlis Negri.^[3][9]

Undi tidak percaya telah diluluskan dalam Majlis Negri pada 23 September 1966 yang menyebabkan Ningkan disingkirkan daripada jawatan ketua menteri untuk kali kedua.^[10]

Pasca penyingkiran

Selepas disingkirkan sebagai Ketua Menteri buat kali kedua, Ningkan memutuskan untuk membawa kesnya itu ke Mahkamah Persekutuan. Beliau berhujah bahawa pindaan kepada perlembagaan Sarawak adalah tidak sah kerana darurat diisytiharkan dalam keadaan luar biasa.^[11] Pada 1 Disember 1967, Ketua Hakim Malaya, Ong Hock Thye, memutuskan bahawa Yang di-Pertuan Agong mempunyai kuasa mutlak untuk memutuskan pengisytiharan darurat, dan parlimen Malaysia mempunyai kuasa untuk meminda perlembagaan Sarawak berdasarkan Perkara 150 Perlembagaan Persekutuan tanpa berunding dengan Yang di-Pertua Negeri Sarawak. Walau bagaimanapun, tiada bukti yang mencukupi untuk mencadangkan pengisytiharan darurat dibuat tanpa mengambil kira keadaan keselamatan di Sarawak.^[9]

Tidak berpuas hati dengan penghakiman mahkamah persekutuan, Ningkan membawa kes itu ke Jawatankuasa Kehakiman Majlis Privi. Pada 1 Ogos 1968, jawatankuasa itu juga menolak rayuan Ningkan. Lord MacDermott menyatakan bahawa mereka tidak dapat mencari sebarang sebab untuk mengatakan bahawa darurat itu tidak serius dan tidak mengancam keselamatan Sarawak.^[3][12] Alastair Morrison, seorang pegawai penerangan ekspatriat yang berkhidmat di Sarawak, mengulas bahawa sikap politik Ningkan telah menyinggung perasaan orang ramai terutamanya ahli Bumiputera dalam Parti Perikatan Sarawak yang merasakan Ningkan terlalu rapat dengan kepentingan perniagaan orang Cina dan mempunyai kepentingan bersaing dalam lesen kayu balak.^[3] Morrison juga mendakwa kelakuan autokratik Ningkan menyebabkan beliau menjadi terasing daripada kebanyakan pendapat orang Bumiputera. Menurutnya lagi, tingkah laku peribadi Ningkan terus menyinggung perasaan sehingga menyebabkan populariti dan kedudukannya merosot. Walau bagaimanapun, Ningkan menyifatkan kejatuhannya disebabkan keengganannya untuk tunduk kepada tekanan kerajaan persekutuan untuk menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi Sarawak sebelum tarikh akhir yang dipersetujui pada tahun 1973.^[3]

Ningkan terus menyertai politik negeri sebagai ahli pembangkang Majlis Negri sehingga tahun 1974.^[3] Pada mulanya, Ningkan memulakan perniagaan berkaitan simen.^[3]

Kehidupan peribadi

Hobi dan minat

Ningkan mempelajari bahasa Jepun semasa pendudukan Jepun di Sarawak. Lagu bahasa Jepun, Kuni No Hana, adalah antara kegemarannya. Beliau juga dilihat menyanyikan lagu Terang Bulan dalam pelbagai majlis kerajaan dan keluarga. Beliau merupakan peminat P. Ramlee. Salah satu filem kegemarannya ialah Sarjan Hassan.^[2]

Kesihatan

Sepanjang tahun beliau dalam arena politik, kesihatan Ningkan sering menjadi tumpuan dalam kalangan penyokong dan penentangnya. Laporan menunjukkan bahawa Ningkan mengalami masalah kesihatan seperti strok ringan yang menyebabkan beliau membuat perubahan gaya hidup seperti berhenti minum minuman keras seperti wiski.^[13]

Meninggal dunia

Ningkan meninggal dunia pada 31 Mac 1997 pada usia 76 tahun di Pusat Perubatan Pakar Normah, Kuching. Pengebumian beliau telah diadakan di Katedral St. Thomas, dan beliau telah dikebumikan di Tanah Perkuburan Anglikan, Jalan Batu Kitang. Lirik lagu Terang Bulan terukir di belakang batu nisannya.^[2]

Anugerah dan darjah kebesaran

• Persekutuan :
  • Darjah Yang Mulia Setia Mahkota Malaysia, Panglima Setia Mahkota (PSM) - Tan Sri (1995)
• Sarawak:
  • Darjah Yang Amat Mulia Bintang Kenyalang Sarawak, Datuk Amar Bintang Kenyalang (DA) – Datuk Amar (1988)
  • Darjah Utama Yang Amat Mulia Bintang Sarawak, Panglima Negara Bintang Sarawak (PNBS) – Dato' (1964)^[14]
  • Darjah Yang Amat Mulia Bintang Kenyalang Sarawak, Panglima Gemilang Bintang Kenyalang (PGBK) – Datuk

Legasi

Beberapa tempat dinamakan sempena nama beliau, antaranya:

• Dewan Sukan Tan Sri Datuk Amar Stephen Kalong Ningkan, sebuah dewan serbaguna di Betong, Sarawak
• Jalan Datuk Amar Kalong Ningkan, sebuah jalan di Kuching, Sarawak
• Jalan Ningkan, sebuah jalan di Sri Aman, Sarawak

Rujukan

1. "Revisiting 48 years of leadership". The Borneo Post. 16 September 2011. Dicapai pada 31 August 2012.
2. Diana, Ningkan (3 April 2010). "Remembering Dad (Tan Sri Stephen Kalong Ningkan)". The Borneo Post. Dicapai pada 31 August 2012.
3. Porritt, Vernon L (2004). "Turbulent times in Sarawak: the end of expatriate influence and the struggle for power over and within the state". Borneo Research Bulletin. Dicapai pada 26 February 2023.
4. Jayum, A Jawan (September 1991). "Political Change and Economic Development among the Ibans of Sarawak, East Malaysia" (PDF). The University of Hull. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2019-02-19. Dicapai pada 14 December 2019. Cite journal requires |journal= (bantuan)
5. "Self-Governing Sarawak 1963". The Official Portal of the Sarawak Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 January 2021. Dicapai pada 5 March 2023.
6. van der Kroef, JM (October 1966). "Communism in Sarawak Today". Asian Survey. University of California Press. 6 (10): 569–579. doi:10.2307/2642112. JSTOR 2642112. Dicapai pada 19 May 2022.
7. "Background: Constitutional Crises" (PDF). The Edge (Malaysia). 3 February 2009. Dicapai pada 31 August 2012.
8. "The saga of Stephen Kalong Ningkan – the conclusion". The Borneo Post. 26 April 2010. Dicapai pada 27 April 2011.
9. "Stephen Kalong Ningkan v Government of Malaysia, Federal Court Kuala Lumpur - [1967] 1 LNS1 167". Federal Court of Malaysia. 1 December 1967. Dicapai pada 9 April 2023. ... terdapat perkataan yang melayakkan istilah "kecemasan," yang menyatakan bahawa ia berlaku "di mana keselamatan atau kehidupan ekonomi Persekutuan atau mana-mana bahagiannya terancam." Yang di-Pertuan Agong, dalam menjalankan kuasa di bawah fasal (1) Perkara 150, mesti dianggap sebagai hakim tunggal bagi keadaan sedemikian. Dalam tafsiran saya, fasal (5) adalah jelas; ia menyatakan bahawa sementara pengisytiharan darurat berkuat kuasa, Parlimen mengekalkan kuasa untuk menggubal undang-undang mengenai apa-apa perkara, sama ada termasuk di bawah Senarai Persekutuan, Senarai Negeri, Senarai Bersama, atau apa-apa perkara lain di bawah Perkara 77. Oleh itu, nampaknya tiada persetujuan Gabenor Sarawak adalah perlu. Selepas pertimbangan yang teliti, saya tidak boleh dengan yakin menegaskan bahawa nasihat Jemaah Menteri kepada Baginda tidak didorong oleh kebimbangan keselamatan yang tulen. Begitu juga, saya tidak dapat menentukan secara muktamad sejauh mana kebimbangan keselamatan tersebut mempengaruhi nasihat Kabinet mengenai objektif utamanya. Walau bagaimanapun, Menteri Dalam Negeri, yang mungkin mempunyai maklumat yang baik mengenai perkara itu, menyatakan, "Saya akan lalai dalam tugas saya jika, sebagai contoh, saya menangguhkan tindakan selama tiga bulan, membenarkan Komunis mendapat kelebihan melalui cara politik. pada masa itu."...
10. Milne, R.S. and Ratnam K.J. (2014). In Malaysia: New States in a New Nation. Routledge. p. 226. ISBN 0-7146-2988-X. Google Book Search. Retrieved on 22 September 2014.
11. "Crisis over Sarawak". The Age (Australia). 26 September 1966. Dicapai pada 26 September 2015.
12. Porritt, Vernon L (1 January 2007). "Constitutional change in sarawak 1963-1988: 25 years as a state within the federation of Malaysia". Borneo Research Bulletin. Dicapai pada 2 November 2015.
13. James Ritchie (23 Disember 2022). "Kalong Ningkan — unsung political warrior" (dalam bahasa Inggeris). New Sarawak Tribune. Dicapai pada 28 Februari 2024.
14. "State's highest Honour For 16". The Straits Times. 5 October 1964. m/s. 7.

Buku

• Means, Gordon P. (1970) Malaysian Politics. London: University of London Press.
• Milne, Robert Stephen, dan Kanagaratnam Jeya Ratnam. (1974) Malaysia—New States in a New Nation: Political Development of Sarawak and Sabah in Malaysia. London: Frank Cass.
• Roff, Margaret Clark. (1974) The Politics of Belonging: Political Change in Sabah and Sarawak. Kuala Lumpur, Malaysia: Oxford University Press.
• Von Vorys, Karl. (1975) Democracy without Consensus: Communalism and Political Stability in Malaysia. Princeton, NJ: Princeton University Press.