विकिमीडिया यादी लेख From Wikipedia, the free encyclopedia
मराठा सरदार घराणी व राज्ये, १७ ते १८वे शतकात मराठा साम्राज्याच्या विस्तारासाठी व संरक्षणासाठी ज्या मराठा सरदार घराण्यांनी योगदान दिले, त्या राजघराण्यांची ही यादी आहे. मराठा ही महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात आणि शेजारील राज्यांतील क्षत्रिय जात आहे. मौर्य, सातवाहन, वाकाटक, राष्ट्रकूट, चालुक्य, शिलाहार, कदंब, यादव, होयसाळ, चौहान, गुहिल, सिसोदिया, सोळंकी, परमार, अभिर अशा उत्तर आणि दक्षिण भारतातील प्राचीन क्षत्रिय घराण्यांशी मराठ्यांची मुळे आहेत.
भोसले घराणे हे घराणे मराठा साम्राज्यातील मुख्य व महत्त्वाचे घराणे मानले जाते. शिवाजी महाराज हे याच घराण्यातील होते. या घराण्याचा मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेपासून ते विस्तारापर्यंत मोलाचा वाटा आहे. या घराण्याच्या महाराष्ट्रात अनेक शाखा आहेत त्यापैकी कोल्हापूरकर भोसले, सातारकर भोसले, नागपूरकर भोसले, अक्कलकोटकर भोसले, तंजावरकर भोसले या प्रमुख शाखा.
घोरपडे घराणे हे घराणे भोसले घराण्याची थोरली शाखा असून भोसल्यांचे भाऊबंद आहेत. बहमनी काळात घोरपडीच्या मदतीने कोकणातील किल्ला जिंकल्याने घोरपडे हे आडनाव प्राप्त झाले. हे घराणे आदिलशाहीत प्रमुख सरदारांपैकी एक होते. या घराण्यातील बाजी घोरपडे याने शहाजी राजांशी दगाफटका केल्याने, याला शिवरायांनी ठार मारले. मराठा साम्राज्याचे सेनापती संताजी घोरपडे हे याच घराण्यातील होते. या घराण्याला ममलकतमदार, हिंदुराव व अमिर-उल-उमराव हे किताब होते. या घराण्याच्या महाराष्ट्रात अनेक शाखा आहेत त्यापैकी कापशीकर घोरपडे, मुधोळकर घोरपडे, सेंदूरकर घोरपडे, दत्तवाडचे घोरपडे आणि गजेन्द्रगडकर घोरपडे या प्रमुख शाखा.
तळबीडकर मोहिते घराणे हे घराणे शिवकाळात स्वराज्यात सामील झाले. सेनापती हंबीरराव मोहिते व शिवरायांच्या पत्नी सोयराबाई ह्या याच घराण्यातील. या घराण्याला हंबीरराव हा किताब शिवरायांनी दिला. या घराण्याच्या अनेक शाखा महाराष्ट्रात आहेत, त्यापैकी तळबीड ही मुख्य मानली जाते.
कदमबांडे घराणे हे एक मराठा घराणे आहे. १८व्या शतकाच्या सुरुवातीला गुजरात व खानदेश प्रांतात मराठा साम्राज्याच्या विस्तारात या घराण्याचा मोलाचा वाटा आहे.
शिन्दे घराणे अथवा हिन्दीमध्ये सिंधीया हे मध्य भारतातील ग्वाल्हेर येथील राज्यकर्ते होत. राज्यकर्ते होण्याअगोदर मराठा साम्राज्याचे मुख्य सरदार घराणे होते. मराठा साम्राज्याच्या विस्तारामध्ये यांनी मोठी कामगीरी बजावली होती. शिन्दे हे मुळचे सातारा जिल्ह्यातील नीरा नदीच्या काठावरील कण्हेरखेड़ या गावचे पाटील होते. राणोजी शिन्दे हा मूळ कर्ता होता. या शिन्दे घराण्याचे कुलदैवत म्हणजे कोल्हापूर मधील श्री महालक्ष्मी अंक वाडी रत्‍नागिरीचा दक्खनचा राजा श्री जोतिबा.या जोतिबाच्या चैत्र यात्रेमध्ये शिन्दे सरकार यांच्या शासनकाठीला पहिल्या मानाच्या अठरा शासनकाठ्या मध्ये नऊ क्रमांकचा मान आहे.सध्या शिन्दे ग्वाल्हेर याठिकाणी स्थायिक असल्यामुळे त्याची ही मानाची शासनकाठी त्यांच्या वतीने चालवण्याचा मान सांगली जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील करंजवडे गावाच्या ग्रामस्थांना शिन्देंनी फार पूर्वीपासून दिला आहे.तशी नोन्द सुद्धा सिन्धिया देवस्थान ट्रस्ट यांच्याकडे आहे. शिन्दे घराण्यातील महत्त्वाच्या व्यक्ती
धनुरकर शिंदे घराणे हे महाराष्ट्र राज्यातील धुळे जिल्ह्यातील, एक मध्यकालीय धनुर गावाची क्षत्रिय कुटुंबची शाखा आहे.
धनुरकर शिंदे हे ताप्तीय-मराठा घराणे खान्देशात "खान्देश" राजकारणत वतनदार होते. नन्तर मराठा हिंदवी साम्राज्यात पेशवा बालाजी बाजीराव भट्ट च्या सैन्यात कार्य केले व त्या काळात धनुर, डोंगरगाव, अक्रानी, ताप्ती क्षेत्राचि वतनदारी, परगणाचि देशमुखी, गावांची पाटीलकी केली व रावसाहेब, सरकार हे पदवी मिळाली. त्यात गावांचे नाव धनुर, कापडणे, उमरखेड, शीरूड, जोवखेड़ा, बोरकुंड, डोंगरगाव, म्सहावद, मड़काणी, तोरणमाळ, फत्तेपुर, धडगाव, भोंगरा, डोंडवाडा, मोरतलाई, अमळनेर, धरणगांव, रावेर, अशीरगढ़, नेपागाव, बैतूल, मुलताई आदि आहेत. शिंदे-सरकार, शिंदे-देशमुख, शिंदे-पाटील हे आडनाव व ताप्तीय-मराठा हे समाज लिहून या शिंदेवंश चे १२०० घराणे खान्देशात (ताप्तीक्षेत्र) व १५०० घराणे दख्खनात राहत आहेत.
धारचे पवार घराणे मूळचे सुपे येथील शिवकाळातील हे मराठा घराणे पेशवाईत उदयाला आले. १८व्या शतकात माळवा प्रांतात मराठा साम्राज्याचा विस्तार करण्यास या घराण्याचा मोलाचा वाटा आहे. या घराण्याला विश्वासराव व सेनाबारासहस्री हे किताब होते. या घराण्याच्या महाराष्ट्रात अनेक शाखा आहेत त्यापैकी सुपेकर पवार, वाघोलीकर पवार, धारचे पवार आणि देवासचे पवार या प्रमुख शाखा.
थोरात घराणे हे शिवकाळातील मराठा घराणे पेशवाईत उदयाला आले. संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर चाललेल्या मुघल-मराठा संघर्षात या घराण्याने विलक्षण पराक्रम गाजवला. या घराण्याला दिनकरराव, अमिरुलउमराव व जंगबहादर हे किताब होते. १८व्या शतकाच्या सुरुवातीला गुजरात, खानदेश व बागलाण प्रांतात मराठा साम्राज्याच्या विस्तारात या घराण्याचा मोलाचा वाटा आहे. या घराण्याला सूरत, संगमनेर, जुन्नर, दौंड,कडेवलीत, पुणे आणि विजापूर या प्रांतात सरंजाम होता. पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत या घराण्यातील अनेक पुरुष कामी आले. या घराण्याच्या महाराष्ट्रात अनेक शाखा आहेत त्यापैकी विरगावकर थोरात, वाळकीकर थोरात, वाळवेकर थोरात, पारनेरकर थोरात, नेवासकर थोरात आणि भूमचे थोरात,खुटबावचे थोरात,अनगरेकर थोरात ता. श्रीगोंदा या प्रमुख शाखा.तसेच सातारा जिल्ह्यातील कराड तालुक्यातही थोरात घराणे आढळते त्यातले कराड तालुक्यातील नडशी,कोर्टी,कार्वे,कालवडे,शिरवडे, सवादे,ओंड,उंडाळे येथे थोरात घराणे आढळते.
जगदाळे हे घराणे मूळचे मसूर परगण्यातील पिढीजात वतनदार होते. हे घराणे पवार घराण्याची एक शाखा आहे. शिवकाळात हे घराणे आदिलशाहीच्या सेवेत होते. अफजल खानाच्या स्वारीच्या वेळी या घराण्यातील महादजी जगदाळे हा अफजल खानाला येऊन मिळाला होता. प्रतापगडाच्या पायथ्याशी झालेल्या लढाईत हा ठार झाला, पुढे शाहू राजांच्या काळात हे घराणे मराठा साम्राज्यात सामील झाले.
ढमढेरे हे मराठा साम्राज्यातील प्रसिद्ध घराणे आहे. तळेगाव ढमढेरे हे या घराण्याचे मूळ ठिकाण आहे. छत्रपती संभाजी महाराज ते पेशवाई कालखंडापर्यंत या घराण्याने उत्तम कामगिरी बजावली आहे. ढमढेरे हे पेशव्यांच्या हुजुरात सैन्यातील प्रमुख सरदारांपैकी एक होते.
देवळालीकर कदम देवळाली प्रवरा येथील कदम हे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या वेळेस राजगड किल्याचे तट-सरनौबत होते. राजाराम छत्रपतींच्या जिंजीच्या प्रवासातही बाजी कदम आणि खंडोजी कदम देवळालीकर हे बरोबर होते.
रणनवरे/रणवरे घराणे
रणनवरे/रणवरे हे शिवपूर्वकालीन प्रतिष्ठित मराठा घराणे आहे, रणामध्ये लढण्यासाठी अग्रेसर साळुंखे चालुक्यांची एक शाखा,मराठ्यांच्या प्राचीन ९६ कुळांमधील एक प्रतिष्ठित असे घराणे.
तंजावर येथील प्रसिद्ध शिलालेखातील शहाजी राजांना मदत करणाऱ्या ९६ कुळांच्या यादीत या घराण्याचे नाव आहे.
महाराष्ट्रात रणनवरे/रणवरे परिवाराच्या शाखा असलेली गावे...
पुणे जिल्हा:निमसाखर, मळद (दौंड),राख, सणसर, रणनवरेवाडी, हिंजवडी.
मांडकी, निंभोरे, जिंती (सातारा), जवळगाव (अंबाजोगाई),शिंदेवाडी, बोथे, लोणी (सातारा), सिंदुरजन (कोल्हापुर), काटी (विदर्भ), सेलू (वर्धा), पाणीपत (हरियाणा), बदामी (कर्नाटक).
शिवले - हे प्रतिष्ठित मराठा घराणे आहे, "देवक वडाचे, वढू बुद्रुक तुळापूर, म्हाळुंगे, किवळे, शिवली - भडवली व रेडगाव (नाशिक) महाराष्ट्र. शिवले देशमुख, शिवले पाटील, शिवले चौगुले, शिवले (शिवळे ) -इनामदार ई. पदावर काम केलेले आहे. महत्त्वाचे कार्य म्हणजे छत्रपती संभाजी महाराज याचे अंतिम क्रिया याच घराण्यातील वीर पुरुषांनी केली." https://www.facebook.com/Shivale070419810704981/ संभाजी महाराजांची समाधी स्थळ वढू बुद्रुक गावी आहे.
सावंत - सावंतवाडी, (कोकण विभाग महाराष्ट्र आणि गोवा राज्य)
जाधव चंद्रवंशी,कुळ-यदुकुळ, देवक पानकणीस, गोत्र अत्री- सिंदखेड राजा, विदर्भ,शिंदे-पळसे नाशिक,वाशिम जिल्हा उंब्रज, सासवड, साताराजळगावजाधव इनामदार येथील भुईंज,निनाम, बहे,अतीत,परिचे, साताऱ्याच्या उत्तरेस सहा कोसावर असलेले गोवे गाव आर्वीकर जाधव-पाटील इनामदार
कड देशमुख-संग्रामदुर्ग. चाकण,सासवड येथील मूळ देशमुख. (चव्हाण कुळ) नायगाव (सिदोबाचे), नानगाव ता. दौंड, सोरतापवाडी. छत्रपती शाहू आणि पेशवे कालीन सरदार घराणे.
[राजेतौर,तुंवर-पाटील ठाकुर] -कुंतलवंशीय पांडवातील अर्जुनाचे व दिल्लीपती आणि ग्वाल्हेरचा तोमर,तंवर यांचे वंशज आणि साडेबावीस गावे गोदावरी नदीच्या काठी जहागिरदार जिल्हा जालना आणि बीड यांच्या सीमेवर आणि कोल्हापूर येथे भोज राजाची राजधानी कसबा बीड येथील पाटीलकी आणि सावकार
घोरपडे,सिसोदीया वंश, राजे घोरपडे - मुधोळ, (महाराष्ट्र, कर्नाटक).
देवाक पाच पालवी,कुळ दैवत पाली चा खंडोबा
गावे -भाडळे,जांब ,चिचंणी,डिस्कळ कआंबळएश्वर,एकाब,शिरढोण नांदगाव, तासगांव
या लेखातील मजकूर मराठी विकिपीडियाच्या विश्वकोशीय लेखनशैलीस अनुसरून नाही. आपण हा लेख तपासून याच्या पुनर्लेखनास मदत करू शकता.नवीन सदस्यांना मार्गदर्शन हा साचा अशुद्धलेखन, अविश्वकोशीय मजकूर अथवा मजकुरात अविश्वकोशीय लेखनशैली व विना-संदर्भ लेखन आढळल्यास वापरला जातो.
चऱ्होलीकर सरदार दाभाडे
बजाजी दाभाडे पाटील तळेगाव दाभाडे यांना दोन मुले होती पहिले येसाजीराव व दुसरे सोमाजीराव होय सोमाजी बिन बजाजी दाभाडे च-होली गावच्या वतनावर आले च-होली सरदार दाभाडे घराण्यातील सोमाजीराव दाभाडे हे मूळ पुरुष होय सोमाजी दाभाडे यांना दोन मुले होती थोरले कृष्णाजी व धाकटे बाबुराव होय कृष्णाजी दाभाडे यांचा अनेक ऐतिहासिक पत्रांमध्ये उल्लेख आढळतो
छत्रपती_शाहू_महाराज शाहू महाराज १६९० पासून महाराणी येसुबाईसाहैब यांचे सोबत औरंगजेब च्या कैदेत होते. औरंगजेबच्या शेवटच्या काळात शाहू राजांना सोडवण्यासाठी ज्या मराठा सरदारांनी प्रयत्नांची शिकस्त केली त्यामध्ये सरदार कृष्णाजी दाभाडे चऱ्होलीकर ही होते.
छत्रपती शाहू महाराज यांनी सुटकेनंतर दाभाडे घरण्यावर महत्त्वाच्या जबाबदाऱ्या सोपविल्या होत्या स्व पराक्रमाचा जोरावर त्यांनी त्या सार्थ केल्या । शाहू महाराजांनी खंडेराव दाभाडे यांना सेनापती पदी नियुक्त केले तर कृष्णाजी दाभाडे यांना सुभेदार व सेनाबारासहश्री म्हणून नेमले . महाराणी येसूबाई यांची दिल्लीहून सुटका करण्यासाठी गेलेल्या मराठा सैन्यात कृष्णाजी दाभाडे हे सुभेलष्कर म्हणून सामील होते। सातारा व कोल्हापूर छत्रपतींमधील वारणेच्या तहात ते उपस्थित होते।
गुजरात, खान्देश, मिरज, बारामती, कोकण, दिल्ली, मधील, लढ्यात त्यांचा सहभाग होता त्यांच्या पराक्रमावर खुश होऊन शाहू छत्रपती कडून त्यांना अनेक गावची वतनदारी मिळाले होती त्यांना बारा गावांची जहागिरी होती त्यापैकी चऱ्होली हे प्रमुख वतनाचे गाव आहे
इ स 1725 मध्ये चऱ्होली येथील डोंगरावर वाघेश्वर महादेवाचे मंदिर सुभेदार कृष्णाजी दाभाडे यांनी बांधले
श्रीमंत सुभेदार श्री कृष्णाजी दाभाडे यांचा कार्याचा सन्मान म्हणून चऱ्होली ग्रामस्थ च्या वतीने व श्री सागर दाभाडे आणि दाभाडे घराणे यांच्या विशेष प्रयत्नांमधून चऱ्होली येथील प्रमुख चौकाला "श्रीमंत सुभेदार कृष्णाजी दाभाडे" चौक असे नामकरण पूर्वी करण्यात आले होते.शिवाय मरकड रोडला इंद्रायणी नदीवर असणाऱ्या पुलाला!"श्रीमंत सरसेनापती खंडेराव दाभाडे सरकार"पूल असे नामकरण करण्यात आले आहे.
ब्रिटिशांच्या भारतातील आगमनापूर्वी भारतावर मराठ्यांचे साम्राज्य होते. भारत देशावर ब्रिटिश सत्ता येण्यापुर्वी भारताच्या अटक ते कटक (पुर्व-पश्चिम दिशा), पंजाब-हरियाना ते तंजावर (उत्तर-दक्षिण दिशा) या भूभागावर सातारा(चक्रवर्ती राजधानी) अंकीत अनेक मराठी महाराजांची बडोदा, धार, ईंदौर, ग्वाल्हेर, तंजावर अशी राज्ये तसेच मराठी सरदारांची संस्थाने होती.*
ई.१८ ते १९ व्या शतकात भारत स्वातंत्र्य होण्याच्या अगोदर दांडाईत घराणे हे निजामकालीन शुरविर -दानविर मराठा घराणे आहे.या घराण्याला निजामकालीन पट्टेदार(जमिनदार)हि उपाधी होती.दांडाईत घराणे हे मुळचे पुरातन ब्राम्हणखेडा कल्याणी तिरावर वसलेले गावचे (पुरातन ब्राम्हणखेडा).
ई.स.१८६७-६८ साली पुरातन ब्राम्हणखेडा हे गाव कल्याणी नदीला महापुर आल्याने या महापुरात नेस्तनाबूत झाले.आज इ.स.२०२४ रोजी सुद्धा या पुरातन ब्राम्हणखेडा या गावाचे आवशेस सापडते पहायला मिळतात येथे पुरातन गाव स्थीर होते याची साक्ष म्हणुन पवन पुत्र मारोतीरायाचे मंदिर येथे पहावयास मिळते तसेच गावगढीचे आवशेस पांढरी माती पहावयास मिळते. गाव महापुरात वाहुन गेले पण मारोतीरायाचे मंदिर येथे स्थिर उभे राहिले म्हणुन गोविंदा देवराव दांडाईत यांनी त्यांच्या मोठ्या मुलांचे नाव( मारोती गोविंदा दांडाईत) ठेवले.
त्या महापुरात नंतर पुन्हा गाव वस्ती स्थीरवण्यासाठी गोविंदा देवराव दांडाईत यांनी नविन ब्राम्हण खेडा या गाव उभारण्यासाठी आपली स्वतःची २३ एक्कर जमिन गावांसाठी दानपत्र करून दिली.हे दानपत्रक पुरविच्या निजामकालीन हैद्राबाद संस्थानात कडे आहे.
