Опсада на Сараево

Опсадата на Сараево — опсада на главниот град на Босна и Херцеговина, и најдолго опседнатиот главен град во историјата на современата војна^[3]. Откако на почетокот бил под опсада од страна на силите на Југословенската народна армија, Сараево бил под опсада на Армијата на Република Српска од 5 април 1992 до 29 февруари 1996 (1.425 дена) за време на Босанската војна. Опсадата траела трипати подолго од Битката кај Сталинград и повеќе од една година подолго од Опсадата на Ленинград^[4].

Опсада на Сараево
Дел од Босанска војна
Датум 5 април 1992[1] – 29 февруари 1996[2] (3 години, 10 месеци, 3 недели и 3 денови) Место Сараево, Босна и Херцеговина Исход Дејтонски мировен договор Војна заврши и опсадата била повлечена Бројни цивилни жртви
Завојувани страни
Босна и Херцеговина (1992–96)  Хрватска Република Херцег-Босна (1992–96) Поддржани од: НАТО (1994–96)	Југославија (1992)  Република Српска (1992–96)
Команданти и водачи
Алија Изетбеговиќ Хакија Тураџлиќ † Сефер Халиловиќ Расим Делиќ Јован Дивјак Енвер Хаџихасановиќ Мустафа Хајрулаховиќ Талијан Вахид Каравелиќ Неџат Ајнаџиќ Мушан Топаловиќ † Владимир Шаф Лејтон В. Смит	Милутин Кукањац (март – јули 1992) Радован Караџиќ Ратко Младиќ Томислав Шипчиќ (јули– септември 1992) Станислав Галиќ (септември 1992 – август 1994) Драгомир Милошевиќ (август 1994 – февруари 1996)
Вклучени единици
Армија на Босна и Херцеговина Хрватски освет за одбрана	Армија на Република Српска ЈНА (1992)
Сила
70.000 војници	13.000 војници
Жртви и загуби
6.137 воени жртви	2.241 воени жртви
5.434 цивилни жртви

Кога Босна и Херцеговина прогласила независност од Југославија по референдумот за независност во Босна во 1992, босанските Срби чија стратешка цел била да се создаде нова босанска српска држава^[5], Република Српска (РС), во која ќе бидат опфатени бошњачко-малцинските области, го опколиле Сараево со сила од 13.000 војници стационирани во околните ридови^[6][7][8]. Оттаму тие го напаѓале градот со артилерија и тенкови^[9]. Од 2 мај 1992 година, Србите го блокирале градот. Одбранбените сили на босанската влада (АРБиХ) во внатрешноста на опколениот град, 19 месеци од почетокот на конфликтот, броеле околу 70.000 војници^[10], биле слабо опремени и не можеле да ја разбијат опсадата.

За време на опсадата загинале 13.952 лица, вклучувајќи 5.434 цивили. Армијата на Босна и Херцеговина претрпела 6.137 жртви, додека воените жртви на босанските Срби броеле 2.241 војници. Пописот од 1991 година покажува дека пред опсадата градот и неговите околни области имале население од 525.980 жители. Постојат проценки дека пред опсадата населението во градот било 435.000. Проценките за бројот на лица кои живееле во Сараево по опсадата се движеат меѓу 300.000 и 380.000^[6].

По војната, Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ) осудил четворица српски функционери за многубројни точки за злосторства против човештвото извршени за време на опсадата, вклучувајќи го и тероризмот. Станислав Галиќ^[11] и Драгомир Милошевиќ^[12] биле осудени на доживотен затвор и 29 години затвор. Нивните претпоставени, Радован Караџиќ^[13] и Ратко Младиќ, исто така биле осудени.

Заднина

Од своето основање по Втората светска војна, владата на Социјалистичка Федеративна Република Југославија внимателно го следела националистичкото расположение меѓу многуте етнички и религиозни групи што ја сочинувале земјата. Кога југословенскиот долгогодишен водач, Јосип Броз Тито починал во 1980 година, оваа политика доживеала драматичен пресврт.

Национализмот доживеал ренесанса во 1980-тите откако избувнувало насилство во Косово^[14]. Додека целта на српските националисти била централизацијата на Југославија со претежно српско население, другите националности во Југославија се стремеле кон федерализација и децентрализација на државата^[15][16].

На 18 ноември 1990 година, во Босна и Херцеговина биле одржани првите повеќепартиски парламентарни избори (со втор круг на 25 ноември). Тие резултирале во национално собрание во кое доминација имале три партии засновани според етничката припадност, формирајќи лабава коалиција за соборување на комунистите од власт^[17]. Следните декларации за независност на Хрватска и Словенија и војната што следела, ја поставиле Босна и Херцеговина и нејзините три конститутивни народи во непријатна положба. Наскоро се појавила значајна поделба околу прашањето дали да се остане во југословенската федерација (претежно фаворизирана меѓу Србите) или да се бара независност (главно фаворизирана кај Бошњаците и Хрватите).

Српските членови на парламентот, главно членови на Српската демократска партија (СДП), го напуштила централниот парламент во Сараево и формирала Собрание на српскиот народ на Босна и Херцеговина на 24 октомври 1991 година, со што бил означен крајот на коалицијата која владеела по изборите во 1990 година. Ова Собрание ја основала Српска Република Босна и Херцеговина на 9 јануари 1992 година, која станала Република Српска во август 1992 година.

Во текот на 1990 година, Рамковниот план бил развиен од страна на Управата за државна безбедност (СДБ или СДС) и група на избрани српски офицери на Југословенската народна армија (ЈНА) со цел организирање на Србите надвор од Србија, консолидирање на контролата врз новоформираната република и предложување на оружје и муниција^[18]. Планот требало да го подготви основањето на трета Југославија во која сите Срби со нивните територии ќе живеат заедно во истата држава. Загрижена поради своето постоење и можна имплементација, Босанската влада прогласила независност на Босна и Херцеговина, набргу по формирањето на Српското национално собрание од страна на Босанските Срби^[19].

Декларацијата за суверенитетот на Босна на 15 октомври 1991 година била проследена со Референдум за независност од Југославија на 29 февруари и 1 март 1992 година. Овој референдум бил бојкотиран од огромното српско мнозинство. Одѕивот на референдумот за независност бил 63,4%, а 99,7% од гласачите гласале за независност^[20]. Градот бил претежно мирен, освен убиството за време на една српска свадба во Сараево во која бил убиен таткото на младоженецот од страна на припадник на т.н. Зелени баретки^[21]. Гостите на свадбата ги вееле српските знамиња, а муслиманите ова го протолкувале како намерна провокација додека се одржува референдумот за независност. Босанскиот водач Момчило Крајишник го прогласил инцидентот за „голема неправда насочена кон српскиот народ“^[22]. За неколку часа вооружени Срби подигнале барикади во Сараево. На состанокот на Караџиќ и Изетбеговиќ било договорено да се смират тензиите.

Насилство се случило на многу места за време и по референдумот. Вооружените муслимани познати како Зелени беретки, исто така, подигнале барикади во и околу Сараево. Во близина на Бања Лука биле подигнати барикади и еден возач бил убиен од вооружени Срби во Добој. Дванаесет лица биле убиени пред почетокот на борбите на 2 март^[23]. На 3 март Изетбеговиќ тврдел дека Србите од Пале започнале марш кон Сараево. Во меѓувреме, судирите започнале истовремено во градот Босански Брод, а единаесет Срби биле убиени во селото Сиековац, надвор од Брод, на 26 март. СДС изјавила дека биле масакрирани од страна на хрватско-муслиманска милиција. Градот бил опколен и гранатиран од страна на ЈНА и Српските паравоени сили на 29 март^[21]. Покрај тоа, имало и судири во Бијељина, каде нападот бил извршен од страна на српските сили предводени од Српската доброволна гарда. На 4 април, кога информациите за убиствата во Бијељина излегле на виделина, босанската влада објавила општ повик за мобилизација. СДС одговорила дека вооружениот конфликт во Сараево довел до повикот за мобилизација^[24].

Почеток на војната

Прогласувањето на независноста на Босна и Херцеговина од страна на владата, било проследено со формирање на српско национално собрание од страна на Босанските Срби^[19]. Декларацијата била проследена со референдум за независност на 1 март 1992 година^[20]. Референдумот минал претежно мирно, освен пукањето на православна свадба во стариот муслимански дел од Сараево наречен Башчаршија. Гостите ги вееле на српските знамиња, толкувани како намерна провокација од страна на муслиманите за време на референдумот, кои го поддржувале референдумот заедно со Босанските Хрвати. Никола Гардовиќ, таткото на младоженецот, бил убиен, додека еден православен свештеник бил ранет^[21][22]. Некои од сведоците го идентификувале стрелецот како Рамиз Делалиќ, малолетник и босански гангстер познат и како „Ќело“. Налози за апсење биле издадени против него и уште еден напаѓач, но полицијата од Сараево направила малку напор за да ги уапси. Убиството било обелоденето од страна на СДС, кој обвинил дека неуспехот да се уапси се должи владата која е соучесник во убиството^[25]. Портпаролот на СДС го тврдел тоа како доказ дека Србите се наоѓаат во смртоносна опасност и дека ќе биде уште повеќе во независна Босна. Оваа изјава била отфрлена од страна на основачот на Патриотската лига, Сефер Халиловиќ, кој изјавил дека тоа било голема провокација^[26].

Следниот ден, српските паравоени сили поставувиле барикади и снајперски позиции во близина на зградата на Парламентот на Сараево, но загрозениот воен удар го спречиле илјадници граѓани на Сараево кои излегле на улиците пред снајперистите^[27]. По прогласувањето независност на Република Босна и Херцеговина на 3 март 1992 година, започнале борби меѓу Србите и владините сили ширум територијата^[28]. Судирите продолжиле со подготовката за признавање на Босна и Херцеговина како независна држава^[29].

На 4 април 1992 година, кога Изетбеговиќ им наредил на сите резервисти и полиција во Сараево да се мобилизираат, а СДС повикал на евакуација на градските Срби, дошло до „определен прекин на судирите помеѓу босанската влада и Србите^[30]“.

На 5 април полицајците од етничките Срби ги нападнале полициските станици, а потоа и училиштето за обука на Министерството за внатрешни работи. Во нападот загинале двајца офицери и еден цивил. Претседателството на Босна и Херцеговина прогласило вонредна состојба следниот ден^[29]. Подоцна истиот ден српските паравоени сили во Сараево ја повториле својата акција од претходниот месец. Мноштво мировници, меѓу 50.000 и 100.000 од сите етнички групи, се собрале во знак на протест^[27]. На 5 април, кога огромен број луѓе се приближиле до барикадата, еден демонстрант бил убиен од српските сили^[31]. Шест српски снајперисти биле уапсени, но биле разменети кога Србите се заканиле дека ќе го убијат командантот на босанската полициска академија уапсен претходниот ден со преземањето на академијата^[32][33].

Босна и Херцеговина добила меѓународно признание на 6 април 1992 година^[34]. Најчестиот став е дека војната започнала тој ден^[35].

На 6 април српските сили започнале да го гранатираат Сараево, а во наредните два дена ја преминале Дрина од Србија и ги опседнале муслиманските населени места Зворник, Вишеград и Фоча^[30]. Цела Босна била зафатена во војна до средината на април^[30]. Во меѓувреме постоеле некои напори за да се запре насилството^[36]. На 27 април босанската влада наредила на ЈНА да биде ставена под цивилна контрола или протерана, што било проследено со низа конфликти во почетокот на мај меѓу двете страни^[37]. На 2 мај, Зелените баретки и локалните членови на банди се бореле против неорганизираниот српски напад со цел да го срушат Сараево на два дела. На 3 мај, Изетбеговиќ бил киднапиран на Сараевскиот аеродром од страна на офицерите на ЈНА^[37]. Муслиманските сили го нападнале заминувањето на конвојот на ЈНА^[37]. Договорот за прекин на огнот и договорот за евакуација на ЈНА бил потпишан на 18 мај, додека на 20 мај, Босанското претседателство ја прогласи ЈНА како окупационна сила^[37].

ЈНА ја нападнала Академијата за обука во Враца, централната трамвајска депонија и старата градска област со минофрлачи, артилериски и тенковски оган, а исто така ја презеле контролата врз сараевскиот аеродром. Босанската влада очекувала меѓународниот заедница да распореди мировни сили по признавањето, но тоа не се случило навреме за да се спречи војната да се прошири низ целата земја.

Територии контролирани од српските сили

Силите на босанските Срби и на ЈНА ги совладале слабо опремените и неподготвени владини безбедносни сили, преземајќи контрола над големите области на босанската територија, почнувајќи од нападите врз бошњачките цивили во источна Босна. Српските воени, полициски и паравоени сили напаѓале градови и села, а потоа, понекогаш помагани од локалните српски жители, вршеле систематско ограбување или опожарување на домовите, цивилите биле малтретирани или убивани, а мажите одвоени од жените. Многу од мажите биле насилно изнесени во затворски кампови. Жените биле затворени во центрите за притвор во исклучително нехигиенски услови и претрпеле бројни тешки злоупотреби. Многу од нив биле постојано силувани. Преживеаните сведочеле дека српските војници и полицијата ги посетувале центрите за притвор, ќе си изберерале една или повеќе жени и ќе ги силуваат^[38].

Во април 1992 година, во српското населено сараевско предградие Илиџа биле забележало тешки борби меѓу локалните српски сили од една страна и разните бошњачки сили од друга страна. Локалните Срби наскоро ја формирале бригадата Илиџа, која станала дел од сараевско-романскиот корпус^[39].

Рани борби за градот

Карта на ЦИА од нападот од 2 мај 1992

Во месеците пред војната, силите на ЈНА во регионот започнале да се мобилизираат на ридовите околу Сараево. Артилеријата, заедно со други средства и опрема што ќе се покажат како клучни во претстојната опсада на градот, била распоредена во тоа време. Во април 1992 година, босанската влада на чело со претседателот Алија Изетбеговиќ побарала владата на Југославија да ги отстрани овие сили. Слободан Милошевиќ, претседател на Србија, се согласил само да ги повлече лицата кои потекнуваат надвор од границите на Босна, бројка која била незначителна^[6]. Војниците на ЈНА, кои биле етнички Срби од Босна, биле префрлени во Армијата на Босанските Срби (ВРС) под команда на генерал Ратко Младиќ, при што армијата ја отповикала својата верност кон Босна неколку дена откако БиХ се отцепила од Југославија.

Во мај 1992 година, единиците на ЈНА стационирани во Сараево се нашле постојано под напад. На 2 мај, бошњачките сили што се состоеле од Зелените беретки и Патриотската лига, отвориле оган на колона од осум возила на ЈНА на улица „Војводе Степе„^[40]. Овој напад ја принудило на ЈНА да се повлече на српските позиции во областа Лукавица.

На 2 мај 1992 година, силите на босанските Срби формирале целосна блокада на градот. Тие ги блокирале главните пристапни патишта, го намалиле снабдувањето со храна и лекови, а исто така ги прекинале и комуналните услуги на градот (на пример, вода, електрична енергија и греење). И покрај тоа што поседувале супериорно оружје, во голема мера биле побројни од војниците на АБиХ кои го бранеле градот. Откако ЈНА не успеала да го освои градот, Србите започнале да се концентрираат кон постојано бомбардирање од најмалку 200 засилени позиции и бункери во околните ридови.

На 3 мај 1992 година, припадниците на Армијата на Босна и Херцеговина (АРБиХ) нападнале конвој на војниците на ЈНА на улицата „Доброволјачка“ во Сараево^[41]. Се смета дека нападот бил во знак на одмазда за апсењето на босанскиот муслимански претседател Алија Изетбеговиќ, кој претходно бил притворен на аеродромот во Сараево од страна на југословенската полиција^[42].

Армијата на Република Српска била ставена под команда на генерал Ратко Младиќ, во новата фаза од војната^[37]. Цивилните жртви од гранатирањето на градот од 27 мај довеле до интервенција во Западот, во форма на санкции наметнати на 30 мај преку Резолуцијата 757 на Советот за безбедност на ОН^[43]. Истиот ден босанските сили ја нападнале касарната на ЈНА во градот, по што следело тежок бомбардирање^[43]. На 5 и 6 јуни, последниот персонал на ЈНА го напуштил градот за време на тешките улични борби и гранатирање^[43]. Прекинувањето на огнот на 20 јуни, поради хуманитарните цели спроведени од ООН биле прекинати кога двете страни започнале судир за контрола на територијата помеѓу градот и аеродромот^[43]. Аеродромската криза довела до ултиматум на Бутрос-Гали на 26 јуни, при што Србите ги прекинале нападите врз градот, им дозволиле на ОН да ја преземат контролата врз аеродромот и да го стават своето тешко оружје под надзор на ОН^[43]. Во меѓувреме, медиумите објавиле дека американскиот претседател Џорџ Буш смета дека во земјата била употребена сила^[43]. Францускиот претседател Митеран го посетил Сараево на 28-29 јуни^[43]. Незадоволни, Србите го предале аеродромот на УНПРОФОР на 29 јуни^[43]. Светското јавно мислење било „против Србите“ по извештаите на медиумите за снајперисти и бомбардирањето^[44].

На 30 август 1992 година, артилериската граната паднала во преполн пазар на западниот дел на Сараево. Како резултат на експлозијата загинале 15 лица, а биле повредени уште 100 други лица.

Холандскиот новинар Роберт Далмерс на гробот на Хакија Турајлиќ, џамија Али Паша, март 1993 година

На 8 јануари 1993 година, Хакија Турајлиќ, вицепремиерот на Босна и Херцеговина, бил убиен од војник од босанските Срби^[45]. Турајлиќ, кој отишол на аеродромот во Сараево за да ја поздрави турската делегација, се враќал во градот во оклопно возило на Обединетите нации што го пренесиле таму по кое, двајца тенкови и 40-50 војници на босанските Срби го блокирале патот. Србите, кои дејствувале на радиодифузна информација од српскиот воен офицер за врски на аеродромот дека „турските борци“ се на пат да ги зајакнат босанските бранители, ги обвини тројца француски војници кои управуваат со оклопно возило за транспорт на "турската муџахедина". Откако српскиот воен офицер за врски, го идентификувале патникот како Турајлиќ по кое Србите им наредиле на војниците на ОН да го предадат. Задната врата била отворена, а еден од Србите упатил седум истрели во Турајлиќ од автоматско оружје. Шест куршуми го погодиле во градите и рацете^[46]. Еден војник на босанските Срби, Горан Васиќ, на крајот бил обвинет за убиство на Турајлиќ, но на крајот бил ослободен од обвинението во 2002 година^[47].

Злосторства

Примери на оружје употребено противжителите на градот, прикажани во музејот Сараевски тунел

Втората половина на 1992 година и првата половина на 1993 година претставувале врвот на опсадата на Сараево, а злосторствата биле извршени за време на тешките борби. Српските сили надвор од градот постојано ги гранатирале владините бранители. Во градот, Србите ги контролирле најголемите воени позиции и снабдувањето со оружје. Снајперистите, кои имале позиции во градот, и знаците со предупредување Pazite, Snajper! (Пазете се, Снајперист!“) биле вообичаени низ улиците, особено улицата „Змаја од Босна“, главната улица која на крајот водела кон аеродромот. Снајперките убиства на Адмира Исмиќ и Бошко Бркиќ, мешана босанска српска двојка, кои се обиделе да ги преминат линиите, станало симбол на страдањата во градот, но од која страна снајперистите отвориле оган, не е познато^[48].

Жителите на Сараево собирале огревно дрво, зима 1992-1993 година

Во рамките на бошњачките области во Сараево, јавните служби брзо се растуриле и стапката на криминал се зголемила. Во текот на првата година од опсадата, 10-та планинска дивизија на АРБиХ, предводена од командант Мушан Топаловиќ, се вклучил во кампања за масовни погубувања на српски цивили кои сè уште живееле во бошњачките области. Многу од жртвите биле транспортирани до јамата Казани во близина на Сараево, каде што биле погубени и погребани во масовна гробница^[49][50].

Нападите на босанските Срби биле монтирани да преземат некои населби, особено во Ново Сараево. За да се спротивстави на опсадата, Советот за безбедност на 30 мај 1992 година побарал Сараевскиот аеродром да биде вклучен во безбедносната зона во Сараево, кој бил отворена за воздушни патници на ОН кон крајот на јуни. Опстанокот на Сараево станал силно зависен од нив. Во споредба со опсадата, силите на босанската влада биле многу лошо вооружени. Босанските криминалци на црниот пазар кои се приклучиле на армијата на почетокот на војната, незаконски шверцувале оружје во градот преку српските линии, а рациите на местата што ги држеле Србите во градот донеле уште повеќе. Сараевскиот тунел, завршен во средината на 1993 година, бил значајно средство во заобиколуваoето на меѓународното ембарго за оружје. Тоа им помогнало на снабдувачите и оружјето да пристигне до бранителите на градот, и овозможило некои жители да заминат.

Граѓаните на Сараево во линија за вода

Извештаите во просек покажуваат дека дневно врз градот паѓале околу 329 гранати за време на опсадата, со максимум 3.777 на 22 јули 1993 година^[6]. Овие постојани напади во голема мера ги оштетило градските структури, и станбени и културни. До септември 1993 година било проценето дека речиси сите згради во Сараево претрпеле одреден степен на штета, а 35.000 биле целосно уништени^[6]. Меѓу целните згради биле уништени и болници и медицински комплекси, медиумски и комуникациски центри, индустриски комплекси, владините згради и воените објекти. Други значајни згради оштетени или уништени го вклучувлет Претседателството на Босна и Херцеговина и Националната библиотека, која била опожарена и срушена целосно, уништувајќи над 1.500.000 тома и 600.000 публикации^[51][52].

Општ поглед на центарот на градот Грбавица, предградие на Сараево. Март 1996 година

Киднапирањето било применето врз голем дел од жителите. На 1 јуни 1993 година, 11 лица загинле, а 133 биле повредени^[53] во напад на фудбалски натпревар. На 12 јули, дванаесет луѓе биле убиени додека чекле во ред за вода.

Најголемата загуба на животи била првиот масакр на пазарот во Маркале на 5 февруари 1994 година, во кој биле убиени 68 цивили, а 200 биле повредени. Медицинските капацитети биле преплавени од цивилните жртви, а само мал број повредени имле корист од програмите за евакуација^[54].

Интервенција на НАТО

Остатоци од зградата на сараевскиот весник Ослободување

На 6 февруари 1994 година, еден ден по масакрот на пазарот во Маркале, генералниот секретар на ОН Бутрос Бутрос-Гали формално побарал од НАТО да потврди дека воздушните напади ќе бидат извршени веднаш^[55]. На 9 февруари 1994 година, согласувајќи се на барањето на ОН, Северноатлантскиот совет на НАТО го овластил командантот на сојузничките сили на Јужна Европа (CINCSOUTH), американскиот адмирал Џереми Борда, да започне воздушни напади врз артилериски позиции во Сараево и околу Сараево, определени од страна на УНПРОФОР^[56][57]. Само Грција не го поддржала користењето на воздушните напади, но не ставила вето на предлогот^[55]. Советот, исто така, издал ултиматум на состанокот на 9 февруари кон босанските Срби, барајќи отстранување на тешкото наоружување околу Сараево до полноќ од 20-21 февруари^[55]. Во периодот што следувал постоела и конфузија околу усогласувањето со ултиматумот, а унгарскиот премиер Петер Бороз објавил дека воздушниот простор на неговата земја ќе биде затворен за авиони на НАТО во случај на воздушни напади. На 12 февруари 1994 година, Сараево го прославил својот прв слободен ден по 22 месеци (од април 1992)^[55].

Погодена цел од американски авиони

На 5 август ВРС заплениле поголемо количество на оружје по операцијата за собирање оружје во Илиџа, со јасно кршење на договорот. За време на нападот, Србите го повредиле украинскиот мировник на УНПРОФОР. Како одговор на нападот, ОН уште еднаш побарал воздушна поддршка од НАТО. Два американски авиони од типотА-10 постојано ги бомбардирале српските цели, поради што Србите го вратиле запленетото оружје^[58]. На 22 септември УНПРОФОР повторно побарале воздушна поддршка на НАТО во областа на Сараево откако српските сили го нападнале францускиот превозник на оклопно возило. Како одговор на тоа, два британски авиони Јагуар го погодиле српскиот тенк^[59].

Операции на босанската армија во регионот на Сараево, 15-22 јуни 1995 година

Додека борбите постепено се прошириле во 1995 година, силите на босанските муслимани започнале голема офанзива во областа на Сараево. Како одговор на нападот, босанските Срби заплениле тешко оружје од депото чувано од ОН и започнале со бомбардирање на цели^[60]. Како одмазда за овие акции, командантот на ОН, генерал-потполковник Руперт Смит, побарал воздушни напади на НАТО. НАТО го одобрил барањето и истото било спроведено на 25 и 26 мај 1995 година со бомбардирање на магазинот за српска муниција во близина на Пале^[59]. Мисијата била спроведена од страна на авионот на шпанските воздухопловни сили F-16 фајтинг фалкон и F/A-18 хорнет^[61]. Србите потоа заробиле 377 заложници на УНПРОФОР и ги користеле како човечки штит за различни цели во Босна, принудувајќи го НАТО да ги прекине своите напади^[62].

На 27 мај 1995 година, српските војници заробиле две набљудувачки места на ОН на едниот крај на мостот на Врбања, без да пукаат. Тие носеа француски униформи, панцири и шлемови, биле вооружени со француско оружје и возеле француски оклопни возила. Војниците ги разоружиле 12-те мировници. Десет од нив биле однесени на непозното одредиште додека двајца останале на мостот како човечки штит. Французите одговориле со испраќање на 30 војници, поддржани од шест лесни тенкови, за да го нападнат северниот крај на мостот. Двајца француски војници загинале во судирот, а петмина биле повредени, додека четворица српски војници биле убиени, а четворица биле заробени. На крајот од денот, Србите останале во контрола на јужниот дел од мостот, додека Французите го окупиралеа северниот дел^[63]. Србите подоцна го напуштиле јужниот дел од мостот.

Во 1995 година, меѓународните сили цврсто се вознемириле по вториот масакр во Маркале на 28 август, во кој загинале 37 лица, а 90 биле повредени. На 30 август генералниот секретар на НАТО го објавил почетокот на воздушните напади, поддржани од артилериски напади на силите на УНПРОФОР^[64]. Истиот ден Францускиот Мираж 2000 бил срушен од страна на Босанските Срби^[65].

На 1 септември НАТО и ОН побарале отстранување на опсадата, отстранување на тешкото оружје околу Сараево и целосна безбедност на другите безбедносни зони на ОН. На водачите на босанските Срби им бил даден рок од 4 септември, а операцијата за бомбардирање била прекината. Тешкото оружје не било отстрането кога истекол крајниот рок. На 5 септември, воздушните напади продолжиле врз позициите на Босанските Срби околу Сараево и во близина на седиштето на Босанските Срби на Пале.

На 20 септември 1995 година, францускиот генерал Бернард Јанвиер (командант на УНПРОФОР) и американскиот адмирал Лејтон В. Смит, Џуниор (CINCSOUTH) се согласиле дека не е потребно да се продолжат нападите додека Босанските Срби ги почитуваат условите на ООН. Операцијата „Намерна сила“ била прекината^[66].

Крај на опсадата

Борбата ескалирала на теренот, додека заедничките босански и хрватски сили влегле во офанзива. Србите полека биле вратени во Сараево и на други места, што на крајот му овозможило на градот да го обнови греењето, електричната енергија и снабдувањето со вода. Во октомври 1995 година бил постигнат прекин на огнот. На 14 декември Дејтонскиот договор донел мир во земјата и стабилизација.

Една од последните акти на непријателство на опсадата се случила на 9 јануари 1996 година, околу 18 часот, кога една граната била испукана на трамвај кој се движел по главната улица во Сараево, при што загинала 55-годишна жена Мирсада Дуриќ, а 19 други биле ранети^[67]. Граната била исфрлена од Грбавица, кое во тоа време го држеле Србите. По нападот, француските војници извршиле претрес во зградата од која била лансирана граната, но не го фатиле сторителот (ите). Никој не бил уапсен за нападот.

Босанската влада официјално прогласила крај на опсадата на Сараево на 29 февруари 1996 година, кога силите на Босанските Срби заминале од позициите во и околу градот. Повеќе од 70.000 Срби од Сараево потоа ги напуштиле муслиманските области на градот и се преселиле до Република Српска, земајќи ги сите свои лични предмети^[68].

Последици

Жртви

Спомен-гробиштата за жртвите од војната во Стари Град

Опсаденото население ги опфаќало не само Бошњаците и Хрватите, туку и Србите кои останале во градот и кои биле убиени од постојаните гранатирања на градот од страна на српската војска. Пописот од 1991 година покажува дека пред опсадата градот и неговите околни области имале население од 525.980 жители. Постојат проценки дека пред опсадата населението во градот имала 435.000. Проценките на тековното население се движат од 300.000 до 380.000. Голем број Сараевчани биле убиени или повредени во текот на опсадата. Во 1994 година, поднесениот извештај за вкупниот број на смртни случаи во времетраење од 315 дена заклучил дека 2.474 лица загинале, или во просек околу осум лица дневно. Во извештајот за вкупниот број на повредени лица во траење од 306 дена е констатирано дека 13.472 биле повредени, или во просек околу 44 на ден. Истиот извештај го проценува бројот на убиени или исчезнати лица во градот да биде скоро 10.000, вклучувајќи повеќе од 1.500 деца. Дополнително 56.000 луѓе биле повредени, вклучувајќи и околу 15.000 деца. Во извештајот објавен од страна на МКТЈ по војната, бројот на жртви на опсадата изнесува 4,548 војници на АРБиХ и 4.954 цивили во Сараево^[69][70]. Центарот за истражување и документирање во Сараево (РДЦ) пресметал дека во опсадата загинале вкупно 13.952 лица: 9.429 Бошњаци, 3.573 Срби, 810 Хрвати и 140 други. Од нив, 6.137 биле војници на АРБиХ, а 2.241 војници се бореле или за ЈНА или за ВРС. Од загинатите војници на АРБХ, 235 биле Срби, 328 биле Хрвати, а останатите биле Бошњаци. 60% од сите луѓе убиени во Сараево за време на опсадата биле војници. 44% од сите жртви биле вработени во АРБиХ. За време на опсадата загинле 5.434 цивили, вклучително 3.855 Бошњаци, 1.097 Срби и 482 Хрвати. Повеќе од 66% од убиените за време на опсадата биле Бошњаци, 25,6% Срби, 5,8% Хрвати и 1% останати. Околу 14,5% од сите жртви на босанската војна се случиле во опколеното Сараево^[71]. Властите на Федерацијата на Босна и Херцеговина проценувлет дека најмалку 150 српски цивили биле убиени од страна на владините сили, додека некои националистички групи меѓу Србите и властите на Република Српска го ставиле бројот на неколку илјади. Сепак, напорите за поткрепа на тврдењата на босанските Срби биле неубедливи^[72].

Опсадата влијаела на сите сектори на населението во Сараево. УНИЦЕФ објавила дека од околу 65.000 до 80.000 деца во градот, најмалку 40% биле директно убиени од снајперисти; 51% виделе некој убиен; 39% доживеале еден или повеќе членови на семејството да загине; 19% биле сведоци на масакрот; 48% својот дом бил окупиран од некој друг; 73% го нападнале или гранатирале нивниот дом; и 89% живееле во подземни засолништа. Веројатно е дека психолошката траума, која претрпела за време на опсадата, во голема мера ќе го задржи животот на овие деца во наредните години. Како резултат на големиот број жртви и воените услови, постојат и импровизирани гробишта низ Сараево и околните области. Паркови, спортски полиња и други отворени простори биле искористени како гробишта. Еден таков случај е спортски комплекс изграден за Зимските олимписки игри во 1984 година. Во извештајот од 1994 година се вели дека „опсадата исто така имала големо влијание врз психата и иднината на населението во градот. Босанската влада објави зголемена стапка на самоубиства од страна на жителите на градот, што е речиси двојно поголемо од абортусите“^[6]. На 9 мај 2010 година бил откриен споменик со имиња на 521 убиени деца за време на опсадата.

Стадионот Мезареџе претворен во гробишта.

Структурна и имотна штета

Тешко оштетени станбени згради

Структурната и имотната штета во Сараево како резултат на опсадата вклучувала оштетување на градби како болници и медицински комплекси, медицински установи (вклучувајќи амбулантни возила), како и културни добра, како што е колекцијата на ракописи на Ориенталниот институт во Сараево, една од најбогатите колекции на ориентални ракописи во светот^[73]. Во текот на ноќта на 25 август 1992 година целосно била уништена незаменливата Национална и универзитетска библиотека на Босна и Херцеговина, централнотоа складиште на босанската пишана култура и голем културен центар за целиот Балкан. Меѓу загубите биле околу 700 ракописи и инкунабула, како и единствена колекција на босански сериски публикации, некои од средината на босанската културна преродба од 19 век. Библиотеките ширум светот подоцна соработувале за враќање на дел од изгубеното наследство, преку донации и е-текстови.

Ведран Смајловиќ во делумно уништената Национална библиотека во Сараево во 1992 година

Сараевската област Добриња фотографирана по опсадата

Исто така неоправдано со каква било воена потреба, а подеднакво забрането, биле нападите врз имотите на населението. Босанската влада проценила дека бомбардирањето уништило над 10.000 станови и оштетило над 100.000 други објекти. Од другите градби во градот, 23% биле пријавени како сериозно оштетени, 64% делумно оштетени и 10% малку оштетени. Во својот извештај, Комитетот на Советот на Европа за култура и образование коментирал за структурната штета во градот^[6]. Комитетот изјави:

Очигледно е дека Сараево лошо поминал од рацете на своите напаѓачи. Освен очигледните човечки трошоци во континуираното страдање и тешкотиите од секојдневниот живот, имало сериозни оштетувања на урбаната ткаенина. Инфраструктурата (одводнување, електрична енергија, телефонски услуги, итн.) е тешко оштетена. Повеќето објекти се значително оштетени и веројатно сите згради се оштетени до поголем или помал степен (скршено стакло итн.). Некои згради се целосно уништени, вклучувајќи ги и античките споменици (како што е библиотеката) и вклучувајќи голем број модерни челични згради (како што се зградата на Унис), кои во некои случаи едноставно се распаднаа. Во текот на изминатата година се проценува дека 35.000 станови се уништени^[6].

Сараево започнал со значително закрепнување во однос на бројот на зградите кои се целосно биле обновени и повторно се реконструирани.

Иако градот бил модел за меѓуетнички односи, опсадата довела до драматични промени во населението. Покрај илјадниците бегалци кои го напуштиле градот, многу сараевски Срби заминале во Република Српска, а процентот на Срби во Сараево се намалил од повеќе од 30% во 1991 година на нешто повеќе од 10% во 2002 година. Регионите на Ново Сараево, кои сега се дел од Република Српска, го формират источниот дел на Сараево, каде што денес живее голем дел од предвоеното српско население.

Новите градежни проекти и странските капитални инвестиции го направиле Сараево можеби најбрзорастечкиот град во поранешна Југославија. Населението се зголемило на 401.000 во 2002 година, што е за 20.000 помалку од претходната проценка на пописот пред 1991 година.

Објектот на „Робна куќа Сарајка“. Денес ББИ Центар.

Пресуди на МКТЈ

Податотека:Radovan Karadzic ICTY.jpg

Радован Караџиќ, поранешен Претседател на Република Српска, за време на судењето на МКТЈ во 2016 година

На 5 декември 2003 година Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ) го осудиЛ првиот командант на сараевскиот корпус, генерал Станислав Галиќ, за гранатирање и снајперски терористички напад против Сараево, вклучувајќи го и првиот масакр во Маркале^[11]. Галиќ бил осуден на доживотен затвор за злосторства против човештвото за време на опсадата^[11].

Во случајот против Станислав Галиќ, обвинителството во наводната изјава тврди дека:

::Опсадата на Сараево, како што стана популарно позната, беше епизода на таква озлогласеност во конфликтот во поранешна Југославија, што мора да се врати во Втората светска војна за да се најде паралела во европската историја. Оттогаш, професионалната армија спроведе кампања на немилосрдно насилство против жителите на европскиот град, со цел да ги намали во состојба на средновековна депривација во која постојано се плашеа од смрт. Во периодот опфатен со ова обвинение, немаше никаково безбедно место за Сараево, било да е тоа дома, во училиште, во болница, од намерен напад^[74].

Во 2007 година, генерал Драгомир Милошевиќ, кој го замени Галиќ како командант на сараевско-романискиот корпус, беше прогласен за виновен за кампањата за гранатирање и снајперски терор против Сараево и неговите граѓани од август 1994 до крајот на 1995 година, вклучувајќи го и вториот масакр во Маркале. Тој беше осуден на 29 години затвор. МКТЈ заклучи дека пазарот на градот Маркале бил погоден на 28 август 1995 од страна на 120-милиметарска минофрлачка школка отпуштена од местата на Сараево-Романија корпус. [12]

Во 2011 година, поранешниот началник на Генералштабот на Југословенската армија, генерал Момчило Перишиќ, бил осуден на 27 години затвор за помагање и поттикнување на убиство, бидејќи југословенската армија под негова контрола обезбедила „голема логистичка поддршка на муниција, гориво и резервни делови“, како и „потребна експертска помош на ВРС за време на опсадата“^[75]. Според проценката на Главниот штаб од 1994 година, ВРС добила околу 25 милиони куршуми и над 7.500 гранати од југословенската армија за да ја води војната во Босна. Сепак, судиите пресудиле дека Перишиќ немал делотворна контрола врз офицерите на ВРС, кои во голема мера се бореле независно од неговите упатства, бидејќи добивале плата и надоместоци од Белград^[75][76]. Во 2013 година, осудата на Перишиќ била поништена и тој бил ослободен од затвор^[77].

На 24 март 2016 година, водачот на Босанските Срби, Радован Караџиќ, бил прогласен за виновен за геноцид, воени злосторства и злосторства против човештвото во Сребреница и во други делови на Босна за време на војната во 1990-тите. Караџиќ бил ослободен од обвиненијата за геноцид во муслиманските региони на Босна. Тој бил осуден на 40 години затвор, со додаток за времето што веќе го поминал зад решетки. Тој бил уапсен во 2008 година^[78].

На 22 ноември 2017 година, генерал Ратко Младиќ бил осуден на доживотен затвор^[79][80].

Во популарната култура

Стрипови

• Le Sommeil du monstre, стрип на Енки Билал.
• Сараевско Танго, стрип од Херман Хупен
• Факс од Сараево, стрип од Џо Куберт ^[81]
• Фиксер, графички роман од Џо Сако

Песни и концерти

• Сараево на Џуди Колинс
• Зубин Мехта го извел во Сараевскиот симфониски оркестар и хор Моцартовиот реквием во рушевините на Националната библиотека во Сараево.
• Лајбах од Словенија ги извел првите пост-воени концерти во Сараево на 20 и 21 ноември за време на турнејата на Окупирана Европа од 1995 година^[82].
• Во 1994 година, за време на опсадата, фронтменот на Iron Maiden, Брус Дикинсон и неговиот бенд Skunkworks извеле концерт во Сараево. Приказната за оваа претстава е прикажана во документарен филм^[83].
• ПопМарт турнејата на U2 вклучувала концерт на групата во 1997 година во Сараево
• „Мис Сараево“, песна од У2 и Брајан Ено
• „Босна“, песна од The ​​Cranberries од нивниот албум To the Faithful Departed
• „Caído en Sarajevo“ (Паднати во Сараево)", песна од чилеанскиот рок бен Арка^[84]
• „Бадник“ / Сараево 12/24“, песна на Savatage
• „Ромео и Јулија во Сараево”, поп песна од пејачот Сами Ченг
• „Остани овде”, песна на американскиот пејач Ричард Шиндел
• „Сараевска црвена линија”, меморијален настан во кој се одбележила 20-годишнината од опсадата на Сараево
• „Сараево”, песна на Макс Рихтер
• „Мост Врбања”, песна од американскиот пејач / текстописец Џил Собуле, која зборува за двајца верски противници кои се обидуваат да избегаат над мостот Врбања.
• „Бошко и Адмира”, песна на бендот Забрањено Пушење за Бошко и Адмира
• „Ла Гесте де Сараево”, песна на Три Џан
• „Сараево”, песна на американскиот рапер и уметник Вацки
• „Σαράγεβο”, песна на грчката рок-група Magic De Spell.
• „Свадба во Сараево”, песна од Screaming Headless Torsos.
• „Сараево”, оркестарски состав на Рамон Каде.
• „Улиците на Сараево” (2009) од Џон МекКатчеон^[85]

Мјузикали и опери

• Dead Winter Dead, a rock-opera by Savatage, 1995
• Круг, мјузикл на Е. Дино Зониќ

Наводи

1. 5 април 1992 година беше датумот на првиот напад врз Сараево од страна на ЈНА и српските паравоени сили и се смета за почеток на опсадата. Сепак, уште на 2 март 1992 година, низ улиците на Сараево започнаа да се појавуваат барикади и вооружени лица.
2. 29 февруари 1996 година беше официјален крај на опсадата што ја објави босанската влада. Војната заврши со потпишувањето на Дејтонскиот договор на 21 ноември 1995 година и Парискиот протокол на 14 декември 1995 година. Причината поради која опсадата не беше прогласена за завршена беше поради тоа што Србите сè уште не го имплементираа договорот со Дејтон, кој бараше од нив да се повлечат од областите северно и западно од Сараево, како и други делови од градот. Србите, исто така, го прекршија Дејтонскиот мир кога испукаа ракетна граната на трамвај во Сараево на 9 јануари 1996 година, при што загинаа 1, а беа повредени 19 лица]].
3. Connelly, Charlie (8 October 2005). „The new siege of Sarajevo“. The Times. UK. Архивирано од изворникот на 2020-05-05. Посетено на 10 May 2010.
4. Spencer Burke, Sarajevo Rose Архивирано на 31 јули 2016 г.
5. Hartmann, Florence (July 2007). „A statement at the seventh biennial meeting of the International Association of Genocide Scholars“. Helsinki. Посетено на 11 May 2010.
6. Bassiouni, Cherif (27 May 1994). „Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780“. United Nations. Архивирано од изворникот на 22 February 2001. Посетено на 10 May 2010.
7. Srećko Latal (25 June 1995). „Bosnian Army Says Battle for Sarajevo Will Last Months“. Associated Press. Посетено на 9 February 2013.
8. „The Siege of Sarajevo: 'The blood of children has a different texture on white snow' - a survivor speaks, 20 years on“. The Northern Echo. 9 July 2015. Посетено на 10 December 2015.
9. Strange, Hannah (12 December 2007). „Serb general Dragomir Milosevic convicted over Sarajevo siege“. The Times. UK. Посетено на 10 May 2010.^{[мртва врска]}
10. John Kifner (6 December 1993). „Stalemate Like a Victory for Sarajevo“. The New York Times. Посетено на 15 April 2013.
11. „ICTY: Stanislav Galić judgement“ (PDF). ICTY. 30 November 2006. Посетено на 3 March 2010.
12. „ICTY: Dragomir Milošević judgement“ (PDF). ICTY. 12 November 2009. Посетено на 3 March 2010.
13. Tran, Mark (2 March 2010). „Radovan Karadzic claims Bosnian Muslims 'killed own people' in Sarajevo“. The Guardian. UK. Посетено на 3 March 2010.
14. Pavkovic, Aleksandar (1997). The fragmentation of Yugoslavia: nationalism and war in the Balkans. MacMillan Press. стр. 85. ISBN 0-312-23084-2.
15. Krieger, Joel (2001). The Oxford Companion to Politics of the World 2nd ed. Oxford University Press. стр. 476.
16. Crnobrnja, Mihailo (1994). The Yugoslav drama. I. B. Tauris & Co. стр. 107. ISBN 1-86064-126-1.
17. „The Balkans: A post-Communist History“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 1 јули 2014. Посетено на 14 јуни 2006.
18. Judah, Tim (2008). „The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia“. Yale University Press. стр. 273. ISBN 9780300147841.
19. Lukic, Reneo; Lynch, Allen (1996). „Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union“. SIPRI, Oxford University Press. стр. 204. ISBN 9780198292005.
20. „The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina: February 29 – March 1, 1992“. Commission on Security and Cooperation in Europe. 1992. стр. 19. Архивирано од изворникот на 22 мај 2011. Посетено на 28 декември 2009.
21. Judah, Tim (2008). „The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia“. Yale University Press. стр. 320–321. ISBN 9780300147841.
22. Kumar, Radha (1999). „Divide and Fall? Bosnia in the Annals of Partition“. Verso. стр. 38. ISBN 978-1-85984-183-9.
23. „War Crimes in Bosnia-Hercegovina, Volume 1“. Human Rights Watch. 1992. стр. 18–19. ISBN 978-1-56432-083-4.
24. Morrison, Kenneth (2016). „Sarajevo's Holiday Inn on the Frontline of Politics and War“. Springer. стр. 103. ISBN 9781137577184.
25. Donia, Robert J. (2014). „Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide“. Cambridge University Press. стр. 162. ISBN 9781107073357.
26. Morrison, Kenneth (2016). „Sarajevo's Holiday Inn on the Frontline of Politics and War“. Springer. стр. 88. ISBN 9781137577184.
27. Malcolm, Noel (1996). Bosnia: A Short History. New York University Press. стр. 231. ISBN 0-8147-5561-5.
28. Cannon, P., The Third Balkan War and Political Disunity: Creating A Cantonal Constitutional System for Bosnia-Herzegovina, Jrnl. Trans. L. & Pol., Vol. 5-2
29. Nizich, Ivana (1992). War Crimes in Bosnia-Hercegovina. Helsinki Watch. стр. 18–20. ISBN 1-56432-083-9.
30. Burg & Shoup 1999, стр. 129. sfn error: no target: CITEREFBurgShoup1999 (help)
31. Donia 2006, стр. 284. sfn error: no target: CITEREFDonia2006 (help)
32. O'Shea, B. (2005). The Modern Yugoslav Conflict 1991-1995: Perception, Deception and Dishonesty. Frank Cass. стр. 35. ISBN 9780415357050. Посетено на 2015-08-30.
33. Kemal Kurspahić (2003). Prime Time Crime: Balkan Media in War and Peace. US Institute of Peace Press. стр. 99. ISBN 978-1-929223-39-8. Посетено на 22 July 2013.
34. Bose 2009, стр. 124. sfn error: no target: CITEREFBose2009 (help)
35. Mulaj 2008, стр. 53 harvnb error: no target: CITEREFMulaj2008 (help), Hammond 2007, стр. 51 harvnb error: no target: CITEREFHammond2007 (help)
36. Burg & Shoup 1999, стр. 129–131. sfn error: no target: CITEREFBurgShoup1999 (help)
37. Burg & Shoup 1999, стр. 131. sfn error: no target: CITEREFBurgShoup1999 (help)
38. „ICTY: The attack against the civilian population and related requirements“.
39. Pale live: "Služen parastos poginulim pripadnicima Srpske garde Ilidža", accessed on 06-Apr-17, http://www.palelive.com/istocno-sarajevo/sluzen-parastos-poginulim-pripadnicima-srpske-garde-ilidza
40. "Spski borac" No 120/121 May/June 2009, available at http://borackars.org/srpski-borac-120-121/, посетено на 24 August 2016
41. „Sarajevo ogorčeno zbog Divjaka“. B92. 5 March 2011. Посетено на 7 March 2011.
42. John F. Burns (3 May 1992). „Sarajevo's Center Erupts in War, Weakening Yugoslav Truce Effort“. New York Times. Посетено на 7 March 2011.
43. Burg & Shoup 1999, стр. 132. sfn error: no target: CITEREFBurgShoup1999 (help)
44. Burg & Shoup 1999, стр. 133. sfn error: no target: CITEREFBurgShoup1999 (help)
45. „Bosnia Talks Resume in Geneva“. Christian Science Monitor. 11 January 1993. Посетено на 10 October 2012.
46. John F. Burns (10 January 1993). „Bosnian Muslims Criticize U.N. Over Official's Killing“. The New York Times. Посетено на 10 November 2012.
47. WORLD; In Brief. Архивирано на 15 октомври 2012 г. Washington Post, 4 January 2002. Quote:"A Sarajevo court has convicted a Bosnian Serb soldier of committing war crimes against prisoners but acquitted him of killing the country's deputy prime minister. Goran Vasić was sentenced to 4½ years in prison, local media reported. He was convicted on charges of beating prisoners at the Medjarici camp in Sarajevo during the country's 1992–1995 war. The court said it lacked evidence to convict him of killing Hakija Turajlić, the deputy prime minister of Bosnia in 1992."
48. „'Only a bullet' could separate them“. CNN. 10 April 1996. Посетено на 10 May 2010.
49. Zurnal Info: "Časno novinarstvo: Kako su sarajevski mediji tokom rata pisali o zločinu u Kazanima", accessed on 06-Apr-17, http://www.zurnal.info/novost/18413/casno-novinarstvo-kako-su-sarajevski-mediji-tokom-rata-pisali-o-zlocinu-u-kazanima
50. Sarajevo Times: "Performance in Memory of Kazani: Pay Tribute to all Victims", accessed on 06-Apr-17, http://www.sarajevotimes.com/?p=86954
51. „The National and University Library of Bosnia and Herzegovina during the Current War“. The Library Quarterly. 66 (3): 294–301. 1996-07-01. doi:10.1086/602886. ISSN 0024-2519.
52. Riedlmayer, András. „Erasing the Past: The Destruction of Libraries and Archives in Bosnia-Herzegovina“. Архивирано од изворникот на 2012-01-18.
53. „On this day: 1993: Serb attack on football match kills 11“. BBC News. 1 June 1993. Посетено на 3 February 2010.
54. „Geneva talks (Bosnia)“. Keesing's Record of World Events. August 1993.
55. Bethlehem, Daniel L.; Weller, Marc (1997). The 'Yugoslav' Crisis in International Law. Cambridge International Documents Series. 5. Cambridge University Press. стр. liii. ISBN 978-0-521-46304-1.
56. NATO Handbook: Evolution of the Conflict, NATO, Архивирано од изворникот на 2010-02-06, Посетено на 2019-03-28
57. Carnes, Mark Christopher (2005). American national biography. 29. Oxford University Press. стр. 29.
58. Bucknam, p. 163
59. AFSOUTH Fact Sheet
60. Beale, p. 33
61. Ripley, p. 23
62. Bucknam, p. 215
63. „French humiliation sparks battle of Vrbanja“. The Independent. 28 May 1995. Посетено на 6 October 2012.
64. Gazzini, Tarcisio (2005). The changing rules on the use of force in international law. Manchester University Press. стр. 69. ISBN 978-0-7190-7325-0.
65. Central Intelligence Agency. (2002). Balkan battlegrounds: a military history of the Yugoslav conflict, 1990–1995. Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis, v. 1, page 378
66. The Balkans Chronology Архивирано на 14 март 2016 г.
67. "Sarajevo Grenade Leaves One Dead And 19 Wounded Архивирано на 6 март 2016 г." (10 January 1996). The New York Times.
68. Dubinsky, Alex; Djukić, Slavoljub (2001). Milosevic and Markovic: A Lust for Power. McGill-Queen's Press. стр. 83–84. ISBN 978-0-7735-6939-3.
69. Demographic Unit, OTP (18 August 2003). „Death Toll in the Siege of Sarajevo, April 1992 to December 1995: A Study of Mortality Based on Eight Large Data Sources“ (PDF). ICTY. IT-02-54. Посетено на 1 August 2013.
70. „Ratko Mladic arrested: Bosnia war crimes suspect held“. BBC. 26 May 2011. Посетено на 1 August 2013.
71. Ivan Tučić (February 2013). „Pojedinačan popis broja ratnih žrtava u svim općinama BiH“. Prometej.ba. Посетено на 4 August 2014.
72. Donia, Robert J. (2006). Sarajevo: A Biography. University of Michigan Press. стр. 323. ISBN 978-0-472-11557-0.
73. Libraries in open societies ... – Google Books. Google Books. Посетено на 5 August 2010.
74. „ICTY: Stanislav Galić judgement and opinion“. ICTY. 5 декември 2003. Архивирано од изворникот на 16 јули 2012. Посетено на 3 март 2010.
75. „Summary of the Judgement in the Case of Prosecutor v. Momčilo Perišić“ (PDF). The Hague: International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 6 September 2011. Посетено на 7 September 2011.
76. „PERISIC SENTENCED TO 27 YEARS FOR CRIMES IN BH AND CROATIA“. The Hague: Sense-Agency. 6 September 2011. Архивирано од изворникот на 2019-03-28. Посетено на 7 September 2011.
77. „Momcilo Perisic: Yugoslav army chief conviction overturned“. BBC. 28 February 2013. Посетено на 28 February 2013.
78. „Архивиран примерок“. Архивирано од изворникот на 13 September 2016. Посетено на 2016-03-24.
79. „UN hails conviction of Mladic, the 'epitome of evil,' a momentous victory for justice“. UN News Centre. 22 November 2017. Посетено на 23 November 2017.
80. Owen Bowcott, Julian Borger (22 November 2017). „Ratko Mladić convicted of war crimes and genocide at UN tribunal“. The Guardian. Случено во 11:00. Посетено на 23 November 2017.
81. „World of Cartooning, LLC: Joe Kubert's "Fax From Sarajevo"“. Kubertsworld. Посетено на 5 August 2010.
82. „Reactions“. Laibach. Архивирано од изворникот на 18 јануари 2008.
83. „Scream For Me Sarajevo - Theatrical Release“. ironmaiden.com. Архивирано од изворникот на 2019-09-06. Посетено на 2019-03-28.
84. Content: ARKA / Design: Javier Duhart. „ARKA – News 2003“. Arka.cl. Архивирано од изворникот на 20 јануари 2010. Посетено на 5 август 2010.
85. https://www.amazon.com/Streets-of-Sarajevo/dp/B003PNI93E

Надворешни врски

„Опсада на Сараево“ на Ризницата ?

• SA92.BA: Sarajevo 1992. – 1996. photo gallery Архивирано на 3 март 2016 г.
• Final report of the United Nations Commission of Experts on the Siege of Sarajevo
• "Remember Sarajevo" by Roger M. Richards, is an eBook of photographs and text from the siege of Sarajevo.