From Wikipedia, the free encyclopedia
Tamin' ny 20 Marsa 2020 vao fantatra amin' ny fomba ôfisialy ny fisian' ny valanaretin' ny Covid 19 eto Madagasikara, araka ny fanambaràna nataon' ny fitondram-panjakana malagasy.
Tsiahivina fa tamin' ny faramparan' ny taona 2019 tany Sina no nanombohan' ilay valanaretina Covid-19 izay niteraka fahasahiranana ara-pahasalamana maneran-tany, ka ny otrikaretina niteraka izany dia ny SARS-CoV-2, araka ny fanambaràn' ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana (frantsay: Organisation Mondiale de la Santé -- OMS) tamin' ny 11 Marsa 2020.
Vehivavy telo avy any Frantsa no hita fa mararin' io aretina io rehefa nidina avy tamin' ny fiaramanidina nitondra azy ireo ka notsapaina hafanana[1]. Raikitra avy hatrany ny fandraisana fepetra toy ny fanajanonana ny sidina rehetra avy any ivelany (fanambaràna tamin' ny 17 Marsa 2020) mandritra ny 30 andro manomboka ny 20 Marsa 2020[2], indrindra fa avy amin' ireo firenena eorôpeana[3], ny fanentanana ny vahoaka hihiboka ao amin' ny toeram-ponenany avy[4], ny fijerena ny mari-panan' ireo olona anaty fiara mbola niala na niditra ny tanàn-dehibe toa an' Antananarivo, renivohitr' i Madagasikara, ny fampiatoana ny fitateram-bahoaka, ny fanakatonana ny toeram-piasana mety hahitana olona maro ary ny fanakatonana ny sekoly sy ny toeram-pivavahana. Nanomboka tamin' ny 21 Marsa sy nifarana tamin' ny 18 Ôktôbra ny hamehana ara-pahasalamana eto Madagasikara tamin' ny taona 2020.
Misy fiantraikany ara-tsôsialy ny fahatafidiran' io valanaretina io eto Madagasikara sy ireo fepetra tsy maintsy noraisin' ny fanjakana, ka isan' izany ny fisondrotry ny vidin' entana sasany, ny fahasahiran'ireo mpitrongy vao homana, ny fahaverezan' asan' ny olona maro, ny fijalian' ireo olona avy na mandalo ao Antananarivo na Toamasina ka mikasa hody any amin' ny faritra hafa, na ireo mikasa hody ao Antananarivo na ao Toamasina avy any amin' ny faritra hafa.
Ny Institut Pasteur eto Madagasikara no misahana ny fitiliana ny aretina tamin' ny voalohany, ka ny hôpitaly manara-penitra eny Andohatapenaka no misahana ny fanaraha-maso ny fivoaran' ny aretin' ireo olona tazomina ao. Rehefa nitombo ny tranga dia natsangana koa ny toerana maro hanaovana fizaham-pahasalamana sy handraisana ny mararin' ny Covid-19.
Arakaraka ny fisehon' ny olana no itadiavan' ny fitondram-panjakana paikady hamahana ny olana misy eo amin' ny fiarahamonina, isan' izany ny famelomana ny "Tsena Mora" sy ny fizarana sakafo maimaimpoana ho an' ny sokajin' olona heverina fa marefo. Nanampy ny firenena malagasy ara-tsosialy koa ny fikambanana sy ny firenena sasany avy any an-dafy.
Ho takalon' ny fiarovana ny olona tsy ho azon' ilay valanaretina dia niantraika amin' ny toekarena malagasy ny fepetra noraisin' ny fitondram-panjakana izay nanidy ny toeram-pivarotana sy ny orinasa mpamokatra ary ny fitaterana manerana an' i Madagasikara. Isan' ny tsy voatsinjo koa ny fianaran' ny zaza malagasy tamin' ny fanakatonana aloha loatra ny sekoly rehetra manerana an' i Madagasikara, eny na dia mbola tsy nidiran' ilay valanaretina aza ny faritra maro raha tsy taty aoriana be.
Ny fizahàn-tany sy fitaterana ana habakabaka sy an-dranomasina mampitohy an' i Madagasikara amin' ny any ivelany dia mbola nalalaka nandritra ny fotoana efa nahafantaran' ny maro fa tsy mitsaha-mitombo ny isan' ny firenena idiran' ilay valanaretina Covid-19. Nivezivezy tsy niato ny fiaramanidina mitondra vahiny sy Malagasy mankaty Madagasikara sy mankany ivelany. Maro ny Malagasy tsotra nitaky sy niangavy ny fanakatonan' ny fanjakana ny sisin-tanin' i Madagasikara, ka any amin' ny tambajotran-tserasera no nahitana izany fitakiana izany betsaka. Raha maro ny Malagasy natahotra ny hidiran' izany aretina izany eto Madagasikara dia misy koa ireo nihevitra fa tahotra tsy marim-pototra loatra izany fa miforona noho ny vaovao tsy marina misy mampiely[5].
Nilaza ny tokony hanidiana ny sisin-tany ny ny filohan' ny antoko Tiako i Madagasikara (TIM) sady filoha-pirenena teo aloha Marc Ravalomanana tamin' ny 11 Marsa 2020[6].
Noho izany rehetra izany dia nampiantso ireo minisitra misahana ny fahasalamam-bahoaka, ny fizahan-tany, ny fitaterana ary ny famantarana ny toetrandro ny Solombavambahoaka tamin' ny 12 Marsa 2020 tao Tsimbazaza mba hahazo fanazavana momba ny fomba hiarovana an' i Madagasikara tsy hidiran' ilay valanaretina[7]. Nanome toky ireo minisitra ireo fa voafehy tsara ilay aretina satria mbola tsy misy olona heno fa marariny hatramin' io andro io. Ny solombavam-bahoaka avy amin' ny mpanohitra (indrindra ny avy ao amin' ny antoko TIM no lohalaharana tamin' izany. Nanamafy hatrany ny fanapahan-keviny ny tsy hanidy ny sisin-tany anefa ny governemanta malagasy sady nanome toky fa hahavoafehy an' ilay valanaretina noho ny fahavononan' ny ho enti-manana amin' izany sy ny fanohanan' ny mpaiara-miombona antoka.
Nanao kabary momba ny fiarovana an' i Madagasikara tsy hidiran' ny coronavirus ny filoham-pirenena Andry Rajoelina tamin' ny 14 Marsa 2020, ka isan' ny voalazany ny fampiatoana ny sidina rehetra avy any ivelany (Italia, Espaina, Frantsa, Alemaina sy ny sisa) manomboka amin' ny 15 Marsa 2020 mandritra ny telopolo andro, nefa avela hiditra ny fiaramanidina mitondra Malagasy sy vahiny monina eto Madagasikara avy any ivelany mandra-pahatongan' ny 19 Marsa 2020, voaresaka koa ny tsy andraisana intsony ireo sambo mpitondra olona nanomboka tamin' ny 14 Marsa 2020.
Tamin' ny volana Marsa 2020 ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana (frantsay: Organisation Mondiale de la Santé -- OMS) tamin' ny alalan-dramatoa Charlotte Faty Ndiaye, izay solontenany eto Madagasikara, dia nampita ny hafatry ny OMS fa tsotra ny fiadiana amin' ny coronavirus, dia ny tsy fitangoronan' ny olona, ary ny tsy fahampian' ny fampahalalam-baovao sy fanentanana no tena olana. Nilaza koa izy fa voaomana ny fiatrehana ny coronavirus eto Madagasikara. Nanome vola mitentina 3 700 000 dôlara (avy amin' ny Banky Iraisam-Pirenena) hiatrehana ny coronavirus ny OMS, ka isan' ny nampatoky ny fitondram-panjakana izany [8]. Nanampy koa izy fa ny mety ho vokatra ara-tsosialy sy ara-toekaren' ny fanakatonana sisin-tany no ratsy kokoa. Noho izany, araka ny hafatry ny OMS dia tsy tokony hakatona tanteraka ny seranam-piaramanidina eto Madagasikara mba tsy hampikatso ny toekarena izay hita fa mihamandroso. Izany no mbola naharesy lahatra ny fitondram-panjana namela ny fitaterana an' habakabaka mampitohy an' i Madagasikara amin' ny firenena vitsy toa an' i Frantsa.
Hatramin' ny 14 Marsa 2020 ny fitondram-panjakana dia nanao izay hampitony ny tahotry ny vahoaka fa mbola tsy tonga eto Madagasikara ny coronavirus ary manao izay ho afany hiarovana ny ain' ny Malagasy ny mpitondra amin' ny alalan' ny fandraisana fepetra isan-karazany mifandraika amin' izany miampy ny fanohanan' ireo mpiara-miombona antoka amin' i Madagasikara.
Ny fitaterana ana habakabaka no fitaovana nampiditra ny valanaretina coronavirus eto Madagasikara.
Vehivavy telo avy any Frantsa no nolazaina tamin' ny fomba ôfisialy fa voan' ilay valanaretina vokatry ny coronavirus eto Madagasikara, araka ny fanambaràna nataon' ny filoham-pirenena malagasy Andry Rajoelina tamin' ny 20 Marsa 2020. Tsy niara-tonga ireo vehivavy ireo fa ny iray (41 taona) dia efa tonga tao amin' ny seranam-piaramanidina Ivato tamin' ny 17 Marsa 2020 niaraka tamin' ny fiaramanidina Air France 934, ny iray hafa (19 taona) tonga tao tamin' ny 18 Marsa rehefa avy nandalo tao Maorisy sady niaraka tamin' ny fiaramanidina maorisiana Air Mauritius MK 288, ary ny fahatelo kosa (45 taona) tonga teto tamin' ny 19 Marsa 2020 niaraka tamin' ny fiaramanidina Air Mad MD 051[9] [10].
Nisy olona sivy hafa indray no fantatra tamin' ny 23 Marsa 2020 fa voan' ny coronavirus, araka ny fanambaràna ôfisialy nataon' ny filoham-pirenena, ka nampitombo roa ambin' ny folo ny isan' ny olona tratran' ilay valanaretina eto Madagasikara izany.[11]. Ny sidina Air France AF934 no nitondra azy ireo: vehivavy malagasy efatra (43, 54, 58 ary 61 taona), lehilahy malagasy roa (44 sy 60 taona), lehilahy frantsay iray monina eto Madagasikara (60 taona), lehilahy gineana iray monina eto Madagasikara (55 taona), lehilahy hafa iray koa (58 taona). Nandritra ny fotoana namelana ireo fiaramanidina samihafa amin' ny sidina avy any Frantsa ireo no nahatafiditra ireo olona ireo fa tsy indray mandeha.
Raha toa ka natoka-monina mandritra ny dimy ambin' ny folo andro ny ankamaroan' ireo mpandeha tamin' ny sidina avy any ampita dia tsy vitsy koa ireo nozahana mari-pana dia nalefa nody ka atahorana hampiely ilay aretina satria tsy fantatra na mitondra ilay tsimokaretina izy ireo na tsia na dia ambany aza ny maripanany tamin' ny andro nahatongavany.
Na dia nolazaina fa naato tanteraka ny sidina mampitohy an' i Madagasikara amin' ny any ivelany dia mbola nisy ihany ny sidina Air France nahazo alalana manokana tamin' ny fitondram-panjakana malagasy nandritra ny andro vitsy taorian' izany fanakatonana tanteraka izany[12].
Manoloana ny fitomboan' ny isan' ny olona tratran' ilay valanaretina dia nanandray fepetra ny fitondram-panjakana malagasy ka nametraka ny tsy fahafaha-mivezivezin' ny mponina sy ny tokony hisian' ny fitokana-monina faobe (tsy mivoaboaka ny toeram-ponenana, olona iray isan-tokatrano ihany no afaka mivoaka raha tsy maintsy hanao izany) mandritrany dimy ambin' ny folo andro, ho an' ny mponina ao amin' ny faritra Analamanga sy ny tanànan' Antananarivo sy Toamasina. Nahiboka tanteraka[13] ny faritra Analamanga tamin' ny 6 hatramin' ny 20 Jolay 2020. Natsangana tao amin' ny Mining Business Center ao Ivato ny Centre opérationnel Covid-19 izay natokana hanara-maso ny marary sy ireo natoka-monina. Tsy azo atao ny mivezivezy amin' ny alina manomboka amin' ny 8 ora alina ka hatramin' ny 5 ora maraina.
Tsy maintsy mijanona ao amin' ny toeram-ponenany avy ny mponina ao Toamasina sy Antananarivo, mijanona ny fitateram-bahoaka (taksibrosy, taksibe, taksy) ao amin' ireo tanàna roa ireo, afa-tsy ireo fiarakodia mitondra entam-barotra sy ny fiarakoadia an' ny tena manokana.
Misokatra ihany manomboka amin' ny 6 ora maraina hatramin' ny 12 ora antoandro ny toeram-pivarotana ahitana ireo zavatra ilain' ny mponina andavanandro (vary, voamaina, solika, siramamy, sns), ka isan' izany ny mpamongady, ny mpaninjara ary ny tsenam-pokontany. Napetraka ny sakana hanaovana fizaham-pahasalamana amin' ireo lalana mivoaka sy miditra an' Antananarivo sy amin' ny tanàn-dehibe hafa, izay izahana ny hafananan' ireo olona afaka mandeha mivoaka ny tanàn-dehibe rehetra hisorohana ny fihanak' ilay valanaretina amin' ny faritra hafa.
Notadiavina indray ireo Malagasy avy any ivelany tafiditra eto Madagasikara hatramin' ny 14 Marsa 2020, izay navela nody tamin' ny mbola tsy nahitana olona mararin' ny coronavirus. Mikatona ny sampan-draharaham-panjakana rehetra afa-tsy ireo mikarakara ny fahasalamana sy ny fitsarana ary ny filaminam-bahoaka.
Mikatona ny toeram-piasana hafa rehetra afa-tsy ireo misahana ny angovo, ny solika, ny fahadiovan' ny tanàna, ny misahana asa fampahalalam-baovao ary ny banky. Navela ihany ny fisokafan' ny orinasa tsy miankina raha toa ka hahafehy tsara ny fepetra momba ny ady atao amin' ny cornavirus ny mpampiasa (elanelana iray metatra, famerana ny isan' ny mpiasa isan' andro, sns).
Natsahatra, eran' i Madagasikara, ny fikarakarana mety hahavory olona maro (fifaninanana fanatanjahan-tena, lanonana, fivoriana, sns).
Nikatona koa ny toeram-pianarana rehetra eran' ny Nosy mandritra ny dimy ambin' ny folo andro aloha, avy eo nandritra ny fotoam-pianarana manontolo.
Taorian' ny fiaraha-midinika tamin' ny filoham-pirenena dia nanapa-kevitra ny tao amin' ny Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara (FFKM) ny hanakatona ny toeram-pivavahana, ka nanomboka tamin' ny Alahady 21 Marsa 2020 dia maro ny fiangonana nampihatra izany.
Toy izao ny fivoaran' ilay valanaretina nandritra ny volana Marsa 2020:
Taorian' ny fanapahan-kevitry ny fanjakana hanakatona ny sisintany dia mbola nisy ny Sinoa miisa 38 tonga teto Madagasikara tamin' ny 19 Martsa 2020, dia ireo hanamboatra ny Kianjan' i Mahamasina (na Kianja Barea), ka nampametra-panontaniana sy nampatahotra ny olona sasany izany, noho ilay aretina avy any Sina, nefa ny fitondram-panjakana dia nanamafy fa tsy misy atahorana ny amin' izy ireo. Voalaza fa natoka-monina nandritra ny 15 andro tao Addis-Abeba mialoha ny nahatongavany eto Madagasikara izy ireo ary tsy avy any Sina avokoa fa misy avy ao Afrika. Noho ny resa-be naterak' izany fahatongavan' ny Sinoa eto Madagasikara izany dia tapa-kevitra ny hamerina azy ireo any amin' ny toerana niaviany ny fitondram-panjakana.
Tsy azon' ny olona koa ny fanapahan-kevitry ny fanjakana momba ny famelana ny mpiasan' ny orinasa tsy miankina hanohy hiasa nefa tsy avela hiasa ny mpitatitra olona. Tsy ireo te hamonjy ny faritra niaviany na ireo te hanohy ny asa madinika fivelomany andavanandro ihany no mimenomenona momba izany, fa ao koa ireo mitrongy vao homana, na ireo mitady anio ny hohanina rahampitso.
Voatsikera ny toa fitanilana nataon' ny fitondrana malagasy raha nanome fotoana ampy hampodiana ny Malagasy avy any ampitan-dranomasina sy namela azy ireo hitaingina fiaramanidina, nefa tsy navelany handeha fiara ny Malagasy eto an-toerana tokony hody any amin' ny faritra misy azy avy.
Manao sakana ara-pahasalamana ny fanjakana amin' ireo olona mandeha fiara mivoaka an' Antananarivo sy Toamasina. Miitatra amin' ny faritra hafa koa izany taty aoriana. Nilaza ho mandray an-tanana ny fanaraha-maso ireo ahiahina ho marary atoka-monina sy ireo tena marary ny fanjakana malagasy. Misy ny fanondrahana fanafody ny toerana sasany (indrindra ny tsena) sy ny fiara mpitatitra navela hiaasa. Manao fampianarana sy fanentanana ny olona amin' ny fihetsika tokony na tsy tokony hatao ny ministera maromaro mba tsy hifindran' ny aretina sy hanaparitaka izany. No rarana ny fivezivezena amin' ny alina manomboka amin' ny 8 ora hariva ka hatramin' ny 5 ora maraina. Manaraha-maso ny fitaovam-pitataterana sy mijerena ny isan' ny olona mitaingina aminy ny mpitandro filaminana amin' ny tanàn-dehibe sasany (ny isan' ny olona mandeha fiara na môtô iray dia tsy tokony hihoatra ny roa).
.jpg)
Araka ny fanentanan' ny fitondram-panjakana dia ilaina ny fahadiovan' ny vatana (fanasan-tanana amin' ny savony), ny fampiasa takom-bava, ny tsy fivoaboahana ivelan' ny toeram-ponenany avy (fihibohana), ny fiantsoana ny tompon' andraikitra amin' ny laharan-telefônina 910 na 913 raha misy olona ahiahina ho tratran' ny aretina.
Tamin' ny voalohany dia nitaraina ny olona noho ny halafosan' ny sarom-bava sy ny tsy fahafantarana ny fomba fampiasana izany. Olana koa ny tsy fahampian' ny fandrarahana fanafody amin' ny toerana tsy maintsy voakasiky ny olona eny amin' ny tanàna na eny amin' ny toeram-piasana, ny tsy maintsy ampiasana ny fitaovam-pifanakalozana (vola) sy ny fifanolorana ny entam-barotra amin' ny mpivarotra sy ny mpividy. Olana amin' ny ady amin' ny Covid-19 koa ny tsy fanajan' ny olona ny elanelana iray metatra rehefa milahatra eny amin' ny toeram-pivarotana sasany (magazay, fivarotam-panafody, ...) na mandeha eny an-tsena.
Betsaka ny Malagasy amin' ny tanàn-dehibe, indrindra ny ao Antananarivo sy Toamasina, no mandositra mankany ambanivohitra na mody any amin' ny faritra niaviany izay mbola tsy ahenoana trangan' io aretina io. Eo koa ireo 4 Mi mpatory an-tsena izay efa tsy manana trano fonenana rahateo[14].
Nanapa-kevitra somary tampoka ny fitondram-panjakana momba ny fampiatoana ny fifamoivoizana mampitohy an' Antananarivo amin' ny faritra hafa, na an' i Toamasina amin' ny faritra hafa, hany ka betsaka ny olona ianjadian' ny fahasahiranana ao amin' ireo tanàna roa ireo satria tsy afaka mody any amin' ny faritra niaviany, ary ireo any amin' ny faritra hafa izay tsy afaka mody any Antananarivo na any Toamasina; misy ny mitaraina lany vatsy, tsy mahita toerana honenana na hanatanterahana fidiovana.
Nahazo vahana ny fanararaotana ataon' ny mpivarotra izay mampakatra ny vidin' entana ilain' ny mponina andavanandro (indrindra ny vary) sy ireo zavatra hafa heverin' ny maro fa mety miaro amin' ilay valanaretina (voasary makirana, tongolo gasy, sns). Niezaka nanara-maso ny tsena amin' ny tanàn-dehibe (indrindra ny ao Antananarivo) ny fitondram-panjakana mba hifehezana ny fihoa-pampan' ny vidin-javatra. Betsaka amin' ny toerana sasany ny olona milahatra eny amin' ny toeram-pivarotam-panafody mba hividy ireo fanafody izay heveriny fa afaka miaro amin' ny Covid-19.
.jpg)
Betsaka very asa ny mpiasa amin' ny orinasa tsy miankina. Amin' ny orinasa tsy miankina izay mbola manohy mamokatra dia indraindray tsy voahaja ny fepetra fihibohana isan-toerana ao amin' ny toeram-piasana tsy miankina sasany (tsy voahaja ny elanelana iray metatra noho ny tsy maintsy ahatongavan' ny mpiasa rehetra hiasa), tsy misy na tsy ampy ny sarom-bava.
Naiditra am-ponja tamin' ny 4 Avrily 2020 i Arphine Rahelisoa, talen' ny famoahana ny gazety Ny Valosoa, raha nivoaka tao ny fitsikerana ny fomba fintantanan' ny fitondram-panjakana malagasy ny ady amin' ny valanaretina coronavirus[15]. Nampanahy ny Reporters sans frontières (RSF) ny tsy hisian' ny fahalalahan' ny asa fanaovan-gazety eto Madagasikara noho izany[16].
Nanapakevitra ny hanakatona ny toeram-pampianarana rehetra ny fanjakana malagasy, ka voakasik' izany na ny an-tanàn-dehibe na ny any ambanivohitra lavitra, na ny faritra eto Madagasikara efa ahitana olona mitondra ny tsimokaretina, na ny faritra tsy mbola tratran' izany. Nisy tanàna tsy mbola nahenoana olona tratran' ny coronavirus nefa nakatona ny sekoliny. Ahina hidina ambany dia ambany ny fari-pahaizan' ny zaza malagasy vokatr' izany. Tsy mitovy tanteraka anefa ny fiantraikan' ny fihibohana amin' ny fianaran' ny zaza malagasy[17].
Nisy fiantraikany amin' ny fampidiram-bolan' ny sekoly tsy miankina sy amin' ny fandoavana ny karaman' ny mpampianatra ao aminy ny fihibohana lavareny[18].
Toy ny any amin' ny firenena maro dia voa mafy ny asa momba ny fizahan-tany[19]. Niato ny fitrandrahana harena an-kibon' ny tany ao Ambatovy. Nampitosaka vola ana hetsy tapitrisa ny Banky Foiben' i Madagasikara mba hanalefahana ny fahavoazana ara-toekarena vokatry ny Covid-19[20].
Mitsinjo manokana ireo sokajin' olona sasany heveriny fa marefo ara-pivelomana ny fitondram-panjakana ka nikasa ny hizara sakafo sy vola amin' izy ireo: ny mpamily fiara fitateram-bahoaka sy ny mpanampy azy, ny mpamily fiarakaretsaka, ny mpanasa lamba, ny beantitra, ny mpivarotra tsy afaka mivarotra, ny mpivaro-tena. Ny fitondram-panjakana koa dia nampanantena ny tsy hampandoavana ny faktioran' ny Jiro sy Rano Malagasy, ny handray an-tanana ny famahana ny olan' ireo olona nindram-bola tany amin' ny banky, ny famahana ny olan' ny fandoavan-ketra hiarovana ny orinasa tsy miakina. Ankoatra izany dia nampanantena ny filoham-pirenena ny amin' ny fitohizan' ny "vary mora". Amin' ny toerana sasany dia ilaharana ny "Tsena Mora" karakarain' ny fitondram-panjaka. Manara-maso ny vidin' entana ny tomponandraiki-panjakana mba hisakanana ny fanararaotana ataon' ny mpivarotra sasany. Nangonina amin' ny toerana iray ny 4Mi. Taty aoriana dia nisy ny fizaràna vola nomena ny anarana hoe "Tosika fameno" ho an' ireo olona monina amin' ny tanàn-dehibe sasany heverin' ny fanjakana fa marefo na very asa.
Maro ny olon-tsotra milaza ho mahita fanafody na fomba hiarovana na hitsaboana ny aretina vokatry ny coronavirus ka ny sasany amin’ izany dia fanafody nentim-paharazana ary ny sasany fanafody avy amin’ ny fitsaboana môderna. Tsy misy anefa tompon’ andraikitry ny fahasalamana manamarina ampahibemaso ny fahombiazan' izany rehetra izany.
Misy ny mievoka amin’ ny ravin-kininina, indrindra amin’ ny ravin-kininina fotsy, mievoka amin’ ny ravin’ ny ravintsara. Izany hoy izy ireo dia atao mba hamonoana ny otrikaretina noho ny hafanana sy ny herin’ ireo zavamaniry ireo. Ao koa ny mampiasa sakarivo (na sakamalao) potehina dia afangaro amin’ ny rano mafana (na ampangotrahina) hatao fisotro, ny voasary (indrindra ny voasary makirana) afangaro na tsy afangaro amin’ ny rano mafana (na nampangotrahina) ka atao fisotro. Ao ny fampiasana mandravasarotra potehina ampangotrahina. Ao ireo manoro hevitra amin’ ny fihinanana goavy. Ao koa ireo mamporisika amin' ny fisotroana dite tongolo gasy (na tongolo lay).
Misy koa ireo milaza fa ny paracétamol sy ny chloroquine dia miaro na itsaboana ilay valanaretina. Ao koa ny vitaminina C. Miitatra amin' ireo fantatra na lazaina fa miaro na manasitrana ny gripa na mampihena hafanana na antibiôtika izany.
Misy ireo olona manoro anaran-tsavony manokana hisasana, ohatra ny Savony Nosy. Ao koa ireo manoro hevitra amin' ny fanontsanam-bava sy ny fanaovana gararàka ary ny fanadiovana ny aty orona amin’ ny rano misy sira. Misy ny manoro hevitra amin' ny fampiasana ny tantely sy ny sakamalaho nototoina. Miitatra amin' ireo zavatra fantatra na heverina fa mahafaka aretin-tenda izany.
Ankoatry ny fitiliana ataon' ny ivontoerana maro ny olona mety ho tratran' ny Covid-19 sy ny fandraisana an-tanana amin' ny ampahany na manontolo ny marary dia nilaza ny fitondram-panjakana malagasy fa nahita fanafody hitsaboana amin' ilay valan' aretina ny mpikaroka malagasy. Tamin' ny 08 Avrily 2020 ny filoham-pirenena malagasy Andry Rajoelina dia nanao fanambaràna momba ny fahitana tambavy fisorohana tsy ho voan' ny Covid-19 sy fanasitranana ny marary, dia ny tambavy nohatsaraina vokarin' ny Institut Malgache de Recherche Appliquée (IMRA), nomena ny anarana hoe Covid Organics na Tambavy-CVO, izay fifangaroan-tsinga avy amin' ny zavamaniry Artemisia annua sy zavamaniry hafa (anisan' izany ny ravintsara) fanao tambavy koa[21] [22]. Tamin' ny 20 Avrily 2020 ny fitondrana malagasy no nanomboka nampiasa ny CVO[23].
Mandeha anefa ny tsikera izay milaza fa tsy nanaovana andrana ara-tsiansa amin' ny antsipiriany ilay tambavy sady manalasala ny filazana azy ho manasitrana ny Covid-19[24] [25]. Tsy fantatra ny tena taharon' ilay tambavy raha nolazaina fa ny Artemisia annua no taharo lehibe mibahan-toerana indrindra ao. Nanafatra koa ny filoham-pirenena ny tokony hampisotroana ny mpianatra izany tambavy izany isan' andro. Ny Académie nationale de médecine de Madagascar (ANAMEM) anefa nanohitra ny fampiasana izany tambavy amin' ny mpianatra izany. Satria ny singa azo avy amin' ny Artemisia (ny artemizininina) dia taharo fototry ny fitsaboana ny tazomoka, ny manam-pahaizana ara-tsiansa dia naneho ny fanahiany momba ny fisotroana matetika ilay tambavy, izay mety hiteraka fahasarotam-pitsaboana ny tazomoka [26]. Ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana (frantsay: Organisation Mondiale de la Santé -- OMS) koa dia nampitandrina noho ny tsy fisian' ny porofo azo antoka momba ny fahombiazan' ny CVO.
Nalefan' ny fitondram-panakana ny tafika mba hizara ny CVO; ny kôlônely Willy Ratovondrainy dia nanambara tamin' ny fahitalavi-pirenena fa ny tambavy dia manamafy ny hery fiarovana [27].
Ny Vondrona Afrikana koa dia nifanakalo hevitra tamin' ny fitondram-panjakana malagasy momba ny fanaovana andrana ilay tambavy, indrindra ny tsy fananan' ilay tambavy hery mety hanimba sy ny fahombiazany[28].
Na dia teo aza izany fampitandremana izany dia naneho ny fahalianany momba ilay tambavy ny mpitondra firenena afrikana. I John Magufuli (filohan' i Tanzania) sy i Idriss Déby (filohan' i Tsady) dia samy nandefa fiaramanidina haka ny tambavy malagasy [29]. Nahazo fanomezana tamin' ilay tambavy koa ny Repoblikan' i Kôngô sy ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, izay notarihin' ny filohan' izy ireo Félix Tshisekedi sy i Denis Sassou-Nguesso [30].
Araka ny filazan' i Zely Arivelo Andriamanantany, tale jeneralin' ny fampitaovana ny fitsaboana ao amin' ny Ministeran' ny Fahasalamana tamin' ny fahitalavi-pirenena malagasy, dia miaro mandritra ny roa hatramin' ny telo herinandro ny CVO[31].
Na dia maro aza ireo te hamporisika an' i Madagasikara mba hanaiky ny Covax Facility, izay hetsika maneran-tany natao hahafahan' ny firenena mahantra miisa 92 hahazo ny vaksiny hiarovana amin' ny Covid-19 amin' ny sarany ambany dia ambany, dia nanambara ampahibemaso tsy handray izany ny fitondram-panjakana malagasy tamin' ny 26 Novambra 2020, satria mbola miandry ny fahombiazan' izany vaksiny izany any amin' ireo firenena nandray ilay fanefitra. Nanao izany fanambaràna izany ny minisitry ny Serasera, Lalatiana Rakotondrazafy Andriatongarivo, tao amin' ny Radio France International [32] [33] [34] [35].
Tamin' ny volana Marsa 2021, na dia tsy ampy ny mpitsabo sady ratsy ny fitaovana, dia tsy taitra amin' ny vaksiny hiadiana amin' ny Covid-19 ny fitondram-panjakana malagasy ka tsy nanao fangatahana amin' ny Covax fa mijery fotsiny ny fivoaran' ny fanaovam-baksin' ny firenena any ivelany[36]. Tamin' ny 31 Marsa 2021 vao naneho ny fanapahan-keviny hanafatra vaksiny hiadiana amin' ny Covid-19 ny filoham-pirenena. Nanao fangatahana tamin' ny Global Alliance for Vaccines and Immunization (GAVI) mba hisitrahan' ny vahoaka malagasy ny fanampiana avy amin' ny Covax ny fitondram-panjakana malagasy tamin' ny alalan' ny ministeran' ny fahasalamana[37].
Ny fanaovana vaksiny dia nanomboka tamin' ny 10 Mey 2021. Ny miisitry ny fahasalamam-bahoaka Jean Louis Rakotovao no nisantarana izany, niaro ny fampiasana ny CVO isan' andro ihany izy na dia eo aza izany[38].
Tamin' ny taona 2021 dia nisy fanafody avy amin' ny zavamaniry izay natolotry ny mpikaroka momba ny fitsaboana nentim-paharazana, ka isan' izany ny ED1 noforonin' ny dokotera Edmond Rakotomalala izay nolazain' ny ministeran' ny fahasalamana fa tsy nahazo alalana tamin' ny fanjakana hamidy amin' ny vahoaka[39]. Tamin' ny 18 Avrily 2021 ny filoham-pirenena Andry Rajoelina dia nanambara fa hanaovana sedra fanandramana ny ED1 ary ho tohanan' ny fanjakana raha tsara ny vokatra[40].
Nanome vola mitentina 3 700 000 dôlara ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana (frantsay: Organisation Mondiale de la Santé -- OMS), dia ilay vola nahatonga ny fitondram-panjakana nilaza ny fahavononany hiatrika ny Covid-19 sy tsy hanakatona ny sisintany.
Nanome vary milanja 600 taonina ny fitondram-panjakana indiana. Nanome fitaovam-pitiliana haingam-piasa kokoa ny Sinoa tamin' ny alalan' ilay lehilahy mpanan-karena sinoa.
Mitaky ny hisian' ny fangaraharana sy ny fitantanana madio ny vola ampiasaina mandritra ny fahamehana ara-pahasalamana vokatry ny Covid-19 ny olom-pirenena malagasy[41], indrindra ireo mpanao pôlitika mpanohitra mivondrona ao amin' ny Rodoben' ny Mpanohitra ho an' ny Demokrasia eto Madagasikara (RMDM) tarihin' ny filoha teo aloha Marc Ravalomanana[42].
Mitaky ny hisian' ny mangarahara momba ny fitantanana ny vola enti-miady amin' ny Covid-19 ny fiarahamonim-pirenena[43]. Anisan' ireo nangataka fangaraharana ny Plate-forme nationale des organisations de la société civile de Madagascar (PFNOSCM)[44].
Nitranga ilay "raharaha Bobons sucettes" izay niampangana ny minisitry ny fanabeazam-pirenena, tamin' ny fividianana vatomamy mitentina 80 000 tapitrisa Ariary hoentin' ny mpianatra hanala ny fangidin' ny CVO izay nasaina nosotroin' izy ireo, ka nahatonga ny fanesorana azy tsy hitarika intsony ilay ministera[45] [46].
Tao koa ny "raharaha Ecran plat": fanomezana avy amin' ny Fandaharan' Asan' ny Firenena Mikambana ho an' ny Fampandrosoana (frantsay: Programme des Nations unies pour le développement -- PNUD) namidy an' ilay "Ecran plat" izay mitentina 200 tapitrisa Ar [47] [48]. Nametraka fitoriana teny amin' ny Pôle Anti-Corruption (PAC) ny Vovonana Malagasy Manarina ny Firenena (VMMF), satria vadin' ny minisitry ny Atitany ihany (izay filohan' ny CCO nanatanteraka ny fifvidianana) ny talem-barotr' ilay tranombarotra nanao ilay fivarotana. Nanao fanadihadiana ny Birao Mahaleotena Miady amin' ny Kolikoly (Bureau Indépendant Anti-Corruption -- BIANCO)[49][49].
Tamin' ny 12 Janoary 2020 ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana (frantsay: Organisation Mondiale de la Santé -- OMS) dia nanamafy fa ny novek coronavirus no fototry ny fahararian' ny fiseoan'ny olona vitsivitsy any amin' ny tanànan' i Wuhan ao amin' ny faritanin' i Hubei any Sina, izay efa nambara tamin' ny 31 Desambra 2019[50]. Ny taham-pahafatesan' ny olona voan' ny Covid-19 dia ambany raha mitaha amin' ny an' ny SARS tamin' ny taona 2003, nefa ny fomba fifindany no haingana kokoa, ka miteraka fahafatesana maro[51].
Tsy nisy ny filazana avy amin' ny fitondram-panjakana malagasy ny amin' ny fisian' ny olona voan' ny coronavirus eto Madagasikara, na dia efa niparitaka tany amin' ny firenena maro any ivelany mifandray am-pitaterana amin' i Madagasikara aza ilay aretina, na dia tsy mbola voahidy aza ny sisin-tanin' i Madagasikara, ary na dia tsy mbola nisy nieritreritra ny handray fepetra hisakanana izany toy ny fitiliana na ny fanibohana ny mpandeha avy any ivelany miditra eto Madagasikara. Tamin' ireo roa volana voalohany amin' ny taona 2020 izany dia tsy nisy olona voamarina fa tratran' ny Covid-19 teto Madagasikara.
Tamin' ny 20 Marsa 2020 dia olona telo no voamarina fa tratran' ny Covid-19 tao Antananarivo renivohitr' i Madagasikara. Vehivavy daholo izy ireo[52]. Nandritra ny volana Marsa dia nitotaly 57 ny olona voamarina fa tratran'ny Covid-19[53]. Tsy mbola nisy ny maty. Marihina fa nanomboka tamin' ny 21 Marsa 2020 ny fahamehana ara-pahasalamana teto Madagasikara izay nasesy ho fari-potoana 15 andro.
Tamin'ny 22 Avrily any ho any dia niisa 121 ny totalin' ny olona nahitana ny tsimokaretin' ny Covid-19. Tsy nisy ny maty. Nandritra ny volana Avrily dia 71 ny olona voamarina fa mitondra ilay tsimokaretina ka nampakatra ny totaly ho 128. Ny isan' ny olona voamarina fa nitondra ny otrikaretina tamin' ny faran' ny volana Avrily dia 36, ka fihenana 37 % izany raha mitaha amin' ny an' ny volana Marsa[54].
Tamin' ny 05 Mey 2020 dia nahatratra 149 ny totalin' ny olona nitondra ilay tsimokaretina[55]. Tamin' ny 16 Mey vao nisy ny olona iray matin' ny Covid-19, izay mpiasan' ny fahasalamana 57 taona izay sady mararin' ny diabeta koa sy miakatra tosi-dra[56]. Nandritra ny volana Mey dia 643 ny isan' ny olona voamarina fa nitondra ilay tsimokaretina. Nahatratra 771 ny isan' ny olona mitondra ny tsimokaretina hamin' ny fidirany ofisialy teto Madagasikara. Tamin' ny faran' ny volana Mey dia nahatratra 597 ny isan' ny olona mararin' ny Covid-19, ka niampy 561 izany ny isan' ny olona voa raha amoitahaina amin' ny iisa tamin' ny volana Avrily. Enina no maty tamin' io volana Mey io[57].
Tamin' ny volana Jona dia 1 443 ny isan' ny olona voamarina fa mitondra ny tsimokaretin' ny Covid-19, ka tafakatra 2 214 ny totaly hatramin' ny fanombohana tamin' ny volana Marsa. Tamin' ny faran' ny volana Jona dia 1 200 no isan' ny olona voamarina fa mitondra ilay tsimokaretina, ka indroan' ny tamin' ny an' ny faran' ny volana Mey izany. Niakatra 20 ny isan' ny olona namoy ny ainy[58].
Tamin'ny 12 Jolay 2020 dia olona miisa 4 867 no voamarina fa nitondra ny tsimokaretin' ny Covid-19, ka mihoatra ny indroan' ny totaly tamin' ny faran' ny volana Jona izany. Tamin' ny 07 Jolay dia natao indray ny fihibohana tao amin' ny faritra Analamanga[59]. Tamin' io volana Jolay io dia 8 654 ny isan' ny olona vaovao mitondra ny tsimokaretina, ka tahakatra 10 868 noho izany ny totalin' ny voa hatramin' ny nidiran' ilay aretina teto Madagasikara. Niakatra 106 ny isan' ny olona maty. Nahatratra 7 807 ny isan' ny olona sitrana raha mbola niisa 2 955 ny olona mbola marary tamin' ny faran' ny volana Jolay[60].
Nisy olona miisa 3 995 vaovao voan' ny Covid-19 tamin' ny volana Aogositra, ka nampakatra ny totalin' ny olona nitondra ny tsimokaretina ho 14 863 izay. Niisa 192 ny maty ary 839 ny isan' ireo mbola tsy sitrana tamin' ny faran' io volana io[61].
Nahatratra 1 514 ny olona vaovao nnitondra ny tsimokaretina tamin' ny volana Septambra, ka nampakatra ny isan' ny olona tratran' ny Covid-19 ho 16 377 araka ny tarehimarika ôfisialy. Tamin' ny faran' ny volana dia niisa 1 009 ny olona mbola tsaboina[62].
Nisy tranga 734 vaovao tamin' ny volana Ôktôbra, ka mitotaly 17 111 ny olona voan' ny aretina. Ny totalin' ny maty dia tafakatra 244. Miisa 458 ny mbola mararary mafy tamin' ny faran' ny volana[63]. Nifarana tamin' ny 18 Ôktôbra 2020 ny hamehana ara-pahasalamana izay nozarazaraina ho 15 andro in-15.
Tamin' ny volana Nôvambra dia nisy 230 ny olona mitondra ny tsimokaretina ka nampiakatra ny totaly ho 17 341. Niakatra 251 ny isan' ny olona maty. Olona 433 no mbola marary tamin' ny faran' ny volana[64]. Tafakatra 16 657 ny isan'ny sitrana[65].
Nisy tranga vaovao miisa 373 tamin' ny volana Desambra ka nahatonga ny fitambaran' ny olona tratran' ilay aretina ho tafakatra 17 714 nandritra ny taona 2020. Ny fitambaran' ny olona maty dia 261. Miisa 225 ireo olona mbola tsaboina tamin' ny faran' ny volana Desambra 2020[66].
Betsaka ireo olona tsongoim-bolo eto Madagasikara no tratran' ny Covid-19, anisan' izany ny ao amin' ny Antenimiera tamin' ny taona 2020[67]. Nindaosin' ny fahafatesana ny sasany amin' ny solombavambahoaka sy ny loholona[68]. Tsy namelany koa ny mpitondra fivavahana (anisan' izany ny filohan' ny FFKM izay niafara tamin' ny fahafatesana [69]).
Ny fanadihadiana nataon' ny Institut Pasteur de Madagascar sy ny Ministeran' ny Fahasalamana dia nampibaribary tamin' ny volana Desambra 2020 fa ny 40 % n' ny mponina eto Madagasikara no efa voan' ilay virosy ka tokony efa tratra ny fananan' ny mponina amin' ny ankapobeny hery fiarovana[70].
Nisy olona miisa 1 351 vaovao voan' ny Covid-19 nandritra ny volana Janoary 2021. Tafakatra 19 065 noho izany ny isan' ny olona efa tratran' io valanaretina io eto Madagasikara hatramin' ny nidirany. Ny totalin' ny olona maty dia 281. Mbola nisy 569 ny olona narary tamin' ny faran' ny volana Janoary.
Nisy tranga vaovao miisa 766 nandritra ny volana Febroary 2021 ka nampiakatra ho 19 831 ny isan' ny olona efa nitondra ilay tsimokaretina. Tafakatra 297 ny totalin' ny maty ary mbola miisa 238 ny isan' ireo mbola tsaboina tamin' ny fiafaran' ny volana[71].
Nisy tranga vaovao miisa 4 865 nandritra ny volana Marsa 2021 ka nampiakatra ho 24 696 ny isan' ny olona efa nitondra ilay tsimokaretina. Tafakatra 433 ny totalin' ny maty ary mbola miisa 2 131 ny isan' ireo mbola tsaboina tamin' ny fiafaran' ny volana[72].
Nisy tranga vaovao miisa 12 318 nandritra ny volana Avrily 2021 ka nampiakatra ho 37 014 ny isan' ny olona efa nitondra ilay tsimokaretina. Tafakatra 643 ny totalin' ny maty ary mbola miisa 4 801 ny isan' ireo mbola tsaboina tamin' ny fiafaran' ny volana[73].
Nahazo fatram-baksiny Oxford–AstraZeneca miisa 250 000 tamin' ny 8 Mey 2021 avy amin' ny programa COVAX ho fiarovana amin' ny aretina Covid-19. Roa andro taorian' izay ny fanombohan' ny fanaovam-bakisiny. Nandritra io volana Mey io dia niisa 4 328 ny tranga vaovao ka nampakatra ny totalin' ny tranga voamarina ho 41 342. Niakatra 840 ny isan' ny maty. Niisa 140 ny olona mbola notsaboina tamin' ny faran' io volana io[74].
Nandritra ny volana Jona 2021 dia nisy tranga vaovao miisa 42 302. Tafakatra 918 ny fitambaran' ny isan' ny maty. Niisa 674 ny olona mbola notsaboina tamin' ny faran' ny volana[75].
Nahatratra 433 ny tranga vaovao tamin' ny volana Jolay, ka 42 735 ny fitambaran' ny tranga voamarina. Niakatra ho 947 ny isan' ny maty. Nahatratra 577 ny tranga mavitrika tamin' ny faran' ny volana.
Nahatratra 134 ny tranga vaovao tamin' ny volana Aogositra, ka 42,869 ny fitambaran' ny tranga voamarina. Niakatra ho 956 ny isan' ny maty. Nahatratra 619 ny tranga mavitrika tamin' ny faran' ny volana.
Nahatratra 728 ny tranga vaovao tamin' ny volana Septambra, ka 43 597 ny fitambaran' ny tranga voamarina. Nitombo ho 960 ny isan' ny maty. Nitombo ho 42 637 ny isan' ny marary sitrana, ka tsy nisy tranga mavitrika tamin' ny faran' ny volana.
Nahatratra 29 ny tranga vaovao tamin' ny volana Ôktôbra, ka 43 626 ny fitambaran' ny tranga voamarina. Niakatra ho 963 ny isan' ny maty. Nitombo ho 42 663 ny isan' ny marary sitrana, ka tsy nisy tranga mavitrika tamin' ny faran' ny volana.
Nahatratra 704 ny tranga vaovao tamin' ny Nôvambra, ka 44 330 ny fitambaran' ny tranga voamarina. Niakatra ho 967 ny isan' ny maty. Nitombo ho 42 915 ny isan' ny marary sitrana, ka 448 ny tranga mavitrika tamin' ny faran'ny volana.
Nahatratra 8 104 ny tranga vaovao tamin'ny volana Desambra, ka tafakatra 52 434 ny fitambaran' ny tranga voamarina. Nahatratra 1 067 ny isan' ny maty. Nitombo ho 45 985 ny isan' ny marary sitrana, ka 5 382 ny tranga mavitrika tamin' ny faran' ny volana
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
