Evanjely araka an' i Joany

Ny Evanjely araka an' i Joany na Filazantsara araka an' i Jaona dia evanjely na filazantsara fahefatra ao amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly kristiana. Tsy anisan' ny evanjely sinôptika telo ity evanjely ity ka miavaka tanteraka amin' ireo telo voalohany ireo, dia ny Matio, ny Marka ary ny Lioka. Misy toko 21 ity boky ity.

I Jesoa sy ilay mpianatra tiany indrindra

Ireto koa ny anarana iantsoana io evanjely io:

• Evanjely araka an' i Masindahy Joany
• Vaovao Mahafaly araka an' i Masindahy Joany
• Filazantsara araka an' i Jaona
• Vaovao Mahafaly araka an' i Jaona

Mirakitra fitantarana momba ny fanompoana nataon' i Jesoa na Jesosy ity filazantsara ity, sady ahitana ny "famantarana" fito izay nahatratra ny fara tampony amin' ny nananganana an' i Lazarôsy na Lazara (m mialoha ny fitsanganan' i Jesoa amin' ny maty) sy ny lahateny fito ahitana ny teny hoe "Izaho no ..." (grika: ἐγώ εἰμι / egô eimi) (misahirana momba ny adihevitra mahakasika ny fifandraisan' ny fiangonana sy ny sinagôga tamin' fotoana nanoratana an' ilay evanjely)^[1] izay niafara amin' ny fanambaràn' i Tômasy an' i Jesosy nitsangana tamin' ny maty hoe "Tompoko sy Andriamanitro"^[2][3]. Milaza ny tanjony ny andininy famaranana ilay filazantsara: "fa voasoratra izao, mba hinoanareo fa Jesosy no Kristy, Zanak' Andriamanitra, ary mba hanananareo fiainana amin' ny anarany, raha mino ianareo." (Jao 20:31, Ny Baiboly)^[4].

Tonga amin' ny endrika farany ahalalana azy ankehitriny ny Filazantsaran' i Jaona teo amin' ny taona 90–110 taor. J.K.^[5], na dia misy ao aminy aza ny famantarana ny fiaviany izay nanomboka tamin' ny taona 70 taor. J.K. ary mety ho taloha kokoa aza^[6]. Sahala amin' ny filazantsara telo hafa dia tsy mitonona anarana ny mpanoratra azy, na dia manondro ny "mpianatra tian' i Jesoa" tsy fantatra anarana ho loharanon' ilay lovantsofina aza izy io^[7]. Azo inoana fa nipoitra tao anatin' ny "kristianisma jôhanika" na "sekoly jôhanika" izany^[8], ary - satria mifandray akaiky amin' ny fomba sy ny vontoatin' ny epistily jôhanika telo ity filazantsara ity - ny ankamaroan' ny manam-pahaizana dia mihevitra ireo boky efatra ireo, miaraka amin' ny Bokin' ny Apôkalipsy, ho fitambarana literatiora jôhanika, na dia tsy avy amin' ny mpanoratra iray ihany aza izy rehetra ireo^[9].

Famintinana ny vontoantin' ilay filazantsara

Mandresy lahatra ny mpamaky azy ny mpanoratra fa i Jesoa na Jesosy no Mesia nadrasan' i Israely, dia ny Zanak' Andriamanitra avy ho Mpamonjy izao tontolo izao (Joa. 4:42). Nizara roa ny mpihaino azy, tmin' ny fisehoan' i Jesoa voalohany imasom-bahoaka: ao ireo izay nanaraka azy ary ao koa ireo izay nimenomenona sy nanohitra azy (Joa. toko 1 - 4) noho izy nilaza ny tenany fa nirahina mba hanambara ny zavatra hitany teo amin' Andriamanitra (Joa. 3:32). Milaza ny tenany ho "fiainana" sy "fahazavana" manafaka amin' ny haizina ary "fahamarinana" manafaka amin' ny lainga izy: izy tenany no Tompo. Eo am-pandrenesana izany rehetra izany dia nanameloka azy ny ankabetsahan' ny olona nefa tsy vitsy koa ireo izay natoky an' ity Mpitondra hafatra ity: "Tompo ô, hankany amin' iza moa izahay? Ianao no manana ny tenin' ny fiainana mandrakizay." (Joa. 6:68, Ny Baiboly).

Niafara amin' ny fitsarana sy famonoana an' i Jesoa izany fifanoherana sesilany nandritra ny telo taona nifaneraserany tamin' ny vahoaka izany (Joa. 13 - 19). Nefa natsangan' Andriamanitra ho velona mandrakizay izy. Izany no manaporofo fa ny teny rehetra noteneniny dia marina daholo. Izany no nahatonga an' i Tômasy (na Tômà) ho resy lahatra ka nanao hoe: "Tompoko sy Andriamanitro" (Joa. 20:28). Manasa ny mpamaky azy mba hanao sahala amin' i Tômasy koa ny mpanoratra ilay evanjely fahefatra, satria hoy izy: "fa voasoratra izao, mba hinoanareo fa Jesosy no Kristy, Zanak' Andriamanitra, ary mba hanananareo fiainana amin' ny anarany, raha mino ianareo." (Jao. 20:31, Ny Baiboly).

Ny mombamomba an' ilay boky

Ny lohateniny

Ny hoe Filazantsara araka an' i Jaona, na Evanjely araka an' i Joany, dia fanagasiana ny teny grika hoe Kατὰ  Ἰωάννην εὐαγγέλιον / Kata Iōánnēn euangélion na Εὐαγγέλιον κατὰ Ἰωάννην / Euangélion katà Iōánnēn. Amin' ny teny latina dia Evangelium secundum Ioannem no iantsoana azy.

Miantso azy hoe Evanjely araka an' i Masindahy Joany na Evanjely nosoratan' i Masindahy Joany ny Katôlika malagasy. Vaovao Mahafaly araka an' i Joany (na Jaona) na Vaovao Mahafaly nosoratan' i Joany (na Jaona) koa no azo iantsoana azy. Ny Prôtestanta malagasy kosa manao hoe Filazantsara araka an' i Jaona na Filazantsara nosoratan' i Jaona.

Ny mpanoratra

Na ny anaran' ny mpanoratra na ny anaran' i Joany apôstôly (na Jaona apôstôly), izay mpianatra manana ny maha izy azy ao amin' ny evanjely sinôptika telo sy ao amin' ny Asan' ny Apôstôly, dia tsy voaresaka ao amin' ity evanjely fahefatra ity. Any amin' ny famaranan-teny (toko faha-21) ny mpanoratra vao miresaka ny amin' ilay "mpianatra tiany indrindra" izay lazain' ny lovantsofina fa nanoratra ilay evanjely^[10]. Tamin' ny taonjato faha-2 dia niely ny filazana ny Evanjely fahefatra izay natao hoe "Evanjely nosoratan' i Joany" (na Filazantsara nosoratan' i Jaona")^[3]. Nanomboka amin' izany fotoana izany dia i Joany na Jaona no heverina ho nanoratra ny Evanjely fahefatra. Tsy iza izany fa i Joany Apôstôly, ilay atao hoe "zanak' i Zebedio" (na zanak' i Zebedeo). Ny mpikaroka ara-tantara sasany dia manasokajy an' io evanjely io ho pseodepigrafa.

Ny fotoana nanoratana

Joany 18:31–33 ao amin' ny Papyrus 52 (ny ao ambadika; manodidna ny taona 150).

Voasoatra taorian' ny evanjely sinôptika telo ny Evanjelin' i Joany^[11]. Tokony ho teo anelanelan' ny taona 80 sy 110 no nanoratana azy.

Ny toerana nanoratana

Tsy dia misy ny zavatra azo iankinana hahafantarana ny toerana nanoratana voalohany ny Filazantsaran' i Jaona. Maro ny mpikaroka izay miankina amin' ny filazan' ny Rain' ny Fiangonana (na Aban' ny Eglizy) izay misafidy ny faritr' i Efesôsy (na Efeso na Efezy) ao amin' ny faritany fehezin' ny Rômana any Azia (andrefan' i Torkia ankehitriny)^[12], araka ny lovantsofina^[13].

Fizaràn' ny boky

Ny ankamaroan' ny manam-pahaizana dia mahita fizaràna efatra ao amin' ny Evanjelin' i Joany: fitarihan-teny (1:1-8); fitantarana ny asa fanompoana nataon' i Jesosy, atao hoe "Bokin' ny famantarana" (1:19-12:50); fitantarana ny alina farany teo amin' i Jesosy sy ny mpianany, ny fijaliany, ny fitsanganany amin' ny maty, izay atao hoe "Bokin' ny voninahitra" (13:1-20:31); ary famaranan-teny (toko faha-21).

Fitarihan-teny (1.1-8)

Ny fitarihan-teny dia manambara amin' ny mpamaky hoe iza marina i Jesoa na i Jesosy: izy no Tenin' Andriamanitra izay nenti-namorona izao tontolo izao sady tonga nofo^[7]. Mitantara toy izao ny ao amin' ny Joany 1:10-12: tonga tao amin' azy [ny Jiosy na Jody] Izy fa ny azy tsy nandray Azy, nefa "izay rehetra nandray Azy [ny mpino kristiana], izay nino ny Anarany, dia nomeny hery ka tonga zanak' Andriamanitra"^[8] (Jaona 1:10-12, Ny Baiboly).

Ny "Bokin' ny famantarana" (toko 1:19–12:50)

Natao batisa na batemy i Jesoa sy niantso ny mpianany ary nanomboka ny asa fanompoany eto an-tany^[14]. Nandeha nitety tanàna izy mba hanambara amin' ny mpihaino azy ny amin' Andriamanitra Ray, mba hanome ny fiainana mandrakizay ho an' izay rehetra vonona ny hino azy ary nanatanteraka fahagagana izay "famantarana" ny fahamarinan' ny fampianarany (39-40). Izany dia niteraka tsy fifankahazoana teo aminy sy ny mpitondra fivavahana (izay efa niseho lany manomboka eo amin' ny Joa. 5:17-18), izay nanapa-kevitra ny hamono azy^[14].

Ny fahagagana tao Kanà, sary nataon' i Vladímir Makovski.

I Jesoa tao Galilea sy ny manodidina (1:19--4:54)

• Fijoroan' i Joany Batista (na Jaona mpanao batisa) ho vavolombelona (1:19-34)
• Ny mpianatra vitsivitsy voalohany (1:35-51)
• Fahagagana voalohany: fanovana ny rano ho divay tao Kanà (2:1-12)
• Ny fifanandrinana voalohany tao an-tempoly (2:13-25)
• I Jesoa sy i Nikôdemôsy (na Nikôdema) (3:1-21)
• Lasa ilay vavolombelona (3:22-36)
• Nambara tamin' ny Samaritana ny Mesia (4:1-42)
• Fahagagana faharoa: fanasitranana ny zanaky ny manam-boninahitra tany Galilea (4:43-54)

Fanomezan' i Jesoa andraikitra an' i Petera, sary nataon' i Rafael Sanzio (1515).

Finoana sy tsy finoana (5:1--7:9)

• Fanasitranana ilay malemy tao Jerosalema (5:1-15)
• Ny Ray sy ny Zanaka (5:16-30)
• Ny vavolombelon' ny Zanaka (5:31-47)
• Ny mofo ho an' ny rehetra (6:1-15)
• Nandehandeha eny ambony rano i Jesosy (6:16-21)
• Ny mofon' aina (6:22-6:65)
• Ny fiekem-pinoan' i Petera na Piera (6:66-71)

Fampahiratana an' ilay jamba, sary nataon' i El Greco (1567)

I Jesoa tao Jerosalema sy ny manodidina (7:1-12:50)

• I Jesoa nankalaza ny fetin' ny Tranolay (na Sokota) tao Jerosalema (7:1-13)
• Mitombo ny fanoherana an' i Jesoa (7:14-24)
• Ady hevitra momba ny fiavian' i Jesoa (7:25-30)
• Nilaza ny handaozany ny mpianany tsy ho ela i Jesoa (7:31-36)
• Ny rano velona (7:37-53)
• Ilay vehivavy tratra nijangajanga (8:1-11)
• I Jesoa no fahazavan' izao tontolo izao (8:12-30)
• Ny tena zanak' i Abrahama (8:31-51)
• Ny nampahiratana ilay teraka jamba (9:1-12)
• Fanadihadiana ny amin' ilay fahagagana, ny tena jamba (9:13-41)
• Ny mpiandry tsara (10:1-21)
• Zanak' Andriamanitra sa mpiteny ratsy an' Andriamanitra? (10:22-42)
• Ny nananganana an' i Lazarôsy na Lazara ho velona (11:1-19)
• Ny fandresena ny fahafatesana (11:20-44)
• Fanapahan-kevitry ny Jiosy (na Jody) sasany hamono an' i Jesoa (11:45-57)
• Tao an-tranon' i Lazarôsy i Jesoa (12:1-11)
• Niditra amim-boninahitra tao Jerosalema i Jesoa (12:12-19)
• Ny voninahitra ao amin' ny fahafatesan' i Jesoa (12:20-36)
• Ny tsy finoan' ny Jiosy sy ny antso ho amin' ny finoana (12:37-50)

Ny "Bokin' ny voninahitra" (toko 13:1–20:31)

Nanomana ny mpianany amin' ny fiainan' izy ireo hoavy amin' ny tsy haha eto an-tany azo tsapain-tanana intsony azy i Jesoa na Jesosy ka nivavaka ho azy ireo sy ho an' ny tenany koa. Fanomanana ny mpamaky hiatrika ny tantaran' ny fijaliany sy ny fahafatesany ary ny fitsanganany amin' ny maty izany. Mifarana amin' ny famaranana ny amin' ny tanjon' ilay Vaovao Mahafaly izany: "mba hinoanana fa i Jesosy no Kristy, Zanak' Andriamanitra sady mba hinoana fa hanana ny fiainana amin' ny anarany"^[15].

Fifanasan-tongotra, sary nataon' i Palma el Joven (1591-1592)

Ny fametraham-beloman' i Jesoa (13:1–17:26)

• Nifanasa tongotra i Jesoa sy ny mpianany (13:1-20)
• Ny amin' ilay hamadika an' i Jesoa (13:21-30)
• Didy vaovao (13:31-38)
• I Jesoa no lalana sy fahamarinana ary fiainana (14:1-14)
• Nampanantena ny Fanahin' ny fahamarinana i Jesoa (14:15-31)
• Ny voaloboka sy ny sampany (15:1-17)
• Fankahalan' izao tontolo izao ny mpianatra (15:18-26)
• Ny asan' ny Fanahy Masina izay ho avy (16:1-15)
• Alahelo hovana fifaliana (16:16-33)
• Nivavaka ho an' ny tenany sy ho an' ny hafa i Jesoa (17:1-26)

Mankany amin' ny fandresena (18:1-20:31)

• Ny fisamborana an' i Jesosy (18:1-11)
• Nentina teo anatrehan' i Hana i Jesosy (18:12-14)
• Ny fandavan' i Petera voalohany an' i Jesosy (18:15-18)
• Nentina teo anatrehan' ny mpisoronabe i Jesosy (18:19-24)
• Ny fandavan' i Petera fanindroany sy fanintelony (18:25-27)
• Nentina teo anatrehan' i Pilato i Jesosy (18:28-40)
• Nanameloka an' i Jesosy ho faty i Pilato (19:1-16)
• Ny nahafatesan' i Jesosy (19:17-37)
• Ny nandevenana an' i Jesosy (19:38-42)
• Ilay fasana foana (20:1-10)
• Niseho tamin' i Maria Magdalena i Jesosy (20:11-18)
• Niseho tamin' ny mpianany i Jesosy (20:19-23)
• Niseho tamin' i Tômasy sy ny mpianatra hafa i Jesosy (20:24-29)
• Fehin-teny voalohany (20:30-31)

Ilay jono mahagaga, sary nataon' i Gustave Doré

Teny famaranana (toko faha-21:1-25)

Ny toko faha-21 dia mitantara ny fisehoan' i Jesoa taorian' ny fitsanganany ho velona tamin' ny mpianany tao Galilea na Galilia, ny jono mahagaga, ny famerenana indray an' i Petera na Piera amin' ny toerany ary ny anjaran' ilay mpianatra tian' i Jesoa indrindra^[15].

• Ilay jono mahagaga teo amoron' ny farihy Tiberiasy na Tiberiada (21:1-14)
• Naverin' i Jesoa ho mpamahana ny ondriny indray i Petera (21:15-23)
• Fehin-teny faharoa (21:24-25)

Tsongan-tsoratra

²⁶ Ary nony afaka havaloana, dia tafangona teo indray ny mpianany, ary teo koa Tomasy. Dia tonga Jesosy, rehefa voarindrina ny varavarana, ka nitsangana teo afovoany, dia nanao hoe: Fiadanana ho anareo. ²⁷ Ary hoy Izy tamin' i Tomasy: Atehefo eto ny rantsan-tananao, ka jereo ny tanako; ary atehefo eto koa ny tananao, ka ataovy amin' ny lanivoako; ary aza ho isan' izay tsy mino, fa minoa. ²⁸ Dia namaly Tomasy ka nanao taminy hoe: Tompoko sy Andriamanitro! (Jaona 20.26-28, Ny Baiboly).

⁴ Ary fantatrareo koa ny lalana ho any amin' izay halehako. ⁵ Hoy Tomasy taminy: Tompoko, tsy fantatray izay alehanao; ka hataonay ahoana no fahafantatra ny lalana? ⁶ Hoy Jesosy taminy: Izaho no lalana sy fahamarinana ary fiainana; tsy misy olona mankany amin' ny Ray, afa-tsy amin' ny alalako. ⁷ Raha nahafantatra Ahy ianareo, dia ho nahafantatra ny Raiko koa; ary hatramin' izao dia mahafantatra Azy ianareo sady efa nahita Azy. ⁸ Hoy Filipo taminy: Tompoko, asehoy anay ny Ray, dia ampy ho anay izay. ⁹ Hoy Jesosy taminy: Izay ela izay no efa nitoerako teto aminareo, ka tsy mbola fantatrao ihany va Aho, ry Filipo? Izay nahita Ahy dia nahita ny Ray; koa ahoana no anaovanareo hoe: Asehoy anay ny Ray? ¹⁰ Tsy mino va ianao fa Izaho ao amin' ny Ray, ary ny Ray ato amiko? Ny teny izay lazaiko aminareo, dia tsy avy amiko izany lazaiko izany; fa ny Ray mitoetra ato amiko no manao ny asa. ¹¹ Minoa Ahy fa Izaho ao amin' ny Ray, ary ny Ray ato amiko; fa raha tsy izany, dia minoa Ahy noho ny asa ihany aza. (Jaona 14.5-11, Ny Baiboly)

Jereo koa

• Filazantsara araka an' i Marka
• Filazantsara araka an' i Matio
• Filazantsara araka an' i Lioka
• Filazantsara
• Filazantsara kanônika
• Evanjelista
• Epistilin' i Paoly
• Epistily katôlika
• Asan' ny Apôstôly
• Apôkalipsan' i Joany
• Testamenta Vaovao
• Testamenta Taloha

Loharano sy fanamarihana

1. Lindars, Barnabas (1990). John. New Testament Guides. Vol. 4. A&C Black, p. 53.
2. Witherington, Ben (2004). The New Testament Story. Wm. B. Eerdmans Publishing., p. 83.
3. François Vouga, « Jean : auteur, destinataires, perspectives », dans Michel Quesnel et Philippe Gruson, La Bible et sa culture, vol. II, Desclée de Brouwer, 2011, p. 414.
4. Edwards, Ruth B. (2015). Discovering John: Content, Interpretation, Reception. Discovering Biblical Texts. Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 978-0-8028-7240-1., p. 171.
5. Lincoln, Andrew T. (2005). Gospel According to St John: Black's New Testament Commentaries. Bloomsbury Publishing, p. 18.
6. Hendricks, Obrey M. Jr. (2007). "The Gospel According to John". In Coogan, Michael D.; Brettler, Marc Z.; Newsom, Carol A.; Perkins, Pheme (eds.). The New Oxford Annotated Bible (3rd ed.). Peabody, Massachusetts: Hendrickson Publishers, Inc, p. 147.
7. Aune, David E. (2003). "John, Gospel of". The Westminster Dictionary of New Testament and Early Christian Literature and Rhetoric. Westminster John Knox Press. ISBN 9780664219178, p. 245.
8. Aune, David E. (2003). "John, Gospel of". The Westminster Dictionary of New Testament and Early Christian Literature and Rhetoric. Westminster John Knox Press. ISBN 9780664219178, p. 246.
9. Harris, Stephen L. (2006). Understanding the Bible (7th ed.). McGraw-Hill., p. 479.
10. Jean Zumstein, L'Évangile selon Jean, in Daniel Marguerat (dir.), Introduction au Nouveau Testament : Son histoire, son écriture, sa théologie, éd. Labor et Fides, 2008, p. 386.
11. Hans Conzelmann et Andreas Lindemann, Guide pour l'étude du Nouveau Testament, éd. Labor et Fides, 1999, p. 397
12. François Vouga, « Jean : auteur, destinataires, perspectives », dans Michel Quesnel et Philippe Gruson, La Bible et sa culture, vol. II, Desclée de Brouwer, 2011, p. 415.
13. Raymond E. Brown, Que sait-on du Nouveau Testament ?, Bayard, 2011 (1re éd. 1997) (ISBN 978-2-227-48252-4) p. 377.
14. Van der Watt, Jan (2008). An Introduction to the Johannine Gospel and Letters. Bloomsbury. ISBN 9780567521743, p. 10.
15. Moule, C. F. D. (July 1962). "The Individualism of the Fourth Gospel". Novum Testamentum. 5 (2/3): 171–90.doi:10.2307/1560025. JSTOR 1560025. p. 172.