Bokin' ny Genesisy

Ny Bokin' ny Genesisy na Bokin' ny Jenezy na Bokin' ny Genesý no boky voalohany ao amin' ny Baiboly. Mitantara ny famoronan' Andriamanitra izao rehetra izao sy i Adama sy i Eva, olombelona voalohany, io boky io. Mitantara koa ny amin' ny safodrano izay vokatry ny fahotana mihoa-pampana nataon' ny taranak' ireo olombelona ireo -- tamin' ny andron' i Nôa -- ilay boky. Tantarainy koa ny amin' ny nampanjarian' Andriamanitra ny fitenin' ny olombelona ho maro ho setrin' ny nanamboaran' izy ireo ny Tilikambon' i Babela. Miresaka momba ny razamben' ny Israelita (patriarka) toa an' i Abrahama sy i Isaka sy i Jakôba ary i Jôsefa koa io boky io. Ny anaran' ity boky ity dia hafohezina amin' ny hoe Genesisy na Jenezy na Genesý.

Voaroaka avy ao amin' ny Paradisa i Adama sy i Eva, sary nataon' i James Jacques Joseph Tissot (1836-1902)

Milaza ny lovantsofina hatramin' izay fa i Mosesy na Môizy no nanoratra ny Bokin' ny Genesisy, nefa mitsipaka izany ny fikarohana ankehitriny (tantara, arkeôlôjia, famakafakana ny Baiboly).

Anisan' ny Tôrah ny Bokin' ny Genesisy ao amin' ny Baiboly jiosy dia, fa ao amin' ny Baiboly kristiana kosa io dia anisan' ny Pentateoka. Nosoratana miandalana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-4 tal. J.K. ity boky ity.

Famoronana ny biby, sary nataon' i  Grão Vasco (1506–11)

Ny anarana sy fanasokajiana ilay boky

Ny anaran' ny boky

Pejy voalohany ao amin' ny Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy

Ny andian-teny hoe Bokin' ny Genesisy (ao amin' ny Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy) na Bokin' ny Jenezy (ao amin' ny Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy) dia fandikana ny andian-teny latina hoe Liber Genesis (ao amin' ny Volgata) izay nenti-nandika ny teny grika hoe βιβλίον της Γενέσεως / Biblíon tês Genéseôs (ao amin' ny Septoajinta) izay hafohezina amin' ny hoe γένεσις / génesis ("fiadohana").

Tsy izany anefa no anaran' io boky io amin' ny teny hebreo izay manao azy hoe ספר בראשית / Sefer Berêshît (ao amin' ny Tanakh) izay midika hoe "Boky Tany am-Piandohana" na "Boky Tamin' ny Voalohany". Ny teny voalohany ao amin' io boky io no nataon' ny Jiosy anarany, dia ny teny hoe Berêshît izay midika hoe "tamin' ny voalohany" (Gen. 1.1) na "tany am-piandohana".

Fanasokajiana ny boky

Ao amin' ny Tanakh (Baiboly hebreo) dia boky voalohany ao amin' ny sokajy voalohany atao hoe Tôrah ny Sefer Bereshit, fa ao amin' ny Baiboly kristiana kosa dia isan' ny Pentateoka ny Bokin' ny Genesisy na Jenezy.

Fanoratana ny Genesisy

Tsy misy soratra na iray aza ao amin' ny Bokin' ny Genesisy izay milaza ny olona nanoratra azy. Na dia izany aza dia milaza ny lovantsofina jiosy fa i Mosesy na Môizy -- izay lazaina koa fa nanoratra ny boky efatra manaraka -- izany mpanoratra izany, ka iantsoana ny fitambaran' ireo boky ireo hoe "Boky dimin' i Mosesy" na "Boky dimin' i Môizy". Tsy manaiky izany ny mpikaroka maro ankehitriny, ka nipoitra ny petra-kevitra momba ny fanoratana ny Pentateoka manontolo, ka ny fantatra indrindra amin' izany dia ny petra-kevitra ara-tahirin-kevitra.

Fotoana nanoratana ny Bokin' ny Genesisy

Anisan' ny Pentateoka -- izay fanangonan-dahatsoratra nataon' ny mpanoratra jiosy manodidina ny vanimpotoan' ny fahababoana tany Babilôna (taona 588 hatramin' ny taona 538 tal. J.K.^[1]) ary notohizina taorian' izany^[2] -- ny Genesisy na Jenezy.

Hatramin' ny faramparan' ny taompolo 1990 sy nandritra ny taompolo 2000 dia naroson' ny mpikaroka ny fiheverana fa azo antoka fa nangonina tamin' ny vanim-potoana persiana ny vontoatin' ny lahatsoratry ny Pentateoka, izany hoe teo anelanelan' ny taonjato faha-5 sy faha-4 tal. J.K.^[3] na raha aloha indrindra dia teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-6 tal. J.K.^[4].

Ny loharanon' ny Bokin' ny Genesisy

Mitsipaka ny fandraisana ara-bakiteny ny fitenenana hoe "Boky dimin' i Mosesy" na "Boky dimin' i Môizy" ny petra-kevitra ara-tahirin-kevitra izay novolavolain' i Karl Heinrich Graf (1815-1869) sy Julius Wellhausen (18844-1918) tamin' ny taonjato faha-19.

Mahita loharano efatra ao amin' ny Pentateoka io petra-kevitra io, dia ny loharano iahvista (hafohezina amin' ny hoe J) sy ny loharano elôhista (hafohezina amin' ny hoe E) sy ny loharano deoterônômista (hafohezina amin' ny hoe D) ary ny loharanon' ny mpisorona (hafohezina amin' ny hoe P) ka araka izany dia vokatry ny fanambarana indrindra ampahan-dahatsoratra avy amin' ny loharano telo, dia ny J sy ny E ary ny P ny Bokin' ny Genesisy^[5]. Tamin' ny taona 1960 dia izao ny vokatra ankapobeny azo tamin' io petra-kevitra io:

Loharano	Fotoana	Andalana voakasika	Lahatsoratra misongadina	Teolojia
J	930 (vanim-potoan’ iSôlômôna)	Gen. 2.4 – Jôsoa 24	Gen.12.1-3. Eks 19.3 sy snm.	Fanamarinana ny fanjakan' i Davida; manatanteraka ny fampanantenany sady miaraka amin' ny olona Andriamanitra (Iahveh).
E	850-750	Gen. 15 – ? (iadian-kevitra)	Gen. 20 – 22	Ny tahotra an' Andriamanitra (Elohim) dia mitarika amin' ny fitodran-tena mendrika. Manakaiky ny bokin' ny mpaminany io tahirin-kevitra io.
P	550	Gen. 1 – Deo. 34 /Jôsoa	Gen .1, Gen. 17, Eks.6	Fiandrianana sy fahamasinan' i Iahveh; lanjan' ny andrim-pivavahana; fanelanelanan' ny mpisorona.

Firafitry ny boky

Mizara roa lehibe ny tantara ao amin' ny Genesisy, dia ny tantaran' ny Fiandohana sy ny tantaran' ny Patriarka).

Ny tantaran' ny Fiandohana

Tantara ao amin' ny toko iraika ambin' ny folo voalohany ao amin' ny Genesisy (Gen. 1-11) ny Tantaran' ny Fiandohana. Mahakasika ny fotoana voalohandohoany nisian' izao tontolo izao izany. Mizara dimy izany tantara izany, ka ny fanombohan' ny fizaràna tsirairay ao amin' ny Tanakh (Baiboly hebreo) dia ahitana ny teny hebreo hoe תולדות / Toledot.

Ny famoronana ny lanitra sy ny tany (Gen. 1.1 - 4.26)

• ny namoronan' Andriamanitra izao tontolo izao sy izay rehetra eo aminy;
• ny nametrahany ny olombelona voalohany (i Adama sy i Eva) tao amin' ny Saha Edena sy ny nandroahana azy ireo tsy ho eo anatrehan' Andriamanitra noho ny fahotany;
• ny vonoana olona voalohany: novonoin' i Kaina zanaka lahy voalohan' i Adama sy i Eva ny rahalahiny atao hoe Abela.

Ny Safodrano, sary nataon' i Gustave Doré, 1866

Ny taranak' i Adama (Gen. 5.1 - 6.8)

• ny taranak' i Kaina sy ny zava-bitan' izy ireo teo amin' ny fampandrosoana ny tananany;
• ny taranak' i Seta izay nipoiran' i Nôa sy i Abrahama;
• ny zanak' Andriamanitra nanambady ny zanakavavin' ny olombelona sy ny Nefilima taranany izay nipoiran' ny fahotana maro.

I Nôa sy ny safodrano (Gen. 6 - 9.28)

• ny antony nahatonga ny safodrano, ny fampiomanana an' i Nôa hanamboatra sambofiara;
• ny tantaran' ny fandripahana tamin' ny alalan'ny safodrano;
• ny fanekena teo amin' Andriamanitra sy i Nôa (na Nôe) ny amin' ny tsy handringanana intsony ny olona amin' ny safodrano, ny avana no famantarana izany;
• ny amin' i Nôa sy ny ankohonany, ny nahitana voalohay ny divay, ny ozona nahazo an' i Kanaana.

Ny Tilikambon' i Babela, sary nataon' i Pieter Bruegel the Elder, 1563

Ny taranak' i Nôa (Gen. 10.1 - 11.9)

• ny firenena taranak' i Nôa, ny nampielezan' Andriamanitra azy ireo eran' izao tontolo izao taorian' ny fanamboarana ny Tilikambon' i Babela.

Ny taranak' i Sema (11.10 - 26)

• ny taranak' i Nôa, hatramin' i Sema ka hatramin' i Tera rain' i Abrahama.

Ny Tantaran' ny Patriarkan' i Israely (Gen. 12-50)

Ny Tantaran' ny Patriarkan' i Israely dia ny tantaran' ny fotoana niainan' ny Razambe (na Patriarka) telo dia i Abrahama sy i Isaaka ary i Jakôba. Hita ao amin' ny Genesisy toko faha-12 hatramin' ny faha-50 izany tantara izany.

Ny tantaran' i Tera sy i Abrahama (Gen. 11.27 - 25.11)

Zanak' i Nahora taranak' i Sema i Tera. Izy no rain' i Abrahama sy i Nahora II sy i Haràna ary i Saraha (izay lasa vadin' i Abrahama taty aoriana). I Ora any Kaldea no tanàna fiaviany.

Nanompo andriamanitra maro izy ireo. Nofidin' Andriamanitra i Abrahama taty aoriana ka noho ny haben' ny finoany no nilazan' Andriamanitra aminy fa hanan-taranaka maro sady nampanantenainy tany mahavokatra ho an' ireo taranany ireo izy, dia ny tany Kanaana. Nanambady an' i Saraha sy i Ketora izy sady niteraka tamin' i Hagara.

Ny tantaran' i Ismaela (Gen. 25.12 - 18)

I Ismaela no zanak' i Abrahama voalohany raha mbola tsy niteraka an' i Isaaka i Saraha. I Hagara, vehivavy Egiptiana mpanompovavin' i Saraha, no reniny. Taty aoriana dia teraka i Isaaka. Tamin' ny farany i Abrahama dia nandroaka an' i Hagara sy ny zanany hiala avy eo aminy araka ny sitrapon' i Saraha izay tsy te-hizara ny lovan-janany amin' i Ismaela.

Ny tantaran' i Isaaka (Gen. 25.19 - 35.29)

Zanak' i Abrahama sy i Saraha sady rahalahy tsy iray reny amin' i Ismaela i Isaaka. Nanambady an' i Rebeka izy ka niteraka an' i Esao sy i Jakôba. Nanohy ny fivavahan-drainy amin' andriamanitra tokana izy sady nampita izany tamin' ny zanany koa, indrindra tamin' i Jakôba. Niampita taminy ny tsodrano azon' i Abrahama sy ny fampanantenan' Andriamanitra ny tany Kanaana ho an' ny taranany koa izy.

Ny tantaran' i Esao (Gen. 36.1 - 43)

Zanak' i Isaaka sy i Rebeka i Esao (na Edôma) sady kambana tamin' i Jakôba. Tian-drainy kokoa izy nefa tsy azony ny tsodranon-drainy tokony ho azy noho ny hafetsen' i Jakôba rahalahiny. Tamin' ny fahalehibeazany dia nifindra fonenana izy sy ny ankohonany mbamin' ny biby fiompiny. Namela heloka an' i Jakôba ihany i Esao tamin' ny farany. Araka ny Baiboly dia izy no razamben' ny Edômita.

Ny tantaran' i Jakôba sy ny zananilahy Jôsefa (Gen. 37.1- 50)

Zanak' i Isaaka sy i Rebeka i Jakôba. Antsoina hoe Israely izy taorian' ny fitolomany tamin' ny "anjelin' Andriamanitra" ka ny taranany dia atao hoe Israelita na Zanak' i Israely. Nanompo andriamanitra izay tokana izy ka nandova ny fampanantenana natao tamin' ireo razany dia ny hanana taranaka maro homena tany mahavokatra, dia ny Tany Kanaana. Nanambady efatra izy ka niteraka an' ny zanilahy roa ambin' ny folo nipoiran' ny fokom-pirenena roa ambin' ny folo. Niteraka an' i Jôsefa sy i Benjaminai Jakôba sy i Rahely. Namidin' ny rahalahiny, izay nialona azy, ho andevo izy nefa lasa manam-pahefana tany Egipta taty aoriana. Nantsoiny honina any Egipta ny fianakaviany tamin' ny fotoana nahamosarena ny tany. Taorian' ny nahafatesan' i Jôsefa sy ilay Farao natoky azy dia niharan' ny fanandevozana ny taranak' i Jakôba alohan' ny hiverenan' izy ireo any Kanaana.

Jereo koa

• Boky ao amin' ny Pentateoka:
  • Bokin' ny Genesisy
  • Bokin' ny Eksôdosy
  • Bokin' ny Levitikosy
  • Bokin' ny Nomery
  • Bokin' ny Deoterônômia

• Petra-kevitra momba ny fanoratana ny Pentateoka
  • Petra-kevitra ara-tahirin-kevitra
  • Petra-kevitry ny sombin-dahatsoratra
  • Petra-kevitry ny fameno

• Fizaràna hafa ao amin' ny Testamenta Taloha:
  • Bokin' ny Mpaminany
  • Boky ara-tantara
  • Bokim-pahendrena

• Testamenta Taloha
• Testamenta Vaovao

Loharano sy fanamarihana

1. Rainer Albertz, Israel in exile: the history and literature of the sixth century BCE, p.xxi.
2. Thomas Römer, Introduction à l'Ancien Testament, Labor et Fides, 2009, p. 150-153.
3. Christophe Nihan et Thomas Römer, Introduction à l'AT, p. 179, 182
4. "La filature d’un théologien suisse pour connaître l’origine de Dieu" Archived Septambra 4, 2017 at the Wayback Machine [tahiry], entretien Thomas Römer, letemps.ch, 27 mars 2014
5. Ny litera J, E, D ary P dia fanafohezana ny teny alemàna hoe Jahvist, Elohim, Deoteronomist ary Priestercodex na Priesterschrift