Rivêa de Levànte

A Rivêa de Levànte a l'è a pàrte de còsta da Ligùria, che inta sò totalitæ a l'è ciamâ senpliceménte Rivêa, ch'a va da Zêna scìnn-a-a fôxe da Mâgra, vixìn a-o confìn co-a región Toscànn-a.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Màppa da Ligùria.

«${\displaystyle {\mathfrak {R}}}$ivee, basta pochi stocchi d'erbaspaa penduli da 'na liggia isce-o delirio do mâ o doe camelie fute inti giardin deserti, e un eucalipto biondo ch'o se bolle tra foi e matti xoeui inta luxe[...]»

(da Rivêe de Eogénio Montâ)

Giögrafîa fìxica

L'estremitæ meridionâle da còsta a Pòrtovénere, co-e îzoe de l'arcipélago spezìn.

A Rivêa de Levànte a l'è a pàrte de còsta in sciô Mâ Lìgure conpréiza pe convençión tra-o pónto ciù setentrionâle de quésto mâ e a sò fìn vèrso èst. In particolâ a l'è dónca conpréiza tra-a fôxe do torénte Cerûza, ch'o se caciâ into mâ a l'altéssa da localitæ de Ôtri, into teritöio do comùn de Zêna, e, vèrso a Toscànn-a, a fôxe do sciùmme Mâgra, into teritöio do comùn de Améggia. Segóndo 'na definiçión ciù "antropològica" da-a Rivêa de Levànte a saiéiva da esclùdde l'àrea do comùn de Zêna ma in ògni mòddo a l'è vàlida a definiçión "giögràfica" ascì.

Pe de ciù, a Rivêa de Levànte a se peu divìdde inti conprensöi, da ponénte vèrso levànte, de:

• Górfo Paradîzo: o l'è o tòcco de còsta conpréizo tra-o prìmmo comùn dòppo Zêna, ò sæ Bogiàsco, e o mónte de Pòrtofìn.
• Górfo do Tigùlio: o va da-o mónte de Pòrtofìn scìnn-a Séstri Levànte.
• Bâie do Levànte: ò sæ a pàrte da Rivêa conpréiza tra Séstri Levànte e o còu de Pónta Mesco.
• Çìnque Tære: conprensöio ch'o va da Pónta Mesco scìnn-a l'Îzoa Parmæa.
• Górfo da Spézza (ò di Poêti): o l'è træto da còsta lìgure ciù òrientâle, da-a Parmæa a-a fôxe da Mâgra.

Còsta

O còu de Pónta Manæa.

A còsta da Rivêa de Levànte a l'è, cómme o rèsto da Rivêa lìgure, pi-â ciù pàrte âta e giasciugâ ma a ògni mòddo rìcca de górfi e insenatûe. Inte quésta Rivêa sòn conpréizi vàrri còi, i quæ de spésso segnan o confìn tra comuîn vixìn. Tra quésti gh'è, in órdine da Zêna vèrso levànte, i promontöi de Pónta Cannétte (a Camóggi), Pónta Scciàppa (a Camóggi), Pónta Buddego (a Camóggi), Pónta do Béuggio (a Camóggi), Pónta Torétta (a Camóggi), Pónta Carêga (tra Camóggi e Pòrtofìn), Pónta do Giasso (a Pòrtofìn), Pónta Pòrtofìn (a Pòrtofìn), Pónta de l'Ourivêta (a Pòrtofìn), Pónta Manæa (a Séstri Levànte), Pónta Bàffe (a Séstri Levànte), Pónta Monêgia (a Monêgia), Pónta Bàggio (a Monêgia), Pónta Apicchi (a Framûa), Pónta di Màrmi (a Bonasêua), Pónta de Mónte Grosso (a Bonasêua), Pónta da Madònna (a Bonasêua), Pónta do Carlìn (a Bonasêua), Pónta Gone (a Bonasêua), Pónta Mesco (tra Lévanto e Monterósso), Pónta Vagno (a Rimazô), Pónta Castàgna (a Rimazô), Pónta Pineda (a Rimazô), Pónta do Pèrsego (a Pòrtovénere), Pónta da Castàgna (a Pòrtovénere), Pónta Sànta Màia (a Pòrtovénere), Pónta do Varignàn (a Pòrtovénere), Pónta Sànta Terêza (a Lèrxi), Pónta Galêa (a Lèrxi), Pónta de Tregiàn (a Lèrxi), Pónta Crövo (a Améggia) e Pónta Giànca (a Améggia).

Îzoe

O mæximo argoménto in detàggio: A Parmæa.

E træ îzoe de l'arcipélago spezìn.

Lóngo a Rivêa de Levànte se trêuvan sôlo træ îzoe prinçipæ, ò sæ quélle de l'arcipélago spezìn, ciù quàrche schéuggio de picìnn-e dimenscioîn, dôe de quæ atoalménte dizabitæ e ina, a Parmæa, co-îna popolaçión de . In particolâ sòn:

• Îzoa Parmæa: co-i sò 1,89 km² de superfìcce a l'è l'îzoa ciù grànde de tùtta a Ligùria. A prezénta vàrie fortificaçioîn, realizæ ségge da-i zenéizi che da-o régno de Sardégna pe protézze l'intrâ do Górfo da Spézza. Insémme a-e âtre dôe îzoe de l'arcipélago spezìn, a Pòrtovénere e a-e Çìnque Tære a l'è consciderâ da l'UNESCO in di patrimòni de l'umanitæ^[1].
• Îzoa do Tìn: grànde 0,13 km² a se trêuva ciù ò mêno çinqueçénto mêtri a sùd da Parmæa. Tra-e costruçioîn chi scitoæ gh'è 'n fâro do XIX sécolo, i rèsti de l'antîga abaçîa de Sàn Venerio e de baterîe de diféiza costêa.
• Îzoa do Tinétto: a l'è a ciù picìnn-a tra e træ îzoe de l'arcipélago, ànpia sôlo 6000 m² e âta 18 mêtri in sciô livéllo do mâ. In sciâ sò çìmma gh'è i rèsti de çèrtidùn antîghe costruçioÏn religiôze che remontan a-o V sécolo.

Sciùmmi

Vìsta da fôxe dp sciùmme .

Dæte e caraterìstiche morfològiche do teritöio lìgure sòn davéi pöchi i córsi d'ægoa a avéi 'n regìmme squæxi perénne, con quélli da Rivêa de Levànte che no fan eceçión. O sôlo torénte abàsta inportànte da poéi êse conscideròu 'n sciùmme o l'è a Mâgra:

• Mâgra: lóngo ciù ò mêno 70 km, o l'è o sciùmme ciù inportànte da Ligùria ségge pe longhéssa che pe portâ d'ægoa a sfociâ into Mâ Lìgure. O nasce in Toscànn-a, into teritöio do comùn de Pontrémoli, e, zónto in Ligùria, o riçéive ægoa da-o sò prinçipâ afluénte, ò sæ a Vâa, ch'a l'è pe cóntra o ciù lóngo córso d'ægoa (58 km) a pasâ do tùtto into teritöio lìgure.

I âtri rién de 'na çèrta inportànsa àn in tùtti i câxi 'n regìmme da torénti e dónca estremaménte variàbile, con fòrti pìnn-e tra l'ötùnno e a primavéia e vàrri méizi de sécca de stæ. I prinçipæ rién che, da Zêna vèrso levànte, sfocian into Mâ Lìgure sòn: a Cerûza (a Ôtri, pónto de separaçión tra-e dôe Rivêe), a Léia (a Ôtri), a Branega (a Pra), a Varenna (tra Pra e Mortiòu), a Ciâvàgna (a Séstri Ponénte), a Ponçéivia (tra Cornigén e Sàn Pê d’Ænn-a), o Bezàgno (a Fôxe), o Récco (inte l'òmònimo comùn), o Boate (a Sànta Margàita), l'Entélla (tra Ciâvai e Lavàgna), o Grùmolo (a Séstri Levànte), o Petrònio (a Rîva Trigôzo, quartê de Séstri Levànte) e a Mâgra (a Améggia).

Stöia

O mæximo argoménto in detàggio: Liguria#Stöia.

Antighitæ

Màppa da Regio IX Liguria.

A prezénsa de l'òmmo inta zöna a remonta a ténpi bén bén antîghi, cómme testimoniòu da-i ritrovaménti archiològîci fæti inta zöna, sorviatùtto inta Vàlladda da Vâa, óltre che da-e misteriôze stàtoe stêle.

E prìmme popolaçioîn de quæ se àn ciù notìçie sòn però quélle di Antîghi Lìguri che, in particolâ, se spartîvan o teritöio da Rivêa tra-e lô træ tribù di Lìguri Genuati (che stâvan inta zöna de l'atoâle capolêugo), di Tigulli (inta ciù pàrte da Rivêa, scìnn-a Framûa) e di Apuani (che se trêuvâvan sorviatùtto inta Toscànn-a setentrionâle ma ànche a l'estremitæ òrientâle da Lìguria). A quéste tribù a l'è dovûa a fondaçión di prìmmi insediaménti, pöi anpliæ da-i români, cómme l'oppidum de Castéllo (fòscia o prìmmo nùcleo de Zêna), Tigullia (d'ancheu Ciâvai) e Segesta Tigulliorum (Séstri Levànte). Conquìsta, quélla di români, che a avegniâ tra-o III e o II sécolo a.C. e, con l'escluxón di Apuani (cóntra i quæ saiàn conbatûe de duìscime canpàgne), a saiâ conclûza in mòddo ciù pacìfico de quélla cóntra i lìguri de l'âtra Rivêa. Defæti, za inta segónda goæra punìca i Genuati saiàn, a diferénsa di Sabazi, di Ingòuni e di Intermeli, aleæ con Rómma cóntra e armæ cartaginéizi.

Inte l'etæ româna o Levànte, coscì cómme o rèsto da Lìguria, o vêgne iniçialménte inclûzo inta provìnsa da Gallia Cisalpina e, co-a rifórma do 7 d.C. vosciûa da l'inperatô Cézare Ougùsto, inta Regio IX Liguria. Testimoniànsa ciù inportànte de l'época sòn de segûo i rèsti da çitæ de Luna, vixìn a-o confìn co-a Toscànn-a, che, fondâ into 177 a.C., a l'è stæta scìnn-a-o sò definitîvo abandón do 1058 'na de ciù grénde da Ligùria.

Medioêvo

A fortéssa de Sarzanéllo.

Co-a chéita de l'inpêro româno l'àrea a pasiâ sótt'a-o contròllo do régno ostrogòto scìnn-a quànde into 538, co-a goæra cóntra i gòti vosciûa da l'inpeatô Giusiniàn I, a pasiâ a l'Inpêro bizantìn. A despêto do sucesîvo arîvo di longobàrdi do 568 a Ligùria bizantìnn-a, ciamâ a l'época Provincia Maritima Italorum (con capolêugo Luni), a rexìstiâ a l'invaxón di bàrbari pe squæxi 'n sécolo de ciù, eséndo conquistâ da quésti sôlo co-o rè Rotari, inti ànni quarànta do VII sécolo, pe pöi pasâ sótt'a l'inpêro di Frànchi de Càrlo Màgno into 774.

Dòppo i ànni ciù scûi de l'Âto Medioêvo, inti quæ i pàizi da Rivêa saiàn sachezæ ciù vòtte da-i pirâti saracìn, pe garantî 'na mêgio òrganizaçión da sò diféiza l'àrea a saiâ riorganizâ da-o rè d'Itàlia Berengario II d'Ivrea co-a sò incluxón inta nêuva màrca Obertenga, a eceçión di bórghi ciù òrientâli che êan pe cóntra sótt'a-a màrca de Tuscia.

Co-o progresîvo indebolîse de l'outoritæ inperiâle, a-o pòsto de quéste dôe màrche nasciàn vàrri lìberi comuîn, che saiàn progresivaménte sciorbîi tra-o XII e o XIII sécolo inta sfêra d'infloénsa da Repùbrica de Zêna. In particolâ a se peu aregordâ a fondaçión do bórgo de Pòrtovénere into 1113, l'acquixiçión de Lèrxi do 1152 (e de l'àrea da Spézza into mæximo perîodo) e l'asogetaçión de Rapàllo into 1229. Ciù conbatûo o saiâ pe cóntra o domìnio in sciô pàize de Sarzànn-a, con Zêna che a-a fìn a scaciâ l'infloénsa da Scignorîa di Medici into 1496.

Etæ modèrna e contenporània

Màppa di dôi circondâi de Ciâvai e do Levànte.

A Rivêa de Levànte a restîa pe vàrri sécoli ancón sótt'a-a Repùbrica de Zêna, benché a saiâ invâza da-i oustrìaci into 1746 e ciù vòtte da-e trùppe piemontéizi.

Aprêuvo a-a rivoluçión françéize e a-a consegoénte goæra da prìmma coaliçión, co-a chéita da Repùbrica aristocràtica e a creaçión da Repùbrica Lìgure do 1797 a saiâ riordinâ a sò òrganizaçión teritoriâle, co-a sopresción di antîghi féodi e l'instituçión di dipartiménti. In particolâ, a rivêa a saiâ sudivîza tra-i çìnque dipartiménti do Bezàgno, do Górfo do Tigùlio, de l'Entélla, da Vâa e do Górfo da Spézza. Into 1805 a Ligùria a saiâ però unîa diretaménte a l'inpêro françéize, into quæ a restiâ scìnn-a-a sò chéita into 1814, co-o Levànte ch'o l'êa spartîo tra-i dôi dipartiménti de Zêna (ch'o l'arivâva scìnn-a Récco) e di Apenìn.

Into 1815, dòppo a brêve esperiénsa da Repùbrica Zenéize, a Rivêa de Levànte (e tùtta a Ligùria ascì) saiâ dæta a-i Savöia con decixón do Congrèsso de Viénna e dónca inclûza inta provìnsa de Zêna. Da-a quésta, into 1927, o saiâ separòu o circondâio do Levànte pe creâ a nêuva provìnsa da Spézza, a-a quæ saiàn unîi i pàizi de Maisànn-a e de Vàize (da-o circondâio de Ciâvai), óltre che quélli de Càlice e da Rochétta (da-o circondâio de Màssa). In ògni mòddo, da-o moménto da forsâ anesción a-o nêuvo stâto, a Rivêa e o rèsto da Ligùria andiàn aprêuvo a-a sò stöia, partéçipi in vàrie manêe a-i inportànti avegniménti do XX sécolo.

Pòsti de interèsse

Architetûe religiôze

Procesción de Cazàsse pi-â fèsta patronâle de Sàn Gioâne Batìsta, depoî a-a Catedrâle de Sàn Loénso.

I pàizi da Rivêa de Levànte sòn conpréizi inta coscì dîta región eclesiàstica Ligùria e, in particolâ, spartîi tra-e træ diòcexi de Zêna (ch'a l'ariva scìnn-a Camóggi), de Ciâvai (da Pòrtofìn a Monêgia) e da Spézza-Sarzànn-a-Brignæ (ch'a coincìdde co-a provìnsa da Spézza). E gêxe ciù inportànti, ò sæ e catedrâle de quéste diòcexi, sòn:

• Catedrâle de Sàn Loénso: a l'è a catedrâle de l'arçidiòcexi de Zêna e 'na de gêxe ciù inportànti da Ligùria. A sò costruçión a l'è incomensâ inte l'XI sécolo, a-o pòsto de 'na gêxa ciù antîga, e a saiâ consacrâ into 1118 da-o pàppa Gelasio II. A realizaçión da catedrâle a duiâ pe tànto ténpo, finindo sôlo into XIV sécolo, raxón pi-â quæ a prezénta de eleménti in stîle ségge romànico che gòtico.
• Catedrâle de Nòstra Scignôa de l'Òrto: a Ciâvai, a l'è stæta costroîa tra-o 1613 e o 1633 e, a-i 3 de Lùggio do 1907, a l'è a stæta elevâ a catedrâle da diòcexi de Ciävai. Da-a ricostruçión fæta tra-o XIX e o XX sécolo a l'à pigiòu o sò stîle neoclàscico.
• Catedrâle de Crìsto Rè: scitoâ a Spézza, a l'è 'na costruçión bén bén ciù recénte, dæto ch'a l'è stæta realizâ tra-o 1956 e o 1975 segóndo o stîle raçionalìsta, a l'è l'atoâle sêde vescovîle da diòcexi de Spézza-Sarzànn-a-Brignæ.
• Concatedrâle de Sànta Màia Sónta: a l'è ina de dôe concatedrâle da diòcexi de Spézza-Sarzànn-a-Brignæ e a se trêuva a Sarzànn-a. A sò costruçión a l'è incomensâ into 1204 e, zaché a saiâ finîa sôlo into XVIII sécolo, a prezénta 'n insémme de eleménti romànici, gòtici e baròcchi, frûtu de anpliaménti e rimanezaménti segóndo o gùsto de époche sucesîve.
• Concatedrâle di Sànti Pê, Loénso e Conbàn: antîga gêxa do XII sécolo, a se trêuva into pàize de Brignæ. Costroîa inte 'n stîle romànico, con di sucesîvi rimanezaménti baròcchi, a l'è l'âtra concatedrâle da diòcexi de Spézza-Sarzànn-a-Brignæ.

Architetûe civîli

• Vìlle române do Varignàn e de Bócca de Mâgra: vìlle do I sécolo a.C., se trêuvan rispetivaménte inti comuîn de Pòrtovénere e de Améggia.

Architetûe militâri

Vìsta do castéllo de Rapàllo.

• Castéllo de Rapàllo: scìnbolo da çitæ de Rapàllo, a sò costruçión a remonta a-o XVI sécolo, fæta pi-â necescitæ de protézze o pàize da-i atàcchi di pirâti saracìn.
• Castéllo de Pòrtovénere: costroîo ina prìmma vòtta da-i zenéizi into 1161, sùbito dòppo a fondaçión do bórgo, o saiâ anpliòu in vàrie òcaxoîn scìnn-a-a sò fórma atoâle into XVII sécolo.
• Castéllo de Lèrxi: realizòu a partî da-o 1152 in sce 'n promontöio a proteçión da sotostànte bâia, o sò contròllo o saiâ disputòu ciù vòtte tra-i zenéizi e i pizén. A so fórma atoâle a remonta a-o XVI sécolo e, in particolâ, a-o 1555, quànde saiàn finîi i travàggi de anpliaménto.
• Castéllo Sàn Zòrzo: prinçipâ fortificaçión de l'época zenéize, a remonta a-o 1371, frûtu de 'na ricostruçión do ciù antîgo castéllo de l'Âto Medioêvo. A-a giornâ d’ancheu o l'è a sêde do Musêo cìvico archiològîco "Ubaldo Formentini".
• Fortéssa de Sarzanéllo: inponénte fortificaçión scitoâ inte l'òmònima localitæ de Sarzànn-a, a fórma insémme a-a Fortéssa de Firmafede o scistêma difensîvo da çitæ. A sò costruçión a saiâ incomensâ da-i Medici into perîodo da dominaçión toscànn-a e finîa da-i zenéizi inti sécoli sucesîvi.

Musêi

L'arsenâ da Spézza, sêde do musêo técnico navâle.

• Musêo mainâ de Camóggi
• Musêo do pisétto: a Rapàllo
• Musêo diocezàn d'àrte sâcra: a Ciâvai
• Musêo stòrico do risorgiménto: a Ciâvai
• Musêo archiològîco de Ciâvai
• Musêo geopaleontològico: a Lèrxi
• Musêo técnico navâle: a Spézza
• Musêo diocezàn: a Spézza
• Musêo naçionâle traspòrti: a Spézza
• Musêo cìvico archiològîco "Ubaldo Formentini": a Spézza
• Céntro d'àrte modèrna e contenporània: a Spézza
• Palasìnn-a de àrte "Lucio Roberto Rosaia": a Spézza
• Musêo diocezàn: a Sarzànn-a
• Musêo archiològîco naçionâle de Lûni

Âtro

• Çìnque Tære: 'na de mête turìstiche ciù conosciûe e apresæ a livéllo italiàn e internaçionâle, da-o 1997 patrimònio de l'umanitæ UNESCO insémme a Pòrtovénere e a-e Îzoe de l'arcipélago spezìn^[1].
• Pòrtofìn: âtra famôza mêta turìstica internaçionâle da Rivêa de Levànte.
• Rèsti da çitæ de Luna: a-o confìn co-a Toscànn-a, o l'è o pàrco archiològîco ciù estéizo de tùtta a región.
• Canposànto de Cafaggio: antîgo çimitêio do IV sécolo a.C., o l'êa dêuviòu za da-i Lìguri Apuani, di quæ o l'è 'na de testimoniànse ciù inportànti.
• Vîa de l'Amô: fòscia o camìn ciù famôzo de Çìnque Tære, o colega Rimazô con Manaròlla.
• Sentê celestìn: âtro inportànte sentê de Çìnque Tære, o colega tùtti i pàizi da zöna tra lô.

Anbiénte

Flöra

Vìsta da Parmæa tra-a màccia mediterània. Tra-e vàrie ciànte se pêuan riconósce 'n ezenplâre d'eofòrbia arbòrea (a sx) e di pìn marìtimi (a dx).

A flöra ch'a se peu atrêuvâ lóngo a Rivêa, ségge in quélla de Ponénte che a Levànte, a l'è sorviatùtto de tîpo mediterànio, scibén che gh'è tànte spêce che sòn stæte introdûte da l'òmmo ascì, óltre a-e vàrie ciànte domèstegæ za prezénti inta zöna ch'àn coscì avûo 'n'inportànte difuxón, cómme o castàgno, o pìn domèstego e l'oîvo. Pe quànte rigoàrda e spêce coltivæ ciù difûze quéste sòn prinçipalménte i oîvi, i èrboi da frûta e a vìgna, óltre che, ciù de ræo, i agrùmmi, sorviatùtto limoîn.

A flöra òriginâia da fàscia costêa, mêno difûza aprêuvo a l'inténsa urbanizaçión da Rivêa, a l'è conpòsta da vàrie ciànte tìpiche da màccia mediterània cómme e zenèstre, o latèrno, o lentìsco, o mortìn, l'armón e l'èrxo, èrbo che into pasòu o formâva gréndi forèste che andâvan da-a còsta scìnn-a 600-700 m d'altéssa. Ciù râre sòn e asociaçioîn vegetâli, prezénti sorviatùtto inte pàrte ciù câde e arsoîe, formæ da l'olivàstro (ò sæ a variêtæ sarvæga de l'oîvo) ò da-o caróbbo, a-i quæ a l'è de vòtte asociâ l'eofòrbia arbòrea. Tra-i arbùsti e e ciànte aromàtiche gh'è in particolâ o tùmou, l'öféuggio e o romanìn, ciànte che, insémme a âtri arbùsti, forman a sôla vegetaçión di lêughi ciù espòsti a-o vénto, creando a coscì dîta garîga, 'n tîpo de màccia mediterània caraterizòu da l'asénsa de ciànte a âto fùsto. Inta fàscia costêa e quélla de prìmme colìnn-e i èrboi ciù comuîn sòn sorviatùtto o pìn marìtimo e, ciù de ræo, o pìn d'Aléppo ascì.

In ògni mòddo, dæto o fòrte inpàtto de l'òmmo in sce l'àrea costêa, se pêuan atrêuvâ chi vàrie spêce de ciànte òrnamentâli inportæ, a partî da-o XIX sécolo, da-o Nordàfrica e da-e regioîn subtropicâli de América setentrionâle, Àzia e Òceània. Se pêuan aregordâ sorviatùtto e vàrie spêce de pàrme, prinçipalménte a pàrma da dàtai e a pàrma de Canaîe. Âtre ciànte arivæ de fêua e a-a giornâ d’ancheu comuîn inta Rivêa lìgure sòn a magnòlia, òriginâia de l'Àzia, e o fîgo d'Ìndia, proveniénte da-o Méscico.

Fàona

Dôe ezenplâri de rondanìnn-a a Vernàssa.

A fàona da fàscia costêa, scibén ch'a ségge sotopòsta a 'na fòrte presción da l'ativitæ umâna, a prezénta ancón 'na çèrta variàbilitæ, co-a difuxón de çèrtidùn animæ ànche endémici da zöna.

Tra-e spêce ciù comuìn gh'è sorviatùtto i öxélli cómme o mèrlo, o frengoéllo, a sîa e o pecétto, di quæ o gh'è 'n grànde nùmero de ezenplâri, óltre che e òniprezénti öchìn de mâ e i picioîn. Âtri öxélli chi prezénti sòn a pàsoa solitâia, l'éuggiochéutto, a sterpassolinn-a, o picónso, o pitaformîgoe, o cùcco e o codirossòn. Gh'è vàrie spêce de béstie da rapìnn-a ascì, ségge notùrne (cómme l'alochétto, a çivétta, a barbanèlla, l'alòcco, a tésta de gàtto e o dûgo) che diùrne (cómme l'àgogia, l'àgogia néigra, o farchétto, o nìbio e o fàrco).

Pe-i anfìbbi in di ciù caraterìstici a l'è de segûo o scilvèstro (Salamandra salamandra (Linnaeus, 1804)), néigro e a màccie giâne, animâ ch'o se peu trêuvâ sorviatùtto inte gròtte e in lêughi ùmidi.

Àree naturâli

O Promontöio de Pòrtofìn vìsto da-o spàçio. A sò pàrte meridionâle a l'è conpréiza inte l'òmònimo pàrco naturâle.

O sciùmme Vâa a l'altéssa de l'antîgo pónte româno. Quésto o l'è, in Ligùria, o sôlo habitat lóngo 'n sciùmme a êse restòu a-o sò stæto òriginâio.

Inta Rivêa de Levànte sòn stæte creæ træ risèrve naturâli da pàrte da región Ligùria, a-e quæ o va azónto o pàrco naçionâle de Çìnque Tære. Co-a creaçión da pàrte de l'Unión Eoropêa do progètto Natûa 2000 a l'è stæta creâ 'n'inportànte ræ de Scîti d'Interèsse Comunitâio, a quæ a l'inclùdde e zöne ciù rìcche de biodiverscitæ.

• Pàrco naçionâle de Çìnque Tære
• Pàrco naturâle regionâle de Pòrtovénere (SIC ascì^[2])
• Pàrco naturâle regionâle de Móntemarçéllo-Mâgra-Vâa (SIC ascì^[3])
• Pàrco naturâle regionâle de Pòrtofìn (SIC ascì^[4])
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Mónte Fàsce^[5]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Tôre Quéssi^[6]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Pinæa - Erxéllo de Ciâvai^[7]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Riàn Tuia - Montalêgro^[8]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Fôxe e córso do sciùmme Entélla^[9]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Pónta Bàffe - Pónta Monêgia - Vàl Petrònio^[10]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Pónta Manæa^[11]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Rócche de Sànta Nétta - Vàlle do Fîgo^[12]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Déiva - Bràcco - Prîa de Vàsca - Mêua^[13]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Guaitarola^[14]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Mónte Særo^[15]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Pónta Mesco^[16]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còsta de Bonasêua - Framûa^[17]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còsta Rimazô - Monterósso^[18]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Ciànn-a da Mâgra^[19]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Îzoe Tìn-Tinétto^[20]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Îzoa Parmæa^[21]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Móntemarçéllo^[22]
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còsta de Maralónga^[23]

Economîa

Primâio

De fàsce coltivæ inte Çìnque Tære, co-o pàize de Manaròlla in sciô sfóndo.

Óltre a-o turìsmo, l'ativitæ econòmica ciù inportànte da Rivêa de Levànte, coscì cómme into rèsto da Ligùria, a l'è de lóngo stæta l'agricoltûa. In particolâ o teritöio estremaménte àspio e drîto o l'à dæto 'n grànde inpùlso a-a difuxón da coltivaçión in scê còste di mónti, gràçie a-a realizaçión de coscì dîte fàsce.

Particolarménte inportànte a l'è a coltivaçión di oîvi, spécce inta zöna tra Lavàgna e Monêgia, di òrtàggi e, sorviatùtto, de vàrie vìgne tìpiche. Tra e variêtæ tradiçionâli gh'è o bòsco, l'ûga gianchétta, a gianchétta zenéize e o vermentìn, tùtti di vitìgni a grànn-a giànca, ma sòn coltivæ de variêtæ a grànn-a néigra ascì, cómme o sangiovéize, o çêxìn e o canaiô.

Secondâio

L'ativitæ industriâle inta Rivêa a no l'è mâi stæta tànto comùn, co-e pöche inpréize existénti che sòn specializæ sorviatùtto inti setoî da canteristìca navâle e da mecànica. Tra di quésti se pêuan regordâ i cantê Oto Melara da Spézza, de propiêtæ de l'aziénda Leonardo, e quélli do Muggiàn e de Rîva Trigôzo, de propiêtæ de Fincantieri.

De òrìgine bén bén ciù antîga a l'è l'ativitæ minerària ligâ a l'estraçión da ciàppa, storicaménte asæ praticâ inta zöna de Lavàgna scibén che, a-a giornâ d’ancheu, séggian ciù inportànti e minêe da valàdda Fontann-a Bónn-a.

Pi-â produçión d'energîa elétrica, óltre che di inpiànti de pâe mesciæ da-a fòrsa do vénto scitoæ vèrso i mónti, into górfo da Spézza o se trêuva 'n grànde inpiànto pe fâ trasformâ tornâ o GNL inta sò fórma gasôza, ò sæ o rigasificatô de Panigaglia.

Tersiâio

A-a giornâ d’ancheu ina de ativitæ econòmiche centrâli pi-â Rivêa de Levànte a l'è sorviatùtto quélla ligâ a-o turìsmo, ségge de italién che de vixitatoî internaçionâli, atiræ da-o clìmma mîte e da-e belésse naturâli de l'àrea. A ciù pàrte di moviménti turìstici a l'è ligâ a-a froiçión de mænn-e e da còsta ma in ògni mòddo sòn inportànti ascì e ativitæ ligæ a l'escurscionìsmo e a-e manifestaçioîn colturâli.

Comunicaçioîn

Stràdde

O viadòtto de l'A12 in sciô torénte de Söi.

A Rivêa de Levànte a l'è colegâ a-e regioîn vixìnn-e da-e segoénti outostràdde:

• A12: comuneménte conosciûa cómme l'Outostràdda Azùrra, a l'è a prinçipâ artêia outostràddâle de quésta Rivêa. A colega o confìn co-a Toscànn-a (arivando da Pîza) a Zêna e a l'à 'na longhéssa de 210 km, con 11 cazélli into teritöio lìgure che servan a ciù pàrte i pàizi da còsta.
• A15: dîta "Autocamionale della Cisa" ascì, a l'è colegâ a l'A12 in corispondénsa da çitæ da Spézza e a permétte d'arivâ inta Rivêa pe chi vêgne da-a Cianûa Padànn-a e, in particolâ, da Pàrma.
• A7: dîta a "Seravàlle" a l'è l'outostràdda ch'a permétte d'arivâ in tùtte dôe e Rivêe pe chi vêgne sorviatùtto da-a valàdda Scréivia e da-a Lonbardîa.

Pi-â viabilitæ òrdenâia a stràdda ciù inportànte da Rivêa de Levànte a l'è de lóngo stæta a SS1 Aurelia, a quæ a core pe tùtta a Rivêa lìgure restando, ancón a-a giornâ d’ancheu, 'n'artêia fondamentâle pi-â región e tra-e stàdde ciù inportànti d'Itàlia ascì. E âtre stràdde che, partindo da l'Aurelia, van vèrso i mónti, e dónca in Piemónte, Emìlia Romàgna e Toscànn-a, sòn:

• SS35: a stràdda do pàsso di Zôvi, a l'à ciù ò mêno o mæximo percórso de l'outostràdda A7, a-o mêno scìnn-a-o pàize de Poseu, vixìn a Nêuve.
• SS45: comuneménte dîta a stràdda da Vàl Trébia, a parte da Zêna, in particolâ da-o quartê de Strùppa, e a l'ariva a Piaxénsa, ciù ò mêno 120 km dòppo.
• SS586: ò stràdda da Vàl d'Àveto, insémme a-a SS225 (ch'a va da Ciâvai a Caràsco) a colega a Rivêa con l'Emìlia, arivando ànche lê scìnn-a Piaxénsa.
• SS26: a l'è a stràdda ch'a colega l'estrêmo levànte lìgure co-a Cianûa Padànn-a, pasando pe pàsso da Cisa e co-in percórso scìmile a quéllo da A15.

Ferovîe

Lóngo a Rivêa de Levànte, óltre che a SS1 e a A12, a core ànche a lìnia feroviària Zêna-Pîza, realizâ tra-o 1861 e o 1874, ch'a colega o capolêugo lìgure co-a Toscànn-a.

Da-a Zêna-Pîza partan dôe âtre lìnie feroviàrie che colegan o mâ a-a Cianûa Padànn-a: ò sæ a Milàn-Zêna, ch'a va da-o capolêugo lonbàrdo a quéllo lìgure, e a ferovîa Pàrma-Spézza, dîta Pontremoléize ascì, che pasando pi-â valàdda da Mâgra a colega quéste dôe çitæ.

Pòrti

O pòrto turìstico de Sànta Margàita.

O pòrto turìstico de Rapàllo.

O pòrto turìstico de Lavàgna.

Inta Rivêa de Levànte o se trêuva l'inportànte pòrto da Spézza, pàrte de l'Aotoritæ de Scistêma Portoâle do Mâ Lìgure Òrientâle insémme a-o pòrto de Caræa^[24], atrezòu pi-â moviméntaçión ségge de mèrçe che de pasagê, óltre che bâze da Marìnn-a Militâre.

Óltre a-i pòrti comerciâli, inta Rivêa se pêuan atrovâ numerôzi pòrti turìstici pe l'òrmézzo de inbarcaçioîn da dipòrto. In particolâ, in órdine pe nùmero de pòsti bàrca disponìbili, gh'è i pónti d’ormézzo de^[25][26]:

Nòmme do pòrto	Comùn	Pòsti bàrca	Max l.o.a	Redòssi	Traverscîe
Pòrtixeu de Lèrxi	Lèrxi	1 600	14 m	-	-
Pòrto de Lavàgna	Lavàgna	1 509	51 m	Gregâ, Levànte e Mainàsso	Oustrâle
Pòrto Mirabello	Spézza	1 100	135 m	Da tùtti i quadrànti	Mainàsso
Pòrto de Sànta Margàita	Sànta Margàita	600	60 m	Meistrâ	Mainàsso e Lebéccio
Pòrto Lotti	Spézza	534	180 m	Da tùtti i quadrànti	Lebéccio
Mænn-a Zêna Ariopòrto	Zêna	500	130 m	-	Tramontànn-a
Pòrto pùblico comunâle de Rapàllo	Rapàllo	500	12 m	Gregâ, Levànte e Mainàsso	Meistrâ
Pòrto de Lévanto	Lévanto	460	8 m	Tramontànn-a, Gregâ e Levànte	Oustrâle, Lebéccio e Ponénte
Mænn-a de Ciâvai	Ciâvai	459	25 m	Da tùtti i quadrànti	Lebéccio
Pòrto Càrlo Rîva	Rapàllo	400	42 m	Tramontànn-a e Meistrâ	Ponénte
Pòrtixeu Dùcca di Abrùssi	Zêna	380	25 m	Gregâ	Oustrâle
Pòrto Antîgo - Mænn-a da Fêa	Zêna	305	90 m	Da tùtti i quadrànti	Levànte (limitæ)
Mænn-a Pòrto Antîgo	Zêna	270	75 m	-	Tramontànn-a
Mænn-a de Pòrtofìn	Pòrtofìn	260	60 m	Meistrâ	Gregâ
Pòrtixeu de Bócca de Mâgra	Améggia	256	30 m	-	Lebéccio
Mænn-a do Fezàn	Pòrtovénere	250	28 m	Mainàsso, Lebéccio e Meistrâ	Gregâ
Mænn-a Meu Vêgio	Zêna	160	90 m	-	Tramontànn-a
Pòrto de Séstri Levànte	Séstri Levànte	150	20 m	Ponénte	Gregâ e Tramontànn-a
Pòrto Antîga Conpagnîa da Véia	Améggia	90	20 m	-	-
Mænn-a do Pónte	Améggia	85	22 m	-	-
Dàrsena Ar-Nav	Améggia	75	30 m	-	Meistrâ
Cecar Nautica	Zêna	54	12 m	Oustrâle	Tramontànn-a
Pòrto de Sàn Frutôzo	Camóggi	37	24 m	Lebéccio	Meistrâe e Ponénte
Pòrto de Pòrtovénere	Pòrtovénere	32	50 m	-	Gregâ e Tramontànn-a
Pòrto de Vernàssa	Vernàssa	15	10 m	Tramontànn-a, Gregâ e Levànte	Oustrâle, Lebéccio e Ponénte
Pòrto E Gràçie	Pòrtovénere	14	70 m	-	Gregâ e Tramontànn-a
Pòrto Carolìnn-a	Lèrxi	-	15 m	-	-

Ariopòrti

O mæximo argoménto in detàggio: Ariopòrto de Sarzànn-a-Lûni.

Inta Rivêa de Levànte, scibén ch'o ségge de ridûte dimenscioîn, a gh'è 'n ariopòrto ascì, scitoòu vixìn a-o pàize de Sarzànn-a. Nasciûo cómme ariopòrto militâre into 1918, atoalménte o l'à a-o sò intèrno a sêde de 'n arioclub civîle ascì, o quæ o òrganiza vàrie ativitæ cómme córsi de xêuo e de paracadutìsmo.

Comuîn

Vìsta aéria de Lavàgna.

Vìsta aéria do Górfo da Spézza.

Vìsta aéria de Pòrtovénere.

In sciô Mâ Lìgure, lóngo a Rivêa de Levànte, se afacian 26 comuîn, faxenti pàrte de dôe divèrse provìnse. Inte lô órdine de dispoxiçión, da Zêna vèrso èst, sòn:

Nùmero	Pàize	Provìnsa	Popolaçión (a-o 2011)	Superfìcce (km2)
1	Zêna	Zena	586 180	240,29
2	Bogiàsco	Zena	4 486	4,42
3	Céive	Zena	2 582	3,56
4	Söi	Zena	4 404	13,07
5	Récco	Zena	10 106	9,77
6	Camóggi	Zena	5 481	10,07
7	Pòrtofìn	Zena	453	2,53
8	Sànta Margàita	Zena	9 709	10,04
9	Rapàllo	Zena	29 226	33,61
10	Zoâgi	Zena	2 516	7,79
11	Ciâvai	Zena	27 338	12,23
12	Lavàgna	Zena	12 579	13,88
13	Séstri Levànte	Zena	18 172	33,62
14	Monêgia	Zena	2 890	15,61
15	Déiva	Spèza	1 438	14,09
16	Framûa	Spèza	683	19,26
17	Bonasêua	Spèza	995	9,19
18	Lévanto	Spèza	5 509	36,81
19	Monterósso	Spèza	1 481	10,94
20	Vernàssa	Spèza	941	12,30
21	Rimazô	Spèza	1 669	10,27
22	Pòrtovénere	Spèza	3 702	7,66
23	Spézza	Spèza	92 659	51,39
24	Lèrxi	Spèza	10 090	16,01
25	Améggia	Spèza	4 484	14,17
26	Sarzànn-a	Spèza	21 829	34,52

Nòtte

1. (EN) Portovenere, Cinque Terre, and the Islands (Palmaria, Tino and Tinetto), in sce whc.unesco.org. URL consultòu o 28 zùgno 2021.
2. (IT) SIC Portovenere - Riomaggiore - S.Benedetto, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
3. (IT) SIC Parco della Magra - Vara, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
4. (IT) SIC Parco Portofino, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
5. (IT) SIC Monte Fasce, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
6. (IT) SIC Torre Quezzi, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
7. (IT) SIC Pineta - Lecceta di Chiavari, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
8. (IT) SIC Pineta - Rio Tuia - Montallegro, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
9. (IT) SIC Foce e medio corso del Fiume Entella, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
10. (IT) SIC Punta Baffe - Punta Moneglia - Val Petronio, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
11. (IT) SIC Punta Manara, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
12. (IT) SIC Rocche di S. Anna - Valle del Fico, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
13. (IT) SIC Deiva - Bracco - Pietra di Vasca - Mola, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
14. (IT) SIC Guaitarola, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
15. (IT) SIC Monte Serro, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
16. (IT) SIC Punta Mesco, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
17. (IT) SIC Costa di Bonassola - Framura, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
18. (IT) SIC Costa Riomaggiore - Monterosso, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
19. (IT) SIC Piana del Magra, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
20. (IT) SIC Isole Tino-Tinetto, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
21. (IT) SIC Isola Palmaria, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
22. (IT) SIC Montemarcello, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
23. (IT) SIC Costa di Maralunga, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
24. (IT, EN) ADSP Mar Ligure Orientale - Scîto ofiçiâ, in sce adspmarligureorientale.it. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
25. (IT, EN) Porti a Genova, in sce ligurianautica.com. URL consultòu o 29 zùgno 2021.
26. (IT, EN) Porti Riviera di Levante, in sce ligurianautica.com. URL consultòu o 29 zùgno 2021.

Vôxe corelæ

• Rivêa
• Rivêa de Ponénte
• Çitæ metropolitànn-a de Zêna
• Provìnsa da Spézza

Contròllo de outoritæ	VIAF (EN) 235524616 · GND (DE) 4117045-3 · WorldCat Identities (EN) 235524616