Remove ads
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Arabisch is 'n Semitische taol gesproke in de Arabische wereld, dat wèlt zègke in Noord-Afrika en 't Midde-Ooste. Mèt, volges ein sjatting,[1] 280 mieljoen mojertaolsprekers en tientalle mieljoene twiedetaolsprekers, is 't (nao Chinees, Spaons, Ingels en eventueel Hindi-Urdu) de veerde of vijfde wereldtaol en nump 't zeker 90% vaan alle sprekers vaan Semitische taole veur zien rekening. 't Arabisch is de taol vaan sommege Marokkaanse immigrante in Nederland en 't Belsj. De väöl dialekte vaan 't Arabisch zien soms neet of lesteg oonderein te verstoon. Veur alle moslims heet de taol, boe-in de Koran is gesjreve, 'n liturgische functie.
Remove ads
't Arabisch is de einege officieel taol in Mauritanië, Algerije, Tunesië, Egypte, de Palestijnse gebeje, Libanon, Syrië, Jordanië, Koeweit, Saoedi-Arabië, Bahrein, Qatar, de Vereinegde Arabische Emirate, Oman en Jeme, en co-officieel in Marokko (neve 't Berbers), Israël (neve 't Hebreeuws), Irak (neve 't Koerdisch), Tsjaad (neve 't Frans), Soedan (neve 't Ingels), Eritrea (de facto daan; neve 't Tigrinya), Djiboeti (neve 't Frans), Somalië (neve 't Somalisch) en de Comore (neve Comorees en Frans). 't Is, neve Chinees, Frans, Ingels, Russisch en Spaons, ouch ein vaan de zes werktaole vaan de Vereinegde Naties.
Laank neet in alle len boe Arabisch de einege officieel taol is, is 't ouch de einege volkstaol. In de Maghreb, in 't bezunder in Marokko, spreke groete minderhede Berbertaole. Erkinning vaan 't Berbers is dao e geveuleg oonderwerp; in 't Arabisch veurjaor vaan 2011 kundegde keuning Mohammed VI vaan Marokko evels aon 't Berbers te goon erkinne.[2] In de Vröchbaar Haafmaon spreke neet wieneg lui nog Nui-Aramees. In Jeme en Oman weure nog hei en dao Modern Zuid-Arabische taole gesproke. In Tsjaad en Soedan zien väöl neet-erkinde Afrikaanse taole, veural Nilo-Saharaanse taole.
Umgekierd weurt 't Arabisch ouch boete 't bove besjreve gebeed gesproke. Op Malta is 't plaotselek Arabisch dialek, oonder de naom Maltees, officieel ('t Standaardarabisch heet dao gein functie; zuug ouch oonder). Arabische taoleilen vint me in Noordoos-Nigeria, op Cyprus, in Zuidoos-Turkije en in Iran en Centraol-Azië. Ouch dao oontbrik gemeinelek de kinnes vaan de Arabische standaardtaol. Väöl vaan die sprekersgemeinsjappe zien in hun veurbestoon bedreig.
Remove ads
- Zuug ouch: Semitische taole#Historie (intern) en Semitische taole#Indeiling
Arabisch, veurtgekoume oet 't Aajdnoordarabisch (zuug direk oonder), huurt bij de Wes-Semitische taole, in tegestèlling tot 't Akkadisch en same mèt alle aander Semitische taole. Traditioneel weurt 't Arabisch geach 't ingste verwant te zien mèt 't Aajdzuidarabisch en 't Modern Zuid-Arabisch. Euvereinkómste bestoon oet 't deile vaan 't foneem /f/ boe aander gróppe /p/ höbbe en oet 't gebroke miervoud (zuug oonder), wat dao es regel (en neet es oetzundering) veurkump. In recinte tije zien gelierde evels mier euvereinkómste mèt 't Hebreeuws opgevalle, in 't bezunder bij Aajdnoordarabische dialekte. Volges hun ligke de verwantsjappe vaan 't Arabisch daan ouch mier nao 't noorde.
Oppervlakeg heet 't (Klassiek) Arabisch in väöl opziechte de groetste euvereinstumming mèt 't Oegaritisch. Dit liet ziech evels gemekelek verklaore oet gedeilde conservatismes: 't Klassiek Arabisch is zier awwerwèts, 't Oegaritisch is zier aajd, daorum stoon allebei de taole nog kortbij hunne gemeine veurawwer.
Remove ads
Pre-islamitisch
- Hoofartikel: Aajdnoordarabisch
De veurgenger vaan 't Klassiek Arabisch (KA) moot bij e dialekcontinuüm höbbe gehuurd wat me Aajdnoordarabisch neump. Dit dialek is zelf neet euvergeleverd, meh versjèllende aander dialekte zien wel bekind oet inscripties, die datere vaan de zesden iew veur Christus tot aon d'n islamitische expansie in de zevenden iew. Umtot 't um aander dialekte geit, en ouch umtot 't gebruuk sjrifsysteem nog summierder is es 't modern Arabisch sjrif (zelfs lang vocaole weure neet oetgesjreve), is de informatieweerde veur taolkundege beperk. Toch liet ziech al gans get euver dezen awwere vörm zègke. Zoe zien de zwake wortelconsonante w en y nog neet zwaak in ierste en daarde positie: b-n-y (*banaya) correspondeert mèt KA banā 'heer heet gebojd'. Vrouweleke wäörd indege nog op -t en neet op -h. In de euvergeleverde dialekte waor 't lidwoord neet al-, wie in 't KA, meh h-n (*han-), wat euvereinkump mèt 't Hebreeuws; soms besteit 't gaaroet neet. Gebroke miervoud kump al väöl veur, meh neet zoe dwingend wie in 't KA. De woordvolgorde waor miestal VSO (werkwoord veuraon), wie ouch in 't KA, meh soms SVO (in 't Dedanitisch dialek). 't Is woersjijnelek tot 't Aajdnoordarabisch teminste in zien vreugste faas naomvalle had, en neet allein in contexvörm, meh door 't neet-sjrieve vaan vocaole liet ziech dat neet zègke.
Ouch de Arabische poëzie beit aonwiezinge veur 't Arabisch vaan veur de zevenden iew. De poëzie is 'n aw traditie die al veur d'n islamitischen tied tot bleuj kaom. Aw taolversjijnsele die in klassieke prozatekste neet veurkoume zien dao-in bewaord, wie 't oetspreke vaan de naomvalsoetgeng zelfs in de pausaole vörm.
Expansie en bleuj
In 622 vlöch Mohammed vaan Mekka nao Medina, 'n gebäörtenis bekind es de Hidjra, die traditioneel 't begin vaan d'n islamitischen tied inluit. Nog in Mohammed zie leve (heer störf in 632) weurt gans 't Arabisch sjiereiland oonderworpe, in de tientalle jaore daonao volge de Levant, Mesopotamië, Perzië, Egypte en Tripolitanië (tot 661, oonder de Rasjidoen, Mohammed zien discipele); tot 750 valle ouch Noordwes-Afrika en Hispanië en bereik me Centraol-Azië en Indië (groondgebeed vaan 't modern Pakistan). In al dees gebeje mós me de Koran kinne leze (of minstens recitere); daobij kaome dao ouch gróppe Arabiere te woene. Dit zörgde dus veur 'n enorm expansie vaan de Arabische taol.
Allewel tot de Arabiere, wie bove bliek, 't sjrif wel kóste, gebruukde ze 't neet frequint; noe de Koran mós weure opgesjreve kaom dao verandering in. Dit stuitde evels op neet gering probleme. De Arabische taol had mier klaanke es lètters; daobij waore de lètters door touwnummende stilering ummer mier opein goon liekene. Vocaole woorte neet oetgesjreve, al begós me dao oonderhand mèt door 't leesmojer-systeem. Al bij al bleek de teks noe op versjèllende plaotse döbbelzinneg. Daodoor zaog me de noedzaak vaan sjrifhervörminge in. Lètters die te väöl opein liekende woorte in 't vervolg door punte bove en oonder oeterein gehawwe. Lang vocaole woorte consequint oetgesjreve, veur korte vocaole, nunatie (zuug oonder) en de glottislaag kaome speciaol teikes. Veur de oonderworpe volker die Arabisch móste liere woorte grammaire gesjreve; zoe woort ouch de Arabische grammaticaol traditie gebore. In de iewe die volgde woort 't Arabisch ouch de taol vaan versjèllende wetensjappeleke en filosofische tractaote.
Verval
Nao 750 heel de Arabische expansie op. 'n Invasie in 't Frankisch Riek mislökde en de staotkundege binding vaan 't kalifaot (de einheidsstaot vaan alle moslims) veel eweg: lokaol voorstegeslachte naome de mach euver. Ouch 't sjisma tösse de soenniete en de sji'iete droog bij aon 't verval. 't Perzisch riek woort noe de groetste meugendheid in de islamitische wereld. Naovenant woort zien taol, 't Perzisch, ouch belaankrieker. Hel watsje kraog de Arabische wereld ouch mèt de Kruustochte: allewel tot 't lökde veur de christeleke vereuverere trök te sloon, woort dudelek tot Europa zien dominante positie in dit deil vaan de wereld weer laankzaam trökkreeg. Vaanaof 't ind vaan de middeliewe góng 't nog helder achteroet, mèt de invasies vaan achterein de Mongole en de Turke, en de stiechting vaan 't Osmaans Riek, wat 't brandpunt vaan de islamtische wereld nao Constantinopel verlag.
Renaissance
De Arabische Renaissance, inheims bekind es النهضة an-Nahdah, begós in de twiede helf vaan de negentienden iew in Egypte en sloog al gaw euver nao aander Arabisch sprekende deile vaan 't Osmaans riek. In de volgende decennia kaome die deile allemaol oonder Brits bezit. Dit alles zörgde veur 'n intensief contak mèt 't Europees modernisme. De aw klassieke taol woort nui leve ingebloze in de vörm vaan 't Modern Standaardarabisch (MSA). Hei-in woorte noe romans nao westers veurbeeld gesjreve, zoewie gezètte en aander publicaties (dit alles door de inveuring vaan d'n drökpeers, veurheer oonbekind in de Arabische wereld). De geis vaan 't pan-arabisme euverheersde 't bèste deil vaan d'n twintegsten iew. Pas sinds relatief korten tied is mie aondach veur de dialekte.
Remove ads
- Hoofartikel: Arabisch sjrif
't Arabisch sjrif is 'n abjad. Dat wèlt zègke tot 't in tegestèlling tot e karaktersjrif spraokklaanke weergief, in tegestèlling tot e syllabarium en 'n abugida teikes mèt inkel klaanke kint en in tegestèlling tot 'n alfabet (in principe) gein vocaole sjrijf. 't Huurt, same mèt 't Hebreeuws sjrif en 't Syrisch sjrif, bij de Semitische abdzjads en weurt zjus wie al die sjrifsysteme vaan rechs nao links gesjreve. Lang vocaole weure evels wel oetgesjreve; dit maak 't Arabisch e semi-alfabetisch sjrif. Es compleet gevocaliseerd sjrif weurt gebruuk (zuug wijerop) kump 't in de buurt vaan 'n ech alfabet. 't Arabisch sjrif weurt ouch gebruuk veur versjèllende aander taole in d'n islamitische wereld (dit weurt adzjami geneump); 't is evels veur gein vaan die taole zoe gesjik wie veur 't Arabisch.
De oonderstoonde tabel tuint de achentwinteg lètters vaan 't Arabisch sjrif. Zuug veur mie details euver de oetspraok oonder. Sommege lètters höbbe mie es ein meugeleke oetspraok, in 't bezunder de ǧīm. Ouch dat weurt oonder oetgelag; dees gevalle zien hei mèt 'nen asterisk gemarkeerd.
| Naom | Teike | DIN | IPA | Naom | Teike | DIN | IPA | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ʾalif | ا | ʾ/ā | /ʔ/, /æː/* | ḍād | ض | ḍ | /dˤ/ | |
| bāʾ | ب | b | /b/ | ṭāʾ | ط | ṭ | /tˤ/ | |
| tāʾ | ت | t | /t/ | ẓāʾ | ظ | ẓ | /ðˤ/* | |
| ṯāʾ | ث | ṯ | /θ/ | ʿayn | ع | ʿ | /ʕ/ | |
| ǧīm | ج | ǧ | /dʒ/* | ġayn | غ | ġ | /ɣ/* | |
| ḥāʾ | ح | ḥ | /ħ/ | fāʾ | ف | f | /f/ | |
| ḫāʾ | خ | ḫ | /x/* | qāf | ق | q | /q/ | |
| dāl | د | d | /d/ | kāf | ك | k | /k/ | |
| ḏāl | ذ | ḏ | /ð/ | lām | ل | l | /l/ | |
| rāʾ | ر | r | /r/ | mīm | م | m | /m/ | |
| zāy | ز | z | /z/ | nūn | ن | n | /n/ | |
| sīn | س | s | /s/ | hāʾ | ه | h | /h/ | |
| šīn | ش | š | /ʃ/ | wāw | و | w, ū | /w/, /uː/ | |
| ṣād | ص | ṣ | /sˤ/ | yāʾ | ي | y, ī | /j/, /iː/ |
't Arabisch sjrif is cursief vaan aard, wat wèlt zègke tot de lètters zoe väöl meugelek weure aoneingesjreve. Zes lètters vörme dao 'n oetzundering op: ʾalif, dāl, ḏāl, rāʾ, zāy en wāw weure neet doorverboonde aon de volgende lètter. Door dit gebruuk kinne lètters versjèllende, soms zier versjèllende vörm höbbe, nao gelaank de plaots boe ze in e woord veurkoume. Lètters bestoon in twie basisvörm, veur 'n spatie en doorverboonde, en die laote ziech eder weer verdeile in twie oondertype. 'n Lètter heet zoe 'ne losse vörm, 'nen indvörm, 'ne beginvörm en 'ne middevörm. In de tabel heibove zien de lösse lèttervörm te zien. Allewel tot in de Arabische spèlling gein wäörd mèt ein lètter kint - die weure aon 't volgend woord vasgesjreve - kinne losse lètters wel veurkoume: es de veurgoonde lètter ein vaan de zes geneumde is, die neet weure doorverboonde (beveurbeeld وردة wardah 'roes', gans samegestèld oet losse lètters).
Veur 'n idee te geve wie zier de lètters kinne versjèlle: de hāʾ heet es losse vörm ه, es indvörm ـه, es beginvörm هـ en es middevörm ـهـ.
De zes lètters die neet weure doorverboonde höbbe mer twie vörm, zoewie de wāw: losse vörm و, indvörm ـو. Veur die lètters gelt: op de plaots vaan de beginvörm steit de losse vörm, op de plaots vaan de middevörm kump d'n indvörm.
Bezunder variante
De hāʾ kin op 't woordind veurkoume mèt twie puntsjes: ة. Dees lètter hèt tāʾ marbūṭah en gief de vrouweleken oetgaank achter wäörd aon (zuug oonder). De twie puntjes op 't teike koume vaan de tāʾ; zoe gief me aon tot e woord in de contexvörm 'nen /t/ in d'n oetspraok heet, dewijl de pausaole vörm (zuug oonder) indeg op 'n /h/ (die trouwes dèks ouch neet weurt oetgesproke). Veurbeelde: وردة warda(h) 'roes', contexvörm wardatun, صديقة ṣadīqa(h) 'vrundin', contexvörm ṣadīqatun.
De yāʾ kump op 't woordind ouch veur zoonder punte: ى. De lètter klink daan es /æː/ (mutatis mutandis, zuug oonder), zjus zoewie de ʾalif. Me neump dit teike ʾalif maqṣūrah ('ingeslote ʾalif'). Dèks, meh laank neet ummer, is 't 'n leesmojer veur 'n yaʾ die in 'n ā-klaank veranderd is. Soms kump me de yāʾ zoonder punte ouch op de plaots vaan 'n gewoen yāʾ tege; dit is evels aof te raoje.
Diacritische teikes
De glottisslaag, in 't Arabisch bekind es hamz, is 'ne volweerdege consonant in dees taol. Oersprunkelek woort de ʾalif gebruuk um 'm weer te geve; allewijl is dat evels mier e klinkerteike en kin 'r allein aon 't begin vaan e woord nog zoe functionere. Op aander plaotse (en soms ouch aon 't begin vaan e woord) sjrijf me de glottisslaag mèt 'n aander teike, de hamzah (ء). De hamzah steit miestal op 'nen drager (ʾalif, yāʾ of wāw), meh kin ouch losstoon; daan is ze feitelek de 29e lètter vaan 't Arabisch alfabet. De keus veur (geinen) hamzah-drager is aon vaste regele geboonde.
Wäörd die mèt 'ne glottisslaag en 'n lang ā beginne, zouwe eigelek twie ʾalife aon 't woordbegin mote höbbe. In plaots daovaan krijg d'n ʾalif 'ne striep debove: آ. Dees combinatie hèt ʾalif maddah.
In compleet gevocaliseerd sjrif weure ouch de korte vocaole oetgesjreve, en wel door diacritische teikes op en oonder de lètters boe ze op volge. De korte a weurt gesjreve mèt e striepke bove de lètter, de korte i mèt e striepke oonder de lètter, de korte u mèt 'n 'mini-wāw' op de lètter. Veur de nunatie (zuug oonder) weurt 't teike verdobbeld. Es op 'ne consonant geine klinker volg, steit e rundsje debove. Leesmojers, die jummers zelf vocaolteikes zien, kriege gei teike.
Neet allein korte vocaole, ouch geminaote (verdobbelinge vaan consonante) weure neet in lètters oetgesjreve. Vaandao فر farra 'heer vlöchde'. In gevocaliseerd sjrif kriege geminaote ouch e teike bove de lètter, wat šaddah geneump weurt en get op 'n klein w liekent. 'n Eventueel vocaolteike kump dao weer bove.
De vocaolteikes zien verpliech in de Koran, en gebrukelek in poëzie, lierbeuk en dictionaire. Daoboete zien ze koelek te vinde, of 't zouw mote zien veur dobbelzinnege situaties oet de weeg te goon. Ouch weurt 't op pries gestèld um wienie de Koran weurt geciteerd in beveurbeeld de gezèt, de vocaolteikes toch touw te veuge. Gevocaliseerd sjrif zuut zoe oet:
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمـَنِ الرَّحِيم
Bi-smi llāhi r-raḥmāni r-raḥīm
'In naom vaan God, de goodhartegste, de genaodegste' (Koran 1:1)
Soms (veural in de Koran) weurt de lang ā ouch neet es lètter gesjreve; de klaank weurt daan weergegeve door 'n mini-ʾalif bove de lètter.
De probleme die 't zètte vaan vocaolteikes op 't toch al klein en subtiel Arabisch sjrif mètbringe bij veural computerteks, zien neet gering.
Transcriptie
Es me 't Arabisch sjrif in aander sjrifte, beveurbeeld 't Latiens, wèlt weergeve, weurt de transcriptie te pas gebrach. In dit artikel weurt gebruuk gemaak vaan de wetensjappeleke norm DIN 31635. Dees transcriptie is oontwikkeld door de Deutsche Morgenländische Gesellschaft en in 1936 op 't Internationaol Oriëntalistecongrès in Roeme aongenome. DIN 31635 heet 't karakter vaan 'n transliteratie: alle lètters vaan 't Arabisch sjrif weure, door middel vaan diacritische teikes, oeterein gehawwe, en weergegeve mèt ei teike. Wel weure, vaanzelf, korte vocaole en geminaote oetgesjreve.
't DIN-systeem heet e paar veurdeile bove 't fonetisch sjrif (IPA). Belaankriekste veurdeil is tot DIN 31635 mie es IPA de logica vaan de Arabische taol volg. Zoe is 't IPA koelek berekend op de emfatische consonante, die mer subtiel in oetspraok versjèlle vaan hun oongeaffecteerde pendante. 't IPA moot daan diacriete gebruke, wat 't lever neet deit. De vocaole, veural de a, kinne daan weer hendeg versjèlle naomaote ze tösse liech- of doonkerkleurende consonante stoon. 't IPA moot zoe'n versjèlle weergeve. Dit maak de versjèllende grammaticaol functies vaan de klinkers evels oondudelek, wat bij de bestudering vaan 't Arabisch oonwunselek is. DIN 31635 negeert bewös dees allofonie en gief de woordstructure zoe väöl dudeleker weer.
In 'n alledaogser gebruuk (beveurbeeld in de gezèt) weure aander transcripties gebruuk, die neet zoe euvervleujeteg vaan diacriete gebruuk make. Emfatische consonante weure daan neet oeterein gehawwe, zoe min wie hāʾ en ḥāʾ. Hamz en ʿayn weure dèks eweggelaote. Vaan 'n q kin, meh hoof neet, 'n k weure gemaak. U en ū kinne, in 't Nederlands entans, es oe weure gesjreve. Soms weurt touwgegeve aon de dialekoetspraok (g veur q, e veur ai), zoetot 'n plaots die in 't MSA Burayqah hèt es Brega te book kump te stoon. Soms weure ouch gewoen foute gemaak (dat wèlt zègke transcripties gebruuk die geine pendant höbbe in wat veur oetspraok daan ouch). De naom Moe'ammar al-Qaddhafi (de vreugere leismaan vaan Libië) kin zoe wel tientalle variante höbbe, wie hei dudelek weurt gemaak:
De wetensjappeleke transcriptie is hei neet in opgenome.
Remove ads
Consonante
De mèt de lètterteikes corresponderende 28 consonante vaan 't Arabisch zien de volgende:
| Labiaol | Interdentaol | Dentaol/Alveolair | Palataol | Velair | Uvulair | Faryngeaol | Glottaol | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sumpel | emfatisch | sumpel | emfatisch | ||||||||
| Nasaol | m | n | |||||||||
| Plosief | stumloes | t /t̪/ | ṭ /t̪ˁ/ | k | q | ʾ /ʔ/ | |||||
| stumhöbbend | b | d /d̪/ | ḍ /d̪ˁ/ | ||||||||
| Affricaot (stumhöbbend) | ǧ /dʒ/ | ||||||||||
| Fricatief | stumloes | f | ṯ /θ/ | s | ṣ /sˁ/ | š /ʃ/ | ḫ /x/ | ḥ /ħ/ | h | ||
| stumhöbbend | ḏ /ð/ | ẓ /ðˁ/} | z | ġ /ɣ/ | ʿ /ʕ/ | ||||||
| Approximant | w | l | y /j/ | ||||||||
| Gerold | r | ||||||||||
Gekoze is ummer veur de mies veurkoumende realisatie. De versjèllende allofone zien eweggelaote; die weure oonmiddellek hei-oonder behandeld.
Emfatische consonante
Zoezjus waor al ins spraoke vaan de emfatische consonante. Heibij geit 't um veer lètters, te weite ṣād, ḍād, ṭāʾ en ẓāʾ. Dees lètters klinke oongeveer wie hun neet-emfatische tegehengers sīn, dāl, tāʾ en ḏāl, respectievelek, meh weure aanders gearticuleerd: mèt 'n slappe tóng die de ganse moond völt. Me kin dat versjèl 't bèste vaan 'ne mojertaolspreker liere. 't Effek vaan die aander articulatie is te hure in de klinkers die veur en/of nao de emfatische consonante koume: die weure doonkergekleurd, wat wèlt zègke tot ze opener zien en mier achter in de moond ligke. Zuug veur mie details oonder.
De ẓāʾ is in de mieste oetspraokvariante vaan 't Arabisch 'nen emfatische variant vaan de ḏāl, meh kin ouch wie 'n emfatische z (zay) klinke, zoewie de spèlling suggereert. De veurnaomste rei um in DIN 31635 <ẓ> te spèlle is praktisch: aanders zouw me es teike 'n d mèt twie diacriete droonder mote gebruke.
Aander bezunderhede
De hamz of glottisslaag, die in 't Limbörgs allein zwaak te hure is bij frases die mèt 'ne klinker beginne, weurt in 't Standaardarabisch naodrökkelek gearticuleerd. Wee good Duits heet liere spreke, is al gewoen veur dat aon 't begin vaan 't woord te doen; me moot 't noe evels ouch aon 't ind vaan 'n syllaab, dèks veur aander lètters, aonliere.
De ṯāʾ klink wie de th in 't Ingels thing.
De ǧīm klink in de mieste variante wie de j in (de correcte Ingelse oetspraok vaan) jam; 't is aon te raoje veur deze variant aon te liere. Ouch kump veur wie de j in 't Frans jardin, en wie de gk in sjogkel. De lèste oetspraok kump me veural in Egypte tege, neet allein in 't dialek, meh ouch in de plaotseleke oetspraok vaan de standaardtaol. Oesprunkelek moot de lètter wie /gj/ höbbe gekloonke (gk mèt j-naoslaag), wie noe nog wel in Bove-Egypte.
De ḥāʾ is 'n hel h, die mèt väöl krach deep in de keel weurt gearticuleerd. 't Maag evels neet te väöl op 'n ch liekene; daan heet me euverdreve.
De ḫāʾ klink wie de Hollandse ch (of de Duitse ach-Laut), dus in de keel gevörmp. 't Is naodrökkelek gein weike ch wie in 't Limbörgs. Wel heet de lètter 'ne nog heldere variant, dee mèt de huig weurt gevörmp, en klink wie de ch in 't Zwitserduits: /χ/.
De ḏāl klink wie de Ingelse weike th wie in that. In tegestèlling tot 't Ingels moot me hei wel 'ne naodrökkeleke fricatief (vriefklaank) laote hure.
De rāʾ moot altied en euveral rolle, wie in neet-steielek Hollands of aon de Maoskant. 'n Keel-r of 'n 'Gooise r' kin hei neet.
De šīn klink wie de sj in sjoen.
De ʿayn is nog lesteger aon te liere es de emfatische consonante. Ze kump neer op 'ne stumhöbbende variant vaan de ḥāʾ (depe h dus). De depe variant vaan de Mestreechse r (veur de meiste Limburgers klink dee get zachter) in e woord wie hart kump demèt euverein. Vaan de ʿayn besteit ouch 'ne zwakere variant, dee mie op 'ne klinker liekent.
De ġayn klink wie 'n stumhöbbende g in 't verzörg Hollands (wie in vlaggen, in tegestèlling tot lachen, boe me 'n ḫāʾ kin hure). Ze heet ouch 'ne variant dee klink wie de Franse r.
De qāf liekent op 'n k, meh weurt mèt de huig gevörmp (uvulair), dewijl de Arabische kāf mèt de tóng weurt gemaak.
De lām klink dun, wie de Duitse of Franse l. De dikke l, wie in 't Hollands of Ingels aon 't woordind, kump allein veur in Allāh 'God'.
De wāw is bilabiaol, wie de Limbörgse w, en klink dus neet wie de Hollandse en zeker neet wie de Duitse w.
't Arabisch heet gein Auslautverhärtung. Stumhöbbende (weike) consonante zien dus ouch aon 't woordind weik, in tegestèlling tot 't Limbörgs. Yād 'haand' indeg gewoen op 'n [d].
Vocaole
Klassiek Arabisch en Modern Standaard Arabisch höbbe mer drei vocaolkwaliteite, a, i en u, die kort en laank kinne zien (ā, ī en ū); dit maak dus zes foneme. Bloete klaanke gief 't evels mie es drei. De Arabische vocaole zien naomelek veurwerp vaan 'n sterke allofonie: 'tzelfde foneem kin aanders klinke in aander umstandeghede.
Die umstandeghede weure oetgemaak door de consonante. Zoe maak me versjèl tösse helderkleurende consonante, die 'ne vocaol in zien natuurleke kwaliteit laote hure, en doonkerkleurende consonante, die opener en mie nao achter ligkende variante oprope. De doonkerkleurende consonante zien dominant: es 'ne vocaol tösse eine helderkleurende en eine doonkerkleurende consonant steit, weurt heer doonker gekleurd. Doonkerkleurende consonante zien alleriers de emfatische klaanke; wijer ḥāʾ, rāʾ, ʿayn, ġayn, qāf en soms ḫāʾ. Alle aander consonante, inclusief de hamz, zien helderkleurend.
De a klink in neutraole (heldere) vörm miestal wie 'n e. De korte a klink wie de e in bel of zelfs wie de è in tèl ([ɛ ~e]). Oonder invlood vaan emfatische lètters klink ze ieder es de a in bal ([ɑ]). Bij de aander doonkerkleurende lètters huurt me 'n Italiaanse of Venlose a ([a], ofwel de aa meh daan korter).
De lang ā klink al get a-echteger in ziene natuurleke vörm, mie wie de aa in geaffecteerd Nederlands ([æː]). Bij doonkerkleurende lètters die gein emfatische zien huurt me 'n [aː] ('n gewoen aa), bij emfatische lètters 'n [ɑː] ('n Amsterdamse ao).
Dit is de oetspraok die in de Arabische wereld 't mieste veurkump. In bepaolde gebeje evels weurt de a minder geslote, minder e-echteg oetgesproke.
De i klink wie de ie in friet. In doonkerkleurende umgeving weurt de klaank opener, tot [e] of [ı]. De i in 't woord قف qif 'stop' klink daodoor oongeveer wie de i in pit.
De u klink wie oe. In doonkerkleurende umgeving, veural bij emfatische lètters, weurt 't foneem tot [o].
De combinaties aw en ay zien in de logica vaan de Arabische taol gein diftonge: de wāw resp. yāʾ heet in zoe'n gevalle de functie vaan (wortel-)consonant. Zoe gaw es de oetspraok vaan 't Arabisch neet mie strik klassiek is, weure die klaanke evels wel es diftonge oetgesproke (au resp. ai of ei). In de mieste dialekte zien 't zelf monoftonge ō en ē gewore: نوم nawm 'slaop' weurt nōm, ليلة layla(h) 'nach' weurt lēla.
Pausaol oetspraok
In 't Klassiek Arabisch en 't MSA weure väöl wäörd aanders oetgesproke wienie ze direk veur of direk nao 'n spreekpaus weure gezag. Spreekpauzes zien in eder geval 't ind vaan 'ne zin, en in väöl gevalle (aofhenkelek vaan de keus vaan de spreker) ouch kommata. De realisatie vaan wäörd die me daan huurt, neump me de pausaol oetspraok, dewijl 't tegedeil es contextueel oetspraok bekind steit. 't Is op de pausaol oetspraok tot de Arabische spelling is gebaseerd; vaandao tot me väöl vaan de oetgeng oet de Arabische grammair in 't sjrif neet trökzuut. De oppositie tösse contextueel en pausaol oetspraok is typisch e veurbeeld vaan morfofonologie.
Aon 't woordind verdwijne veural lètters. Zoe weure korte vocaole in principe neet oetgesproke. Es gevolg daovaan verdwijne miestal de naomvalsvörm (zuug oonder) bij wäörd in 't inkelvoud en gebroke miervoud (zuug oonder). Bij vrouweleke wäörd (zuug oonder) verdwijnt ouch de vrouweleken oetgaank, -t-; daoveur kump daan 'n h in de plaots die me dèks neet oetsprik (de tāʾ marbūṭah; zuug bove). 't Woord صديقة 'vrundin', wat in contextueel Arabisch klink es ṣadīqatu(n), ṣadīqati(n) of ṣadīqata(n), klink veur 'n spreekpaus es ṣadīqa of ṣadīqah.
Aon 't woordbegin koume soms zjus lètters debij. Dat zit zoe: volges de klaankwètte vaan 't Arabisch kin 'n fraas neet mèt twie consonante beginne. Um te vermije tot dat toch gebäört, weurt 'n hulpconstructie veur 't woord gezat: 'ne glottisslaag mèt 'ne korte vocaol denao. De hulpconstructie weurt gesjreve mèt 'n ʾalif zoonder hamzah. Zoe gaw es zoe e woord in de conteks steit, verdwijnt de hulpconstructie; de ʾalif weurt daan nog wel gesjreve. Beveurbeeld: الملك ʾal-malik, ʾal-maliku, l-maliku of l-malik 'de keuning'; والملك wa-l-malik(u) 'en de keuning'.
In de dialekte besteit 't versjèl tösse conteks en pausaol neet. Ouch in get losser MSA weure euveral pausaol vörm gebruuk.
In gevocaliseerd sjrif weurt bij 'n euverdudeleke spreekpaus, beveurbeeld 't ind vaan e Koranveers, 't vocaolteike op de lèste lètter eweggelaote, aongezeen me dat in gei geval zouw (mage) oetspreke.
Remove ads
- Hoofartikel: Arabische grammair
- Zuug ouch: Semitische taole#Grammair
't Arabisch is 'n flecterende taol, boe-in de versjèllende eleminte oonlosmakelek dooreingevlochte zien. Wie alle bij Semitische taole weurt d'n Arabische grammair gedomineerd door 't wortelsysteem. Mèt 'ne wortel vaan (op inkel gevalle nao) drei lèttere weure versjèllende wèrkwäörd, substantieve en adjectieve gevörmp, die qua beteikenis verwant zien. In de wortel weure daan korte en/of lang vocaole en soms (bestumde) consonante touwgeveug. De verveuging vaan 't werkwoord en verbuiging vaan 't naomwoord gebäört daan gedeiltelek door pre- en/of suffices en gedeiltelek door weer nui stamme vaan dezelfde wortel. De begrippe stam (woorddeil mèt vocaole boe-aon prefices en suffices kinne weure geplek) en wortel (groondelemint vaan drei consonante) mote neet weure dooreingehaold: vaan de vörm أفتكر ʾaftakiru 'iech dink' is de stam ftakir meh de wortel f-k-r (de t is hei 'nen touwgeveugde consonant).
Substantieve
Geslach
Arabische substantieve kinne, wie in alle Afro-Aziatische taole, mannelek of vrouwelek zien. Manneleke wäörd zien oongemarkeerd, vrouweleke wäörd höbbe miestal d'n oetgaank -at(un), pausaol -a(h), die in 't Arabisch sjrif mèt 'n tāʾ marbūṭah (ة) weurt weergegeve. Zo kin me woordpare make wie جمل ǧamal 'kemel' en جملة ǧamala(h) 'kemelwijfke'. Sommege wäörd op -a(h) zien grammaticaol mannelek; 't geit daan um wäörd veur maanspersoene wie خليفة ḫalīfa(h) 'kalief'. Sommege oongemarkeerde wäörd zien vrouwelek; dit kinne zoewel natuurlek vrouweleke wäörd zien (أم 'umm 'mojer') es wäörd veur dinger (يمين yamīn 'rechterhaand').
Staot
Substantieve kinne in 't Arabisch in drei staote veurkoume: de staot vaan oonbepaoldheid, de staot vaan bepaoldheid en de status constructus. Wäörd in de staot vaan oonbepaoldheid kriege dèks 'n -n achter de naomvalsoetgaank, die in de pausaole vörm same mèt deze vocaol verdwijnt en die in 't alledaogs sjrif neet weurt gesjreve. Dit neump me nunatie. Wäörd in de staot vaan bepaoldheid kriege gein nunatie meh wel e lidwoord aon 't begin. 't Lidwoord weurt neet verboge, weurt vasgesjreve aon 't woord boe 't bijhuurt en weurt bij sommege lèttere geassimileerd. Dit weurt evels neet oetgesjreve: de spèlling vaan 't lidwoord is ummer ال 'al-. De status constructus, 't objek vaan 'n genitiefverbinding, krijg gei lidwoord en gein nunatie. Bij de wäörd ملك malik 'keuning' en صديقة ṣadīqa(h) 'vrundin' zuut dat es volg oet (alle vörm zien in de nominatief):
|
staot vaan oonbepaoldheid |
malikun, paus. malik |
' 'ne keuning' |
ṣadīqatun, paus. ṣadīqa(h) |
' 'n vrundin' |
De spèlling blijf in de veurbeelde ummer ملك en صديقة, of, mèt lidwoord, الملك resp. الصديقة.
Getal
Arabische substantieve kinne drei getalle höbbe; neve inkelvoud en miervoud is dat ouch d'n dualis of 't twievoud. 't Miervoud weurt op twie menere gevörmp: gezoond (extern) of gebroke (intern). Bij 't gezoond miervoud weurt 'n achterveugsel aon de stam geplek. Bij 't gebroke miervoud weurt op de wortel e gans nui woord gevörmp. Bij manneleke wäörd kump 't gezoond miervoud koelek veur; allein bij (verzelfstendegde) participia en e paar aander wäörd (طالب ṭālib(un) 'student' > طالبون ṭālibūn(i) 'studente'). Alle manneleke wäörd veur dinger en de mieste veur persoene höbbe e gebroke miervoud: رجل raǧul(un) 'maan' > رجال riǧāl(un) 'maander'; ملك malik(un) 'keuning' > أملاك ʾamlāk(un) 'keuninge'; كتاب kitāb(un) 'book' > كتب kutub(un) 'beuk'. Wäörd op -a(h) höbbe väöl dèkser e gezoond miervoud, meh laank neet ummer (صديقة ṣadīqa(h/tun) 'vrundin' > صديقات ṣadīqāt(un) 'vrundinne'; كلمة kalima(h/tun) 'woord' > كلمات kalimāt(un) 'wäörd'; meh وردة warda(h/tun) 'roes' > ورود wurūd(un) 'roeze').
D'n dualis is ummer gezoond, en geit oet op -ān(i): ملك malik(un) 'keuning' > ملكان malikān(i) 'twie keuninge'; ملكة malika(h/tun) 'keuningin' > ملكتان malikatān(i) 'twie keuninginne'.
Es veerde getal weurt soms 't collectivum gezeen. Dit kump veur bij tèlbaar concrete dinger mèt e vrouwelek geslach. E woord in 't collectivum kin me evels beter es 'n aander zelfstandeg naomwoord in 't inkelvoud begriepe. Me krijg 't door d'n oetgaank -a(h) vaan 't woord aof te hole; 't rizzeltaot gelt es mannelek inkelvoud. E collectivum benaodrök de identiteit vaan miervoudege dinger es ein gróp, dewijl bij 't miervoud de naodrök mier op de individue ligk. Mèt aander wäörd: 't miervoud is veur stökgood, 't collectivum veur massagood. Vergeliek:
- وردة warda(h/tun) ' 'n roes'
- ورد ward(un) 'e bösselke roeze', 'e roezeperkske' (collectivum)
- ورود wurūd(un) ' 'n x aontal roeze' (miervoud)
Soms weurt, bij wäörd die e collectivum höbbe, es voesregel veur 't miervoud gebruuk: minder es tien (pluralis paucalis). Dao moot me evels zier veurziechteg mèt zien.
Naomval
Arabische substantieve weure nao naomval verboge. Dao zien drei naomvalle: nominatief, genitief en accusatief. Ze höbbe alledrei (in 't inkelvoud en bij gebroke miervoude) typische klinkers: u, i en a respectievelek. Wie bove gezag kump dao bij de staot vaan oonbepaoldheid 'n -n achter. 'ne Keuning weurt daan in nominatief, genitief en accusatief respectievelek malikun, malikin en malikan. In de pausaol oetspraok valle de mieste naomvalsoetgeng eweg, zoetot 't versjèl daan neet is te hure. In zoe good wie alle dialekte zien de naomvalle zelfs gans verdwene; 't aonliere vaan de naomvalle oet de Standaardtaol is veur 'ne spreker vaan 't Arabisch daan ouch lesteg.
Gezón miervoude en twievoude höbbe mer twie vörm: eine veur de nominatief en eine veur genitief en accusatief same. Dat is ouch 't geval bij sommege aander wäörd, entans bij de staot vaan oonbepaoldheid; die wäörd weure diptote geneump. Triptote en diptote vörme klas 1 resp. 2 vaan 't Arabisch flexiesysteem. Compleet zuut dat zoe oet:
- Triptote: de mieste inkelvoude en gebroke miervoude
- Diptote: e beperk aontal wäörd, veural gebroke miervoude
- Wäörd op -in, pausaol -ī
- Wäörd op -an, pausaol -ā
- Wäörd op -ā (zoewel contextueel es pausaol)
- Dualisvörm
- Gezón vrouweleke miervoude
- Gezón manneleke miervoude
- Idem, mèt zwake daarde wortelconsonant
Daoboete valle nog e paar oonregelmaotege wäörd.
Adjectieve
Zjus wie in de Indogermaanse taole zien adjectieve in de Semitische taole echte naomwäörd, die mèt 't substantief boe ze bijhure mètverboge weure. Ouch kinne Arabische adjectieve zoonder meujte tot substantieve weure gemaak. Zjus wie substantieve valle ouch adjectieve in ein vaan de nege buigingsklasse (zuug oonmiddellek bove).
Weurt 't adjectief attributief gebruuk (es bijveugeleke bepaoling aon e substantief), daan kump 't achter 't substantief boe 't bijhuurt. 't Congrueert demèt in naomval, en miestal ouch in geslach, getal en staot. In de staot vaan bepaoldheid krijg 't adjectief obbenuits ('a)l- es lidwoord. Vaandao:
- رجل كبير raǧulun kabīrun ''ne groete maan' (nominatief)
- الكتاب القديم (ʾa)l-kitābi l-qadīmi ''t aajd book' (genitief)
- وردتين جميلين wardatayni ǧamīlatayni 'twie sjoen roeze' (genitief of accusatief)
- الأملاك الهولنديين (ʾa)l-ʾamlāka l-hūlandiyyīni 'de Nederlandse keuninge' (accusatief)
Op zaaknaome in 't miervoud volg 'n adjectief in 't vrouwelek inkelvoud:
- كتب قديمة kutubun qadīmatun 'aw beuk'
Werkwäörd
Arabische werkwäörd weure volges vaste petroene oet dreilètterege (bij oetzundering veerlètterege) wortele gevörmp. Ze weure verveug nao persoen, geslach, getal, tied, wijs en agent. Vaan eine wortel kinne mie werkwäörd weure gemaak, die me traditioneel in versjèllende stamme oondersjeit.
De citeervörm veur dictionaire, lierbeuk etc. is de derde persoen inkelvoud mannelek vaan de verleien tied. فعل faʿala 'doen' beteikent dus lètterlek 'heer deeg'. Dit weurt gedoon umtot dit de neutraolste vörm vaan 't werkwoord is, zoonder touwgeveugde lètters. In inheimse Arabische grammaire gebruuk me veur werkwäörd ummer 't paradigma faʿala, ouch bij vörm die veur dat werkwoord neet bestoon.
Persoene
't Arabisch maak persoensvörm mèt de ierste persoen inkelvoud, twiede persoen inkelvoud mannelek en vrouwelek, derde persoen inkelvoud mannelek en vrouwelek, twiede persoen dualis, derde persoen dualis mannelek en vrouwelek, ierste persoen miervoud, twiede persoen miervoud mannelek en vrouwelek, derde persoen mannelek en vrouwelek. Dat zien same dus dertien persoensvörm (tegeneuver beveurbeeld zes in 't Latien). D'n dualis vaan de ierste persoen kin neet weure oetgedrök.
Tije en wijze
Tied (tempus) en wijs (modus) zien in 't Arabisch neet zoe sterk gesjeie wie in väöl Indogermaanse taole: versjèllende 'wijze' kinne mer in einen 'tied' veurkoume. Daorum behandelt de Arabische grammair ze es ein categorie. De veer tije/wijze zien: perfectum, imperfectum (indicatief), subjunctief en apocopaot (ouch wel jussief).
In de Latiense grammair zien perfectum en imperfectum allebei verleie tije. Neet zoe evels in 't Arabisch en aander Semitische taole: perfectum steit hei veur 'verleien tied', en imperfectum veur 'tegewäördegen tied'. Dit is verwarrend meh me moot dat gewoen weure. De perfectumvörm faʿala beteikent 'heer deeg', d'n imperfectumvörm yafʿalu beteikent 'heer deit'. 't Perfectum weurt gevörmp mèt de perfectumstam (bij werkwäörd vaan stam I is dat faʿal, faʿil of faʿul) en 'ne suffix veur de persoen. 't Imperfectum weurt gemaak mèt 'nen aandere stam (fʿal, fʿil of fʿul bij werkwäörd vaan stam I) en 'ne circumfix: 'n touwveuging zoewel veur es achter 't woord. Vaan de vörm yafʿalu is fʿal d'n imperfectumstam en ya...u de circumfix.
Subjunctief en apocopaot weure gemaak mèt d'n imperfectumstam en aandere oetgeng (dèks geinen oetgaank bij d'n apocopaot). Dees twie wijze weure in 'n aontal speciaol gevalle gebruuk: de subjunctief oonder mie in bijzinne, d'n apocopaot veural in oontkinnende constructies. Bij d'n imperfectumvörm yafʿalu huurt de subjunctiefvörm yafʿala en d'n apocopaotvörm yafʿal.
D'n imperatief weurt miestal op d'n imperfectumstam gemaak, dèks mèt 'n hulpconstructie in de pausaol oetspraok. Heer kin allein in de twiede persoen veurkoume en heet vijf vörm (m. ink., v. ink., dua., m. mv., v. mv.). Veurbeeld: (ʾu)fʿal 'doeg (mannelek)', (ʾu)fʿalna 'daot (vrouwelek miervoud)'
Passief
In 't passief mutere de klinkers in de stam en soms in de prefix. Passief bij faʿala is fuʿila ''t woort/is gedoon', passief bij yafʿalu is yufʿalu ''t weurt gedoon'. Umtot 't korte klinkers betröf, zuut me dat versjèl in neet-gevocaliseerd sjrif neet trök: فعل en يفعل.
Nominaol vörm
't Werkwoord heet drei nominaol vörm: 't participium actief (oonvoltoejd deilwoord), 't participium passief (voltoejd deilwoord) en e zelfstandeg naomwoord, wat me maṣdar neump.
Bij werkwäörd vaan stam I weurt 't participium gemaak volges 't sjema fāʿil ('doende'). 't Participium passief geit daan nao 't princiep mafʿūl ('gedoon'). Veur de werkwäörd vaan aander stamme gelle aander regele. Participia kinne weure vrouwelek gemaak en kriege e gezoond miervoud, ouch bij 't mannelek. Dèks koume ze es substantief veur.
De maṣdar weurt in westerse grammaire soms infinitief geneump, meh dit is neet zjus. Heer is naomelek ummer e zelfstandeg naomwoord, en is allein daan good es vertaoling vaan euzen infinitief es die tot substantief is gemaak, in zinne wie Zwumme is 'n vermeujende bezegheid. De maṣdar liet ziech beter vergelieke mèt wäörd wie daod of gedeuns (bij doen), rit (bij rije), hoop (bij hope) en wandeling (bij wandele). De maṣdar vaan stam I kin op versjèllende manere weure gevörmp, zjus wie dat in 't Limbörgs (zuug de veurgoonde veurbeelder) ouch neet vasligk. De maṣdar bij faʿala is فعل fiʿl, meh dit is mer ein vaan tientalle meugeleke sjemata. Wie bij gebroke miervoude moot me in zoe e geval dus d'n dictionair pakke. Bij stam II en hoeger gief 't wel vaste petroene.
Stamme
In 't Limbörgs kin me vaan sumpel (einstammege) werkwäörd samegestèlde werkwäörd make, door touwveuging vaan veurveugsele: doen, aondoen, veurdoen, verdoen, bedoen etc. In 't Arabisch kin me soortgelieke rijkes make door op dezelfde wortel versjèllende aander werkwäörd te bouwe. Dit gebäört volges vaste petroene. De versjèllende petroene beneump me mèt Romeinse ciefers; me sprik daan vaan stam I tot en mèt stam X. Hoeger stamme, tot en mèt XV, koume mer incidenteel veur.
Aon edere stam zit e zeker beteikenispetroen verboonde. Dat wèlt zègke: me kin verwachte tot es 't werkwoord vaan stam I beteikenis x heet, stam II beteikenis xa heet, stam III beteikenis xb etc. Zoe is stam IV dèks de causatief vaan stam I. Die petroene stoon heioonder in de tabel aongegeve. Daomèt moot me evels oetkieke: dit zien mer globaol regelmaoteghede, gein vaste regele. Veur de beteikenis vaan de hoeger stamme zeker te weite, moot me d'n dictioanir pakke.
Veur 'ne gegeve wortel bestoon neet otomatisch alle tien meugeleke stamme. Sterker nog: dat kump eigelek neet veur. In 't bezunder stam IX (vaan kleur versjete) kump mer beperk veur (naomelek allein bij wortele die mèt kleur te make höbbe). Toch gebruuk de Arabische grammair veur alle stamme 't paradigma faʿala. Heioonder is dat ouch gedoon; vörm die ech bestoon zien vetgedrök. Alle vörm zien, wie gebrukelek, in de derde persoen inkelvoud.
| Stam | perfectum | imperfectum | verwachde beteikenis |
|---|---|---|---|
| I | faʿala | yafʿalu | neutraol |
| II | faʿʿala | yufaʿʿilu | intensitief, causatief |
| III | fāʿala | yufāʿilu | conatief (naostreve) |
| IV | ʾafʿala | yufʿilu | causatief (dudeleker es II) |
| V | tafaʿʿala | yatafaʿʿalu | reflexief/passief bij II |
| VI | tafāʿala | yatafāʿalu | wederkiereg (d'n ein d'n aander) |
| VII | (ʾi)nfaʿala | yanfaʿilu | reflexief/passief |
| VIII | (ʾi)ftaʿala | yaftaʿilu | idem |
| IX | (ʾi)fʿalla | yafʿallu | vaan kleur versjete |
| X | (ʾi)stafʿala | yastafʿilu | 'weike' causatief |
Werkwäörd mèt bezunderhede in de verveuging
Versjèllende werkwäörd höbbe bezunderhede boedoor ze neet (kinne) goon wie faʿala of zien derivatieve. In de ierste plaots zien dat verdobbelde werkwäörd: werkwäörd boevaan d'n twieden en derde wortelconsonant aonein geliek zien. In zoe'n werkwäörd koume de twie gelieke wortelconsonante boe 't kin nao-ein toe. E veurbeeld is فر farra 'vlöchte': es regelmaoteg werkwoord zouw 't *farara zien. Tegeneuver de vörm فر farra 'heer vlöchde' steit evels فررت fararta 'diech vlöchdes', boe de twie r'e wel vaanein aofkoume, umtot 't Arabisch gein drei consonante achterein verdreug. Lèt op: wèrkwoordsvörm wie deze weure mèt ein lètter minder gesjreve, aongezeen verdobbelde consonante neet dobbel weure gesjreve. Daorum dus mer ein rāʾ in فر.
Ouch kint 't Arabisch zoegeneumde zwake werkwäörd. In tegestèlling tot de Germaanse taole, boe dit de term is veur gewoen, regelmaotege werkwäörd, steit dit in de Semitische taole veur werkwäörd mèt minstens eine zwake wortelconsonant. Dit zien consonante die oonder umstandeghede verdwijne daan wel sametrèkke mèt de vocaole oet 't werkwoord, zoetot in de werkwoordsvörm neet alle drei de consonante trök zien te zien.
Zwake wortelconsonante zien wāw en yāʾ. In ierste positie gedreug ziech de hamz soms ouch es 'ne zwake wortelconsonant;[3] heer verdwijnt evels väöl minder gaw es die aander twie. Wèrkwäörd mèt 'ne zwaken ierste wortelconsonant (zwake fāʾ-werkwäörd) hawwe hunnen ierste radicaol in 't perfectum, meh in 't imperfectum en d'n imperatief verdwijnt heer in 't neet (وقف waqafa 'stoppe, heer stopde', يقف yaqifu 'heer stop', قف qif 'stop'). Wèrkwäörd mèt 'ne zwaken twiede wortelconsonant (hol werkwäörd) laote hunnen twiede radicaol allein in de maṣdar zien; in alle aander vörm weurt heer tot 'ne lange vocaol; es twie consonante drop volge zelfs allein mer 'ne korte vocaol (beveurbeeld ناك nāka 'póppe, heer pópde', ينيك yanīk 'heer póp', نك nik 'póp!', vaan de wortel n-y-k). Bij werkwäörd mèt 'ne zwake derde wortelconsonant (zwake lām-werkwäörd) fuseert de derde radicaol miestal mèt d'n oetgaank, tot 'ne lange vocaol; es deen oetgaank mèt 'ne consonant begint blijf ze evels behawwe, dewijl ze bij d'n imperatief gans verdwijnt (بكى bakā 'kriete, heer kreet', يبكي yabkī 'heer krit', ابك (ʾi)bki 'kriet!', meh بكيت bakayta 'diech krits'). Werkwäörd mèt 'ne zwaken iersten en derde wortelconsonant heite dobbelzwake werkwäörd (beveurbeeld وفى wafā 'vervölle'). Es de twiede radicaol evels zwaak is en de derde ouch (en ze zien neet geliek), gedreug ziech de twiede radicaol es 'ne sterke en verdwijnt neet (نوى nawā 'meine', wortel n-w-y). Dao besteit ei verdobbeld zwaak werkwoord: حي ḥayya 'leve'.
Werkwäörd mèt veer wortelconsonante bestoon ouch, meh die höbbe gans aander petroene es die vaan drei. Wèrkwäörd vaan stam I goon zoe väöl wie meugelek volges 't sjema R1aR2R3aR4a (R=wèllekäörege wortelconsonant, of radicaol), dus mèt de twiede en derde wortelconsonant same op de plaots vaan de twiede bij gewoen werkwäörd. In 't imperfectum en d'n imperatief zouwe evels veurkoume drei consonante achterein klinke es dat sjema woort aongehawwe. Daorum blijf de a nao d'n ierste radicaol stoon. Veurbeeld: ترجم tarǧama 'vertaole, heer vertaolde', يترجم yutarǧimu 'heer vertaolt', ترجم tarǧim 'vertaol'. Bij de hoeger stamme moot me dèks, um aon de klaankwètte te blieve voldoen gans aander sjemata gebruke; zoe weurt beveurbeeld bij stam II ta- veur de stam geveug es alternatief veur verdobbeling vaan de twiede radicaol.
Werkwäörd mèt bezunderhede wie dees zien talriek, meh ech oonregelmaotege werkwäörd gief 't koelek. 't Dudelekste veurbeeld is رأى raʾā 'zien', wat in 't imperfectum d'n hamz verluis: يرى yarā 'heer zuut'.
Syntaxis
't Arabisch, entans 't Klassiek Arabisch, heet basaol 'n woordvolgorde VSO, dat wèlt zègke tot 't werkwoord veuraon steit. Neet alle zinne höbbe e werkwoord: 't woord zien weurt in gewoen zinne in 't imperfectum neet tot oetdrökking gebrach. In zoe'n zinne, ellipse, steit 't oonderwerp veuraon: الرجل في البيت (ʾa)r-raǧulu fī l-bayt(i) 'de maan is in hoes'. Aongezeen Arabische werkwoordsvörm sterk synthetisch zien, blijf 't oonderwerp ouch hiel dèks oonoetgedrök (zuug versjèllende veurbeelde bove).
Adjectieve koume nao substantieve. Es de staot vaan bepaoldheid vaan krach is, kump e lidwoord veur allebei: الزبر الكبير (ʾa)z-zubru l-kabīr(u) 'de groete löl'.
Echte infinitieve bestoon neet, echte hölpwerkwäörd ouch koelek.
De meugelekhede veur 't vörme vaan bètrekkeleke bijzinne zien in vergelieking mèt 't Limbörgs beperk en statisch. Bijzinne ingeleid door 'n oondersjikkend voogwoord höbbe dèks 't oonderwerp (of veurluipeg oonderwerp) in d'n accusatief stoon (vergeliek de Indogermaanse a.c.i.): قلتك إن في البيت كلبا qultuki ʾinna fī l-bayti kalban 'iech zègk d'ch tot 'nen hoond in hoes steit!'
Remove ads
- Hoofartikel: Arabische dialekte
't Modern Standaardarabisch (MSA), de taol die me in gesjreve publicaties en formeel touwspraoke huurt, is niemes zien mojertaol. In plaots daovaan spreke de Arabiere versjèllende dialekte, die ziech oet 't Klassiek Arabisch (of beter: Aajd-Arabisch) höbbe oontwikkeld. In de Arabische wereld heers dus 'n diglossie.
Dialektische versjèlle bestoonte al dudelek in de klassieken tied. Allewijl zien de versjèllende Arabische dialekte oetgewejjerd tot variante die soms zoe wied oeterein ligke, tot me vaan taole zouw kinne spreke. Veural de Maghrebijnse en de Mesopotamische volkstaole zien oonderein koelek te verstoon. De groete versjèlle zien neet allein oontstande door 'n separatie in tied (14 iewe sinds d'n islam) en ruimte, ouch de versjèllende substraottaole (Aramees, Koptisch, Berbers) höbbe de dialekte versjèllende kante opgesjik.
Wie bij alle gevalle vaan standaardtaole mèt väöl dialekte is 't e probleem of en wienie me daan vaan apaarte taole zouw mote spreke. De kwestie is dèks gepolitiseerd: nationalisme en secularisme vint dèks zien oetdrökking in steun veur erkinning vaan de volkstaol, dewijl islamisme en panarabisme motieve zien veur 't behaajd vaan die staandaardtaol. Allein 't Maltees weurt oonveranderlek es apaarte taol behandeld. Ethnologue kint, Klassiek Arabisch mètgerekend, 35 'Arabische taole'.[4]
Sommege dialekte höbbe belaankriek mier prestiesj es aandere. Dudelek zuut me dat in Egypte: 't Oonder-Egyptisch dialek (vaan steideleken oersprunk) heet, es taol vaan 't (nao bevolking) groetste land in de regio, e groet aonzien en is de taol vaan väöl films die me in gans 't taolgebeed zuut (en versteit!). Op 't Bove-Egyptisch evels (vaan bedoeïensen oersprunk, noe op 't land gesproke) weurt neergezeen.
De inheimse naom veur dialekte is دارجة dāriǧah, dewijl 't Standaardarabisch (maak neet oet Klassiek of Modern) الفصحى al-fuṣḥā weurt geneump.
Universeel veranderinge
'n Aontal kinmerke zuut me in alle, bekans alle of toch de mieste Arabische dialekte trök:
- klaanklier
- De hamz verdwijnt es foneem. Aon 't ind vaan 'n syllaab verleng 'r de veurgoonde vocaol, volgend op 'nen aandere consonant verdwijnt 'r gans. Aon 't begin vaan e woord weurt 'r nog wel gearticuleerd. Dit kaom al in sommege Aajdarabische dialekte veur en is noe algemein.
- Korte i en u weure dèks dooreingehaold en valle in e groet aontal dialekte same in ei foneem (/ə/). Ouch vint in väöl gevalle elisie vaan die lètters plaots.
- De twieklaanke ay en aw verandere in respectievelek ē en ō, foneme die de staandaardtaol neet kint. Oetzundering is vaanaajds 't Libanees dialek.
- ḍād en ẓāʾ goon in ei foneem samevalle. De ḍād kin es ẓāʾ goon klinke, meh 't kin ouch umgekierd. In sommege dialekte vörme inkel woord dao-op 'n oetzundering.
- grammair
- De naomvalle zien verdwene. In 't gezoond miervoud en d'n dualis euverleef d'n awwe vörm veur genitief en accusatief same. Ultraperifeer dialekte wie die in Centraol-Azië bewoere nog reste vaan de verbuiging.
- D'n dualis verdwijnt bij werkwäörd en veurnaomwäörd, meh blijf in de mieste dialekte bij naomwäörd. In 't Maltees besteit 'r ouch dao neet mie.
- Door 't oetvalle vaan de korte slotvocaole verdwijne neet allein de naomvalle meh ouch de subjunctief en apocopaot. Constructies speciaol mèt die wijze verdwijne (wie lam + apoc., oontkinning vaan 't verleie) zoe ouch.
- 't Passief verdwijnt, oetgezunderd e paar gevalle in conservatief bedoeïenedialekte. In plaots daovaan gebruuk me stam VII, wat ouch 'n passief beteikenis suggereert.
- 't Aajd vraogend veurnaomwoord mā 'wat' weurt vervaange door أيّ شيء هو ayyu šayʾin (huwa), of beter e woord wat vaan die oetdrökking aofstamp.
- Tèlwäörd weure neet mie nao geslach verboge. In 't MSA zien ze gespegeld (d.w.z. vrouweleken oetgaank bij manneleke wäörd, geinen oetgaank bij vrouweleke wäörd), in de dialekte höbbe ze ummer 'ne vrouweleken oetgaank.
- vocabulair
- 't KA en 't MSA zien taole mèt mer wieneg lienwäörd. De dialekte höbbe 'rs väöl mie. Zoe'n wäörd koume oet de substraottaole (Aramees in Mesopotamië en de Vröchbaar Haafmaon, Koptisch in Oonder-Egypte, Nubisch in Bove-Egypte, Berbertaole in de Maghreb) meh ouch in groete maote oet adstraot- en superstaottaole (Perzisch, Grieks, Turks, Italiaans, Frans, Ingels).
Indeiling
't Indeile vaan Arabische dialekte is bepaold neet zoe gemekelek es bij väöl aander taole 't geval is. Door gans 't Arabisch taolgebeed loupe naomelek sociologische sjeislijne; dat wèlt zègke tot de belaankriekste versjèlle tösse de Arabische dialekte neet geografisch meh historisch-sociologisch zien bepaold. Arabische dialekte laote ziech verdeile in sedentair en bedoeïense dialekte. De sedentair dialekte kin me weer opdeile in groetsteideleke en provinciaol dialekte, de bedoeïenedialekte kin me wijer verdeile in dialekte vaan (klein)veenomade en kemelnomade. De veurnaomste determinator is de oetspraok vaan de qāf (zuug oonder).
Dit wèlt evels neet zègke tot leie vaan 'n zeker sociaol klas ummer ein soort dialek praote. Groetstadse dialekte huurt me beveurbeeld in Jeruzalem, Damascus en Caïro, meh ouch op 't Oonder-Egyptisch platteland (dit kump door de oetstraoling vaan de stad Caïro). In Tripoli en Bagdad dao-entege weurt bedoeïenedialek gepraot, aongezeen de bevolking vaan die regio's oersprunkelek bedoeïens waor. 't Einege wat neet sjijnt veur te koume zien bedoeïene die stads praote.
De bovestoonde versjèlle goon trök tot de vreugsten tied. Nao de Arabische expansie höbbe ziech ouch aander versjèlle oontwikkeld, die väöl mie geografisch vaan karakter zien. Daodoor heet 't welzeker zin veur de Arabische dialekte geografisch in te deile. Globaol geit dat zoe:
- Arabisch sjiereiland
- Golfarabisch (incl. Choezestaans Arabisch, in Iran)
- Hidjaz-Nadjidialekte
- Jemenitisch (incl. Ta'izzi-Adeni Arabisch)
- Noordelek Arabisch
- Omaans Arabisch (incl. Dhofari Arabisch)
- Bahreins Arabisch
- Mesopotamië
- (Centraol-)Irakees
- Noord-Mesopotamisch
- Levant
- Syrisch Arabisch
- Libanees
- Palestijns
- Maronitisch (op Cyprus)
- Nieldel
- (Oonder-)Egyptisch Arabisch
- Saïdisch (in Bove-Egypte)
- Soedanees Arabisch
- Tsjadisch Arabisch
- Maghreb
- Marokkaans
- Algerijns
- Tunesisch
- Libisch
- Andalusisch (oetgestorve)
- Maltees
- Saharaans Arabisch
- Hassaniyyah (o.m. Mauritanië)
- Nigeriaans Arabisch (boete de Maghreb, meh taolkundeg verwant)
- Oosteleke periferie (zuug ouch Mesopotamië en Arabisch sjiereiland)
- Sjirvaans Arabisch (in Azerbaidzjan, oetgestorve)
- Centraol-Aziatisch: Chorosaans Arabisch (oostelek Iran); Oezbeeks Arabisch; Tadzjieks Arabisch; Afghaans Arabisch
- Creooltaole
- Nubisch Arabisch
- Juba-Arabisch
Veurnaom versjèlle
- Zoewie bove gezag, versjèlt de realisatie vaan de q nao gelaank de sociologischen oersprunk vaan e dialek:
- Zien oersprunkeleke realisatie /q/ heet 't in väöl boeredialekte. Ouch kump dao veur: /k/, veural op 't Palestijns platteland.
- In steideleke dialekte weurt de q gereduceerd tot /ʔ/, ofwel 'ne glottisslaag. (Dit kin umtot de hamz verdwene is).
- Bedoeïene spreke de q ummer stumhöbbend oet: es /ɢ/ (gk mèt de huig gemaak), /g/ of /ʤ/, bij kemelnomade soms /ʣ/.
- Ouch de ǧīm kin versjèllend klinke. De oersprunkeleke realisatie /gj/ huurt me veural nog in Bove-Egypte, /g/ oonder mie in Oonder-Egypte, /ʤ/ of /ʒ/ örges aanders.
- De interdentaol fricatieve (ṯ, ḏ en ẓ) weure in väöl sedentair dialekte veranderd in plosieve (t, d en ḍ respectievelek), of minder dèks in sibilante (s, z en ṣ). 't Lèste perces is umgekierd in 't Chorasan-Arabisch (wat dit dialek in Arabische oere gelispeld deit klinke).
- De emfatische consonante zien bekans euveral gebleve, meh ze zien verdwene oet 't Maltees, Maronitisch en Centraol-Aziatisch Arabisch. Väöl Maghrebijnse dialekte, in 't bezunder Hassaniyyah en taoleilande deper in Wes-Afrika, höbbe zjus aander consonante opgeplits in sumpel en emfatische variante, boe dat oersprunkelek neet 't geval waor.
Remove ads
Lienwäörd
't Arabisch, veural 't Modern Standaard Arabisch, heet relatief wieneg lienwäörd. Gedeiltelek vèlt dit te verklaore oet 't wortelsysteem, wat lang wäörd mèt väöl consonante neet verdreug. Umgekierd is dit systeem mèt zien väöl meugeleke aofleiinge ouch oetstekend gesjik veur neologismes te make. Oet aw tije koume wäörd wie وردة wardah 'roes' oet 't Aajdperzisch, wat compleet is ingebörgerd. Internationaol dinger kinne weure beneump mèt inheimse wortele: هاتف hātif 'telefoon'. Lienwäörd veur dat soort dinger bestoon wel, meh lievere daan dèks 'n oonhendeg wäörd mèt väöls te väöl consonante op: كمبيوتر kumbiyūtir (mèt zes consonante) neve حاسوب ḥāsūb 'computer'. Dat ierste woord kin in 't Arabisch neet weure gemaak tot verkleinwoord, (gebroke) miervoud of werkwoord. Bij wäörd mèt veer wortelconsonante kin dat nog wel: فيلسوف faylasūf 'filosoof', فلسيف fulsayf 'filoseufke', فلسفة falsafa(h) 'filosofie', تفلسف tafalsafa 'filosofere'.
Arabische wäörd in 't Limbörgs
'n Aontal wäörd, boe-oonder väöl alledaogse, zien in 't Limbörgs en aander modern westerse taole gekoume. 't Geit um wäörd wie admiraol, alcohol ('de geis'), algebra, ciefer ('nul'), fakir ('erme'), kemel, koffie, masker, matras, pappegej, soda en sókker.
Al veur de kóms vaan d'n islam, in d'n tied vaan de zoegenaomde jahiliyyah (جاهلية, 'oonweitendheid'), gaof 't poëzie; sommege meine zelfs tot de bèste Arabische poëzie zjus toen is gemaak. 't Gief verzaomelinge vaan poëzie oet 't ind vaan de zesden iew. Ouch weurt gedach tot sommege bekinde verhaole, wie dat vaan Sinbad de ziemaan, toen al in oraole vörm bestoonte.
D'n islam meinde 'ne klap veur de literatuur, die noe in de fanatiek-religieus umgeving es 'ijdelheid' woort gezeen, meh beteikende ouch 't oontstoon vaan de Koran, wat gelt es 't belaankriekste prozastök in de Arabische literatuur. De Koran is door zien positie es heileg book vaan de moslims in 't groetste deil vaan de Arabische wereld algemein bekind en heet de literatuur in dees taol deepgoond beïnvleujd. Oet dezelfden tied kint me de hadieth (حديث ḥadīṯ, oetspraoke vaan Mohammed). wie bove al gezag definieerde de Koran 't Klassiek Arabisch; de literatuur oet dees iewe is de klassieke Arabische literatuur.
In de klassieken tied bleujde wetensjap, filosofie en theologie (exegees); fictioneel (bellettristische) literatuur waor (wie ouch laank in de Westerse wereld) miestal in de vörm vaan poëzie of in 'berijmp proza' (wie de zoegenaomde maqamah, مقامة, te vergelieke mèt laat-middeliewse westerse werke wie de Beatrijs of de Canterbury Tales). Dao waor epische en vertèllende literatuur (wie de vertèlsele vaan doezend-en-eine nach), romantische literatuur (wie Lailah en Madzjnoen) en satire.
Westerse genres wie buun en roman kaome op mèt de Arabische Renaissance (an-Nahdah, zuug bove).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads