Diftong

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

'ne Diftong of twieëklaank is 'ne kleenker oeëvan de kwaliteet verendert. Me kènt 'ne diftong ooch ömsjrieve es 'n combinatie van twieë achtereenvólgende kleenkers in d'r zelfde lettergreep. Dèks keumt vör dat ene van de kleenkers 'ne haofkleenker is: j of w.

Diftonge werre oondersjèjje van monoftonge en triftonge. Diftonge werre ooch oonderling oondersjèjje nao klemtoeën. Es d'r klemtoeën óp d'r örsjte klaank liekt, is d'r diftong dalend, wie in au en ui. Mèt d'r klemtoeën óp d'r twiede klaank is d'r diftong sjtiegend.

In de taalhistorie werre diftonge dèks gemonoftongeerd. Bieväörbeeld in de historie van 't Sanskriet en in 't Aajdfrans, mer ouch in 't Standaard-Nederlands, vergeliek steen mit stein (sjtèè) en boom mit boum.

Väörbeelde van Limburgse dalende diftonge zeunt de kleenkers in lauw en lèj. Ooch alle monoftonge die 'ne naosjlaag kriege mèt 'n sjwa zeunt (centraliserende) diftonge, zowie in de laeëze of bäöëke.

Saorten aan diftonge

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mofers.

---

De sloetendje, vallendje diftonge van 't Standerd-Belsj-Nederlandjs: ei, ui en ou.

Wie baove gezag óngersjèdj me de vallendje (of dalendje) diftonge vanne stiegendje; 'n óngersjied gegróndj op klemtoean. De vallendje diftonge höbbe de klemtoean ligken oppen ieëste littergreep, dewiel de stiegendje dem oppe litste littergreep höbbe ligke. De meiste Limbörgse dialekte höbben allein meh vallendje diftonge. Toch guuef 't ouch dialekte die waal stiegendje diftonge höbbe, die contrastere mit vallendje diftonge. Zoea zaet me rónjelóm Werment en Stein veure óneigelike diftonge, wie in kieës, koear en huuere, kjès, kwar en hwère. Dees contrastere den mit vallendje diftonge wie in boum, stein en geluif. In Wolder haet me nag väöl zeldjzamer stiegendje diftonge wie in kjeuze (kesevröch), in pjéd (paerd) en kjêts (luchtekaes).^[1]

Behalve 't versjil tösse vallendj en stiegendj guuef 't ónnag e versjil inne richting, det wil zègke tösse aop (of äöpenendj), toe (of sloetendj), centraliserendj en huuegdjeharmonisch. Hiebie geit 't neet euvere klemtoean, mer euver de richting worin d'n diftong zich es 't woor bewaog. Aope diftonge zeen diftonge wobie de standj vanne móndj wiejer aop wuuertj, wie de oea in 't Mofers; bie toew diftonge wuuertj de standj vanne móndj toewer, wie de ou enne ei van 't Mofers; bie centraliserendje diftonge vergliedj 'ne perifere klank nao de midde vanne móndj, wie de eë en ieë van 't Haerles; en bie huuegdjeharmonische diftonge blief de huuegdje geliek. Dees litste kattegorie is betrèkkelik zeldjzaam en is bekèndj vanoet aaj Germaanse spraoke (wie 't Aad-Ingels: [beo̯n] beon "zeen" (vergeliek bön) en [kæɑ̯ld] ceald "kaad"), meh kump ouch veur bie sómmige spraekers van 't Mofers, die de uue-diftong ieëre wie eu-è oetspraeke. Wiejer zeen ouch diftonge wie oej en iew huuegdjeharmonisch.

Aope diftonge kómme väöl veur in Duutsje dialekte. Hiebie geit 't mit naam ómme diftonge die 'n samegesmóltje [r] höbbe, wie inne wäörd wir [viːɐ̯] "veer", für [fyːɐ̯] "veur", mehr [meːɐ̯] "mieë" en zo wiejer. Mirk hiebie waal op det neet alle r-diftonge per diffeniesje aop zeen; de [aːɐ̯] sluutj namelik, zie 't mer e klei bietje.

Wiejer wuuertj nans 't óngersjied gemaak tösse nej en brei diftonge. Nej diftonge höbbe slechs 'n klein verangering vanne kwaliteit, dewiel brei diftonge e groeat versjil höbbe; [ao] is 'ne rilletief nejjen diftong in vergeliek mitte breien diftonge [au].

Es litste kónne diftongen ouch e lank-kórtóngersjied höbbe, wie in 't Ieslandjs. In 't Limbörgs kómme zón óngersjieje min veur. E dialek worin det waal 't val is, is det van Haëmet. Dao höbbe ze e lank-kórtóngersjied veur [ɛɪ̯], [œʏ̯], [ɔʊ̯] en [ɑʊ̯].^[2] Neet-contrastief kan 't ouch veurkómmen in dialekte wobie de langen oo, eu en ee lichtelik diftongere (wie in Naord-Limbörg); hiebie wusseltj de oo den aaf mit ów.

Limbörgse diftonge

Diftongen in 't Limbörgs

Spèlling	IPA	Klemtoean	Richting	Veurkómme
aaj	[a:i̯ ~ ɑ:i̯ ~ æ:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
aau, aaw	[a:u̯ ~ ɑ:u̯]	vallendj	sloetendj	ó.a. Belsj-Limbörg
aë	[a:ə̯ ~ aə̯ ~ ɑ:ə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. in Haëmet)
aeë	[ɛ:ə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. Ripuarische euvergangsdialekte)
aej	[ɛ:i̯ ~ æ:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
ai, aj	[ɑi̯ ~ ai̯]	vallendj	sloetendj	algemein
aoë, oa	[ɒ:ə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Ripuarische euvergangsdialekte)
äöe, äöë, öa	[œ:ə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Ripuarische euvergangsdialekte)
aoj	[ɒ:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
äöj	[œ:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
au, aw	[ɑu̯ ~ au̯]	vallendj	sloetendj	algemein
eë	[e:ə̯ ~ eə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Gelaens)
eej	[e:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
ei, ij	[ɛi̯]	vallendj	sloetendj	algemein
èe	[e̞:ə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (mit naam in Zuud-Limbörg)
èèj	[e̞:i̯]	vallendj	sloetendj	sómmige dialekte (mit naam in Zuud-Limbörg)
ej	[æi̯]	vallendj	sloetendj	algemein
èj	[ei̯ ~ ɛi̯]	vallendj	sloetendj	sómmige dialekte (ó.a. Ripuarische euvergangsdialekte, wie Norbiks)
euë	[ø:ə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. Gelaens en in Zuud-Limbörg)
euj	[ø:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
ew	[æu̯]	vallendj	sloetendj	sómmige dialekte (ó.a. Mofers: vewke)
iea, ieë, iè	[iæ̯ ~ ia̯ ~ iɑ̯]	vallendj	äöpenendj	Mofert, Ech-Zöstere (variaasje op [iə̯])
ieë, ië	[iə̯]	vallendj	centraliserendj	hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Mofert, Ech-Zöstere, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs)
iè, ieë	[ie̯ ~ iɛ̯ ~ iæ̯]	vallendj	centraliserendj	hieël algemein (ó.a. Heuvellandj en (es variaasje op [iə̯]) Mofert es Ech-Zöstere)
iew	[iu̯]	vallendj	huuegdjeharmonisch	ó.a. Mestreech
i-j, i'j	[ɪi̯]	vallendj	sloetendj	Mofert, Weert
jè	[i̯e ~ i̯ɛ ~ i̯æ]	stiegendj	äöpenendj	ó.a. Ech-Zöstere, Meersje
oa	[oa̯ ~ oɑ̯]	vallendj	äöpenendj	Ech-Zöstere, Gelaen
oa, oea	[ua̯ ~ uɑ̯]	vallendj	äöpenendj	Mofert, Valkeberg, (es variaasje op [oa̯]) Ech-Zöstere
oë	[o:ə̯ ~ oə̯]	vallendj	centraliserendj	sómmige dialekte (ó.a. Gelaens)
oeë	[uə̯]	vallendj	centraliserendj	hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs)
oej	[u:i̯ ~ ui̯]	vallendj	sloetendj	algemein
oj	[ɒi̯]	vallendj	sloetendj	ó.a. Naord-Limbörgs, algemein in wäörd wie hoj!
ooj	[o:i̯]	vallendj	sloetendj	algemein
ou	[ɔu̯ ~ ɒu̯ ~ ɑu̯]	vallendj	sloetendj	algemein
ów	[ou̯]	vallendj	sloetendj	algemein (ó.a. Naord-Limbörgs en Mofers)
ui	[œy̯ ~ œi̯ ~ øi̯]	vallendj	sloetendj	algemein
uj	[øi̯]	vallendj	sloetendj	Mofert (in kóntras mit ui /œi̯/)
uue, uë	[ʉə̯]	vallendj	centraliserendj	hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Mofert, Ech-Zöstere, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs)
	[øe̯]	vallendj	huuegdjeharmonisch	Mofert, Ech-Zöstere (variaasje op [ʉə̯])
uuj	[ʉi̯]	vallendj	huuegdjeharmonisch	algemein
uuw	[ʉu̯]	vallendj	huuegdjeharmonisch	minder algemein
wa	[u̯a ~ u̯ɑ]	stiegendj	äöpenendj	ó.a. Ech-Zöstere, Meersje
wè	[u̯e ~ u̯ɛ ~ u̯æ] [ʉ̯e ~ ʉ̯ɛ ~ ʉ̯æ]	stiegendj	äöpenendj	ó.a. Ech-Zöstere, Meersje

Zuuch ouch

• Diftongering

Brónne

1. Urlings, Wiel. Wolders laesplénkske. Heemkundevereniging van Wilre tot Wolder (2005).
2. Verhoeven, Jo (2007), "The Belgian Limburg dialect of Hamont", Journal of the International Phonetic Association 37 (2): 219–225.