From Wikipedia, the free encyclopedia
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Gemeinte Amsterdam | |||||
| |||||
| Provincie | Noord-Holland | ||||
| Hoofplaats | Amsterdam | ||||
| Börgemeister (lies) | Femke Halsema (GroenLinks) | ||||
| Opperflaakde – daovan water |
241,27 km² 54,47 km² | ||||
| Inwoeners – deechde: |
905.234 (31-1-2022, incl. Weesp) 4750/km² | ||||
Amsterdam is 'n stad en gemeinte in de Nederlandse provincie Noord-Holland. 't Is de titulair (officieel) hoofstad vaan Nederland; de regering en aander bestuursorgaone zien evels in D'n Haag gevesteg. Häören titel daank de stad veural aon häör groet aontal inwoeners en groete beteikenis op cultureel gebeed ('cultureel hoofstad').
In Amsterdam weurt sinds 't Interbellum euverwegend links/progressief gestump. De PvdA waor tot 2014 ummer de groetste partij, zit standaard in 't colleesj en heet vaan 1946 ('t jaor vaan häör opriechting) tot 2017 ummer de börgemeister gelieverd. Ouch de klein linkse partije kriege väöl stumme. De samestèlling vaan de gemeinteraod, die sinds jaor en daag 45 zetele groet is, waor sinds 1962 zoe (e cursief getal beejt oonderligkende informatie):[1]
| Raodszetele | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Partij | 1962 | 1966 | 1970 | 1974 | 1978 | 1982 | 1986 | 1990 | 1994 | 1998 | 2002 | 2006 | 2010 | 2014 | 2018 | 2022 |
| GroenLinks (m.m.) | 10 | 10 | 9 | 12 | 8 | 10 | 6 | 7 | 6 | 7 | 6 | 7 | 7 | 6 | 10 | 8 |
| D66 | - | - | 3 | 1 | 3 | 2 | 3 | 9 | 8 | 4 | 3 | 2 | 7 | 14 | 8 | 7 |
| VVD | 5 | 5 | 6 | 8 | 7 | 10 | 7 | 7 | 8 | 9 | 9 | 8 | 8 | 6 | 6 | 5 |
| PvdA | 17 | 13 | 12 | 17 | 19 | 17 | 21 | 12 | 14 | 15 | 15 | 20 | 15 | 10 | 5 | 9 |
| SP | - | - | - | - | - | - | - | - | 1 | 3 | 4 | 6 | 3 | 6 | 3 | 2 |
| Partij voor de Dieren | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 1 | 1 | 3 | 3 |
| DENK | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3 | 2 |
| Forum voor Democratie | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3 | 1 |
| CDA (m.m.) | 12 | 12 | 8 | 7 | 8 | 6 | 6 | 5 | 3 | 3 | 4 | 2 | 2 | 1 | 1 | 1 |
| De Groenen | - | - | - | - | - | - | 1 | 1 | 3 | 1 | - | - | - | - | - | - |
| CP/CD | - | - | - | - | - | - | 1 | 3 | 1 | - | - | - | - | - | - | - |
| Provo/Kabouters | - | 1 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Aander partije | 1 | 4 | 2 | - | - | - | - | - | - | 1 | 3 | - | 2 | 1 | 3 | 7 |
Amsterdam is, wie Rotterdam, verdeild in stadsdeile. Stadsdeile hadde veurheer väöl vaan de take die normaal gezeen 'n gemeinte touwkoume, dewijl de gemeinte Amsterdam, veur zoewied tot de wèt dat touwliet, dèks veur provincie späölde. In de jaore tien is dat evels veraanderd en höbbe de stadsdeile väöl minder take gekrege. Sinds 24 miert 2022 heet de stad 8 stadsdeile plus nog e negende deilgebeed wat direk oonder 't gemeintebestuur vèlt. De stadsdeile, mèt hun indeiling in wieke. Weesp is vanaaf 24 maart ein nuuje sjtadsgebeed vaan Amsterdam, zien de volgende:
't Deil vaan Amsterdam wat al veur de negentienden iew bestoont, ofwel Amsterdam binne de Singelgracht (zuug oonder). 't Besteit oet de volgende buurte:
Me moot dus trop lètte tot in Amsterdam de begrippe binnestad en centrum neet identiek zien: de Binnenstad is hei allein 't gebeed binne de middeliewse walmör. Vergeliek de geliekaardege nomenclatuur in Mestreech.
't Deil bove 't IJ. Heibij hure zoewel nuibouwwieke es aw lendeleke dörpkes.
Buiksloot en Nieuwendam zien aw dörpkes die noe gans binne de stadsbebouwing ligke. De lèste vief dörpkes in 't rijke (vaanaof Schellingwoude) ligke boete de bebouwing vaan Amsterdam en stoon same bekind es Landelijk Noord. Landsmeer, Oostzaan en Zaanstad (kern Zaandam) ligke direk of bekans direk aon de bebouwing vaan Noord.
De relatief aw (vreug-twintegsten-iewse) boetewieke westelek vaan de binnestad. Hei woene väöl allochtone en väöl lui mèt lieger inkoumes.
Sloterdijk is 'n aajd dörp, wat vreuger in de gemeinte Sloten laog (zuug dalek oonder). Tot 2010 bestoont Amsterdam-West oet veer deilgemeintes: De Baarsjes, Bos en Lommer, Oud-West en Westerpark.
Dit zien alle westeleke nuibouwwieke vaan nao d'n oorlog. Ouch hei woene veural lui mèt lieger inkoumes.
Sloten waor tot 1921 'n zelfstendege gemeinte, boetouw ouch Sloterdijk en 't gehuch Osdorp (noe Oud-Osdorp) bij hoorte. Tot 2010 waor Nieuw-West verdeild in de stadsdeile Geuzenveld-Slotermeer, Osdorp en Slotervaart. Dit stadsdeil raak aon de bebouwing vaan Badhoevedorp, Zwanenburg (allebei gemeinte Haarlemmermeer) en Halfweg (gemeinte Haarlemmerliede en Spaarnwoude).
Dit zien alle stadswieke zuielek vaan 't centrum, gebouwd op vreugere groond vaan de gemeinte Nieuwer-Amstel. In dit stadsdeil vint me versjèllende elitebuurte, meh ouch wel volksbuurte. 't Noorde (Oud-Zuid) is al in de negentienden iew gebouwd, de res volgde in d'n twintegsten iew.
In 't zuie raak dit stadsdeil de bebouwing vaan Amstelveen. Tot 2010 waor dit stadsdeil verdeild in Oud-Zuid en Zuideramstel.
Dit stadsdeil is 'ne gansen doorein vaan volksbuurte en welgestèlde wieke, bouw-experiminte en Vinex-locaties en geweze industriegebeed.
E groet deil ligk op 't groondgebeed vaan de Watergraafsmeer, 'ne polder en geweze gemeinte. In die zier lendeleke gemeinte laoge gein dörpskerne; aw gebouwe zien dao evels nog wel te vinde. Tot 2010 bestoont dit stadsdeil oet twie stadsdeile: Oost/Watergraafsmeer en Zeeburg.
Dit stadsdeil weurt gedomineerd door de Bijlmermeer, 'n wiek bekind um zie groet aondeil Surinaamse en Afrikaanse inwoeners.
Amsterdam-Zuidoost is vaan de res vaan de gemeinte gesjeie door de plaotse Diemen en Duivendrecht (gemeinte Ouder-Amstel). De groond hoort tot 1966 bij de gemeinte Weesperkarspel; de Bijlmermeerpolder waor nog ieder ouch 'n zelfstendege gemeinte. 't Gehuch of dörp Driemond (vreuger Geinbrug) waor de einege echte woenkern in die gemeinte en heet noe nog e dörps karakter. Oesprunkelek waor Amsterdam-Zuidoost gedach es apaarte stad, die op d'n door 'n apaarte gemeinte mós weure; later heet me dit idee losgelaote.
Dit waor tot 2022 'n apaarte gemeinte. 't Grens aon Amsterdam-Zuidoos meh weurt daovaan gesjeie door 't Amsterdam-Rijnkenaal. 't Is gei deil vaan de plaots Amsterdam meh vörmp 'nen aparte woenkern.
Dit is gein ech stadsdeil, umtot 't gein eige bestuur heet.
't Dörp Ruigoord heet zien woenfunctie verlore en is noe e kunsteneersdörp. Dit waor e compromis tösse de gemeinte, die 't wouw slope, en actieveurders.
De agglomeratie Amsterdam strek ziech oet tot euver de gemeintegrenze. Plaotse die direk aon de Amsterdamse bebouwing ligke, zien heibove al geneump. Ouch versjèllende aander gemeintes in de buurt vervölle 'n veursteideleke functie veur de hoofstad. 'n Aontal vaan die Noord-Hollandse gemeintes vörmp same de Stadsregio Amsterdam, 'n plusregio. Boete Amsterdam zelf zitte in die regio de volgende gemeintes: Aalsmeer (2), Amstelveen (4), Beemster (1), Diemen (2), Edam-Volendam (2), Haarlemmermeer (6), Landsmeer (1), Oostzaan (1), Ouder-Amstel (1), Purmerend (4), Uithoorn (2), Waterland (1), Wormerland (1), Zaanstad (6) en Zeevang (1).[2] De cieferkes verwieze nao 't aontal stumme in de regioraod; de gemeinte Amsterdam heet 'rs 21.[3]
De stadsregio is e besjeie alternatief veur de in de jaore 1990 oontworpe stadsprovincie Amsterdam. In dees provincie zouwe de stadsdeile volweerdege gemeintes weure. Dit veurstèl is in 1995 door de Amsterdamse bevolking in e rifferendum eweggestump.[4]
Nog groeter es de stadsregio en de oontworpe provincie is de metropoolregio Amsterdam. Dao-in zitte, boete de gemeintes die de stadsregio vörme, wijer de gemeintes Almere, Beverwijk, Blaricum, Bloemendaal, Bussum, Haarlem, Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Heemskerk, Heemstede, Hilversum, Huizen, Laren, Lelystad, Muiden, Naarden, Uitgeest, Velsen, Weesp, Wijdemeren en Zandvoort. Ouch de provinciebesture vaan Noord-Holland en Flevoland, zoewie dat vaan de stadsregio, doen dao-in mèt.[5] 't Doel vaan dit samewèrkingsverband is veural 't versterke vaan de internationaol concurrentiepositie.[6]
De gemeinte Amsterdam oonderhèlt ban mèt versjèllende boetelandse stei, veural hoofstei. Partnerstei zien binne de EU Paries, Athene, Boedapest, Riga en Londe, en boete de EU Peking, Bombay, Seoul en São Paulo. Vergeliekbaar samewèrkingsprojekte loupe mèt len boe väöl allochtoon Amsterdammers vaandan koume.[7] Vaan 2008 tot en mèt 2012 gaof Amsterdam zoe'n 3,6 mieljoen euro aon oet aon dees betrèkkinge, 't hoegste bedraag vaan alle gemeintes in Nederland.[8]
't Waope vaan Amsterdam (zuug bove in de tabel) liet ziech es volg besjrieve:
E waope mèt 'ne paol kump in väöl Hollandse stei veur (zuug oonder mie Dordrecht en Rotterdam), en symboliseert gemeinelek 'n revier; hei maag me aonnumme tot d'n Amstel weurt oetgebeeld. 't Waope geit in tege de heraldische groondregel tot me allein email op metaal en aandersum maag zètte ('t keel vaan 't veld en 't sabel vaan de paol zien allebei emails). De keizerskroen woort in 1489 door Maximiliaan vaan Oosteriek touwgekind, de waopespreuk is in 1948 verliend door keuningin Willemien vaan de Nederlen es beloening veur 't verzèt in de Fibberwariestaking (zuug oonder bij Historie).[9] 't Veendel is klaorbliekelek aofgeleid vaan 't waope. De drei Andreaskruiskes zien tout court e symbool vaan de stad Amsterdam gewore; me zuut ze beveurbeeld op de zoegenaomde 'Amsterdammersjes', antiparkeerpäölkes die veural in 't centrum op väöl plaotse stoon.
Veur toeristische reclaam gebruuk de stad de slogan I amsterdam, die dèks dreidimensionaol in plastische vörm weurt touwgepas. Dat beeldmerk kraog evels ouch kritiek: de slogan woort 'individualistisch' geneump en väöl lui associeerde de lètters mèt 't euvertoerisme boe de stad ind jaor tien mèt te make had. In 2018 besloot de raod dit beeldmerk minder aondach te geve.[10]
Amsterdam is veural in naom hoofstad. 't Staotshoof resideert in D'n Haag en gebruuk 't Keuninklek Paleis mer 'nen inkele kier; 't parlemint en de ambassade zitte ouch in D'n Haag. Wel heet de stad 'n groete economische, cultureel en recreatief functie.
Amsterdam kint 'n lang industrieel traditie, die ziech sinds iewe roontelum de have concentreert. De Amsterdamse have waor oersprunkelek aon 't Damrak geconcentreerd, breide ziech later oet nao de Lastage, verplaatsde ziech in de negentienden iew nao 't Ooster- en Westerdok, mèt de bijbehurende Oosteleke en Westeleke Have-Eilen, en daonao ummer wijer de stad oet tot wat me noe 't Oostelek en Westelek Havegebeed neump. De nijverheid in 't Oostelek Havegebeed is al sinds decennia 'n aofloupende zaak en is allewijl op sterve nao doed; me is al begós mèt 't gebeed te heroontwikkele es woengebeed. 't Westelek Havegebeed is dao-entege de lèste jaore nog groeter geweure. Door 't grave vaan 't Noordziekenaal in 1876 is dit gebeed direk binne bereik vaan de zie gekoume. De Amsterdamse ziehave is de twiede vaan 't land, op groeten aofstand vaan de Rotterdamse.
'ne Groete wèrkgever in d'n deenstesector is de Euverheid: bij de Amsterdamse gemeinte wèrke doezende amtenere. De lèste jaore is me dat aontal wel aon 't trökbringe. Aon de Zuidas - 't gebeed roontelum statie Amsterdam Zuid/WTC - zien hiel väöl ketoere vaan multinationals te vinde, wie Philips en de baanke ING en ABN-Amro. In de binnestad, aon 't Damrak, steit de effectebeurs vaan Nederland: de AEX.
Kleinhandel vint me bezunder väöl in de binnestad; Amsterdam steit (oonder väöl mie) es 'winkelstad' bekind. Groete winkele (dèks, meh neet ummer, filiale) vint me veural in en um de Nieuwendijk en Kalverstraat. Klein betikke vint me in de zoegeneumde Nege Sträötsjes (in 't weste vaan de Grachtegordel), die gere mèt hun alterantief reputatie advertere. De P.C. Hooftstraat in Oud-Zuid is bekind um zie groet aontal elitair (kleiding-)winkele.
E groet deil vaan de middestand in 't centrum en zien direkte umgeving is op toeriste geriech. In de jaore 2010 naom 't aontal winkele specifiek veur toeriste - oonder mie specifieke horeca wie iessalons, souvenirsbetikke, kiesbetikke en nachwinkele - zoe sterk touw tot 't de leefbaarheid góng benaodeile. Koej bewoeners spraoke vaan 'pretpark Amsterdam'.[11] In 2017 stèlde de gemeinte 'n zier specifieke verordening op boedoor veur dat soort winkele gein nui vergunninge mie zouwe woorte aofgegeve. De raod naom 't veurstèl unaniem aon.[12]
Amsterdam heet, es einege stad in Nederland, twie gesubsidieerde universiteite: de Universiteit van Amsterdam (UvA) en de Vrije Universiteit (VU). Daoneve kint de gemeinte versjèllende hoegsjaole (boe-oonder de HvA en e conservatorium).
Amsterdam steit wel bekind es de 'cultureel hoofstad vaan Nederland': op gein inkel terrein löp 't zoe wied veuroet op aander stei es op cultuurgebeed.
De stad kint versjèllende musea vaan internationaol beteikenis, en nog get vaan minstes nationaol beteikenis. 't Ajdste is 't Rieksmuseum, gewijd aon de historie vaan Nederland meh zier in 't bezunder aon de zeventienden-iewse sjèlderkuns vaan Rembrandt van Rijn, Jan Steen en aander Hollandse meisters. Speciaol aon Vincent van Gogh gewijd is 't Van Goghmuseum. 't Steidelek Museum beit 'n käör aon modern kuns. Dees drei musea ligke kort nevenaon, aon 't Museumplein, in 't zoegeheite Museumkerteer (stadsdeil Zuid, zuug bove). 'n Aander kunsmuseum is de Hermitaasj Amsterdam, die sinds 2004 aon d'n Amstel is gevesteg en es dippendans vaan de groete Hermitaasj in Sint-Petersbörg deens deit. Aon daan wel in 't Oosterdok vint me 't Sjeepvaartmuseum en 't technologiemuseum NEMO. In de Grachtegordel, aon de Prinsengracht um perceis te zien, steit 't Anne Frankhoes (boe Anne Frank zaot oondergedoke), wat ouch internationaol bezeuk trèk. Aon d'n Dam steit de Nederlandse vesteging vaan Madame Tussauds. De stad kint nog väöl aander, klein musea.
't Groetste theater is Carré, aon d'n Amstel. Dit weurt veur groete, väöl publiek trèkkende veurstèllinge wie musicals en shows vaan bekinde cabaretiers gebruuk. Opera en ballèt weure gemeinelek gebrach in de Stopera, e modern gebouw aon 't Waterlooplein boe-in zoewel de gemeinte es de opera zien oondergebrach. (Zuug oonder veur wijer muziekpodia.) Kleinder cabarètveurstèllinge kin me zien in De Kleine Komedie (aon d'n Amstel). Aon 't Leidseplein vint me d'n Amsterdamse Stadsschouwburg, kort daovaan eweg ligk DeLaMar (veurheer 't Nieuwe De La Mar Theater). Es centrum veur bezunder intellectueel activiteite deent Felix Meritis aon de Keizersgracht.
In Amsterdam zien veer (hiel) groete bioscope, die alleveer bezit zien vaan Pathé: 't Tuschinski-theater aon de Reguliersbreestraat, De Munt aon de Vijzelstraat, 't City-theater kortbij 't Leidseplein en Pathé Arena in de Bijlmermeer. E dertegtal middelgroete en kleinekes zien vereineg in 't verband Cineville. Daoneve gief 't op de Walle nog seksbioscope (zuug ouch oonder).
't Concertgebouw aon 't Museumplein is 't groetste en belaankwèkkendste vaan de muziekpodia in Amsterdam. 't Is ingeriech veur klassieke muziek en heet 't Concertgebouworkes, eint vaan de bèste orkeste op de wereld, es ziene vaste bespeuler. Avant-gardemuziek huurt me veural in 't Muziekgebouw aan 't IJ; daankzij 't Gaudeamus-festival is Amsterdam e veurnaom centrum vaan modern muziek. In 't Muziekgebouw geïntegreerd is 't BIMhuis, 't groetste jazzpodium vaan Nederland. Poppodia zien Paradiso (aon de Weteringschans, kortbij 't Leidseplein) en De Melkweg (aon de Lijnbaansgracht, neet wied eweg daovaan). Bei podia zien zoegenaomde hoofpodia; De Melkweg gelt es get alternatiever es Paradiso. Veur ech groete popconcerte gief 't sinds 2001 de Heineken Music Hall en sinds 2012 de Ziggo Dome, allebei in de Bijlmermeer kortbij de Johan Cruijff ArenA, dee ouch wel veur (nog groeter) massa-concerte weurt gebruuk. E belaankriek popfestival is 't Amsterdam Dance Event, wat edersjaor in oktober plaotsvint. 't Holland Festival is multidisciplinair: 't beit neve meziek ouch theater en dans, boebij de naodrök op avantgardistische kuns ligk.
Amsterdam, en daan in 't bezunder de Grachtegordel, steit al vaanajds bekind es 't centrum vaan literair Nederland; me vint hei 'n bezunder groete concentratie vaan literair oetgeverije. Allewijl geit 't oonder mie um Augustus, Bert Bakker, De Bezige Bij, De Harmonie, Meulenhoff, Nijgh & van Ditmar, Prometheus en Querido.[13]
Amsterdam organiseerde in 1928 de Olympische Speule. 't Olympisch Stadion vint me in de Stadionbuurt, in stadsdeil Zuid. Dit waor d'n einegste kier tot dit evenemint in Nederland plaotsvoont.
In 't voetbal is Amsterdam veural bekind door AFC Ajax, de recordkampioen vaan Nederland (in 2013 32 kier landskampioen) en veervoudege winner vaan d'n Europacup. Ajax späölt zien toeswedstrije in de Johan Cruijff Arena, in de Bijlmermeer. Tot 1996 waor zien toesstadion De Meer (in Watergraafsmeer), dewijl groete wedstrije (Europese matches of de Klassieker tege Feyenoord) in 't Olympisch Stadion woorte aofgewèrk. Vreuger gaof 't nog mier betaold-voetbalclubs (Blauw-wit, De Volewijckers en DWS, in 1972 gefuseerd tot FC Amsterdam, wat in 1982 verdween). In de Topklasse Zondag speule AFC en FC Chabaab.
Amsterdam heet ouch 'n hockeyclub, AH&BC, die zoewel bij de dames es bij de hiere in de hoofklas oetkump. Häör complex steit evels feitelek op Amstelveens groondgebeed. Tot veur neet zoe laank had de stad ouch 'n Amerikaans-voetbalclub (Amsterdam Admirals, in 2007 opgeheve um 't ind vaan de NFL Europa) en 'n basketbalclub (ABC Amsterdam, in 2011 opgeheve), die allebei väöl (lendelek) succes höbbe gekind.
Trökkierende sporteveneminte in Amsterdam zien de Marathon vaan Amsterdam en d'n Dam tot Damloup (vaan Amsterdam nao Zaandam) in 't snelloupe en de Zesdaogse vaan Amsterdam in 't fietserenne.
Oetgoonsgelegeheid vint me in groete deile vaan de stad, zeker in de binnestad; kaffees zien oonder mie geconcentreerd aon de Warmoesstraat en aon 't Rembrandtsplein. De Reguliersdwarsstraat steit bekind um zien homo-oetgoonsleve.
Amsterdam steit internationaol bekind um 't gebruuk vaan kemp. Allewel tot dezen drug in gans Nederland is touwgestande, stoon zjus hei mier coffeeshops es boe daan ouch. Anno 2009 stoonte vaan de 666 coffeeshops 223 in Amsterdam, die väöl boetelandse toeriste trèkke. De gemeinte veurt de lèste jaore 'n actief beleid um dat aontal te vermindere.
In Amsterdam is de groetste prostitutiebuurt vaan Nederland gevesteg, de zoegenaomde Walle. 't Geit hei feitelek allein um de Oudezijdswalle (Oudezijds Voor- en Achterburgwal en de straote en getskes daotösse). Zörge euver crimineel drögksgeld (witwesse) meh veural euver minsehandel höbbe ouch hei gezörg veur 'n inkrimpbeleid: de gemeinte is bezeg vaan 't aontal vinsters sterk trök te dringe.
Amsterdam is 't knouppunt vaan 't Nederlands Riekswegenètwerk, in theorie entans: Rieksweeg 1 tot en mèt 10 (welke lèste de rinkweeg um de stad is) beginne allemaol in of bij Amsterdam, boete Rieksweeg 3, boevaan 't bèste stök noets is aongelag.
'n Aontal belaankrieke verkiersweeg in de stad heet 'n s-nommer gekrege: s100 (Centrumrink, bestaond oet kaoje um de Singelgracht), s101 (vaan 't centrum nao 't Westelek Havegebeed), s102 (idem, meh wijer nao 't weste riechting IJmuiden), s103/s104 (vaan 't centrum nao Halfweg gemeinte Haarlemmerliede en Spaarnwoude), s105 (door Amsterdam-West), s106 (idem, in de riechting vaan Badhoevedorp, gemeinte Haarlemmermeer), s107 (idem, gans in noord-zuidriechting), s108 (door Amsterdam-Zuid en Amstelveen), s109 (idem, eve oostelek vaan de veurege), s110 (aon de westeleken Amstelkant en daonao euvergoond in d'n A2), s111 (oostelek vaan d'n Amstel, parallel aon d'n A2), s112 (door Duivendrecht, gemeinte Ouder-Amstel, en Amsterdam-Zuidoost), s113 (door Watergraafsmeer en Diemen), s114 (aon 't IJmeer, door IJburg) en s115 t/m s118 (door Amsterdam-Noord, in oploupend westeleke riechting).
Amsterdam is ouch good te bereike euver 't spoor. Spoorweeg loupe vaanoet hei nao Amersfoort, Utrei, Leiden, Haarlem (d'n ajdste spoorweeg vaan Nederland, aongelag in 1839) en Alkmaar. De Centraol Statie heet èlf perronspore en daags zoe'n 250.000 reizegers.
Lochhave Schiphol, internationaol informeel 'Amsterdam Airport' geneump, ligk op 't groondgebeed vaan d'n Haarlemmermeer meh is vaanoet Amsterdam (veural mèt d'n trein) gemekelek te bereike.
Sinds 1977 heet de stad ouch e metronetwèrk, mèt vief lijne. De ierste twie lijne gónge in 1977 ope. Veur de oondergroondse bouw woort, oonder mie in 't Centrum, väöl gesloop; dit leide tot de beröchte Nieuwmarktrelle. In de jaore '90 woort 't nètwerk bovegroonds oetgebreid mèt nog twie lijne. De vijfde lijn, de zoegeneumde Noord/Zuidlijn, kaom in 2018 in gebruuk. De Noord/Zuidlijn, die deils oondergroonds geboord woort um neet te hove slope, woort beröch um zien vertraging en oploupende koste.
Ouch rije in de stad trams roond, zoe good wie stadsbösse. Euver 't IJ ligke e paar poontvere, die veural fietsers en vootgengers bedene (veur oto's gief 't intösse versjèllende tunnels). Bösse, trams, metro en vere weure verzörg door 't GVB (Gemeentevervoersbedrijf).
De mieste nationaol gezètte vaan Nederland höbbe hun hoofkerteer in Amsterdam: De Telegraaf, de Volkskrant, Trouw en 't Financieele Dagblad. Vaanaof ind 2012 kump ouch de hoofredactie vaan 't NRC Handelsblad hei te zitte. Tot veur kort zaote väöl vaan hun ketoere bijein aon de Wibautstraat. 'n Lokaol gezèt is Het Parool; vreuger waor ouch dit e lendelek blaad.
De lokaol televisie kump vaan de zender AT5.
Amsterdam is 't werkterrein vaan versjèllende misdaodsyndicaote, veural in d'n drugshandel. Sinds begin 2014 is Amsterdam de buun vaan 'n laankdorege serie crimineel aofrekeninge, dèks mèt oongekind geweld.[14] De misdaod, neet allein de georganiseerde meh ouch zakkerolle, straotruif en mishandeling, maak Amsterdam mèt veursprunk de oonveilegste gemeinte vaan Nederland.[15]
Amsterdam is, in ciefers gemete, zeker de mies bezeensweerdege gemeinte en plaots vaan Nederland. De gemeinte kint anno 2011 7511 rieksmonuminte,[16] en gans 't centrum is sinds 1999 besjermp stadsgeziech, naotot al ieder de Nieuwmarktbuurt (in 1983) zoe aongeweze waor.[17] De Grachtegordel is in 2010 ouch door de UNESCO tot Werelderfgood verklaord.[18]
Ouch veur Nederlandse begrippe is Amsterdam 'n stad vaan water. Oongeveer e kwart vaan 't gemeintelek oppervlak besteit oet water. Alleriers is dat natuurlek water: d'n Amstel, 't IJ en e klei stökske IJmeer. Ouch 't Rokin en 't Damrak hure tot de loup vaan d'n Amstel; tösse die twie in ligk d'n Dam. In de Binnestad vint me wijer de Walle: Oudezijds en Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal, boebij d'n ooskant (vaan d'n Amstel) de 'Oude Zijde' en de Weskant de 'Nieuwe Zijde' is, en boevaan de binneste 'Voorburgwal' en de boeteste 'Achterburgwal' heite. 't Spui vörmde de zuidkant. Sinds de vieftienden iew loupe dao nog umheen 't (neet 'de') Singel en de Kloveniersburgwal, die de boetegrens vaan de Binnestad zien. In de Lastage (ouch wel bekind es de Nieuwmarktbuurt) loupe versjèllende korte grachte, sommege mèt de naom 'sloot', wat verwijs nao hunnen oersprunk es polderslote.
De Grachtegordel in inge zin weurt oetgemaak door de drei grachte (vaan binnenoet) Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht. Dees drei grachte beginne linksbove (in 't noordweste) vaanoet de Brouwersgracht en loupe parallel aonein, dewijl ze ouch bij benaodering de loup vaan 't Singel volge. Oostelek vaan d'n Amstel heite ze Nieuwe Herengracht etc., umtot dit deil vaan de gordel pas in d'n achtienden iew is aongelag. 't Oostelekste stökske is zelfs noets veerdgf gekoume; dit woort de Plantage, en hei koume de drei grachte oet in de Muidergracht. Euver e klei stökske (in 't ooste) loupe ouch de Achtergracht en Nieuwe Achtergracht, parallel aon de (Nieuwe) Prinsengracht en de res, es veerde rink vaan de gordel. Mie nao 't weste löp de Lijnbaansgracht, en gans in 't weste ligk de Jordaan. De grachte in dees buurt, die nao blomme en plante zien verneump, basere ziech (in tegestèlling tot de drei groete grachte) in hunne luip op de aw polderslote, wat veur oongelieke heuk mèt de Prinsengracht zörg (wie op de foto). Um de ganse gordel heer ligk de Singelgracht, die me neet mèt 't Singel moot dooreinhole.
Gans in 't noorde vaan 't centrum vint me de Oosteleke en Westeleke Eilen, die in de negentienden iew veural zien opgespote. Ouch daotösse ligke versjèllende grechskes, meh veural 't Oosterdok en 't Westerdok. Ouch boete 't centrum zien waterweeg, dèks historische, te vinde, wie de Haarlemmer Trekvaart, de Kostverlorenvaart en de Weespertrekvaart. Wie de naome al zègke deende die vaan de zeventienden tot de negentienden iew veur 't verveur mèt de trèksjuut. E modern (twintegsteniews) kenaal is 't Amsterdam-Rijnkenaal, wat hei in 't Oostelek Havegebeed oetkump.
Um hygiënische (bestrijing vaan krenkdes) en verkierskundege (opkóms vaan tram en later oto) reies heet me ind negentienden iew en begin twintegsten iew versjèllende waterweeg gedemp (touwgegoejd). Dit zien oonder mie de Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal (welke lèste noe Spuistraat hèt), 't Spui, 't groetste deil vaan 't Rokin en 't Damrak en versjèllende grachte in de Lastage en de Jordaan. Sinds decennia löp de discussie um sommege vaan die grachte weer ope te grave; tot noe touw is dat nog nörges in de stad gebäörd. Winkelere en merretlui zien dèks tege, en op sommege plaotse is 't neet te doen (beveurbeeld op 't Damrak, boe allewijl de Beurs steit; zuug oonder).
.jpg)
In Amsterdam stoon twie gotische kèrke, naomelek de Aw Kèrk (bij de Walle) en de Nui Kèrk (aon d'n Dam). 't Kèrkgebouw vaan de aw kèrk kaom begin veertienden iew veerdeg, de Nui Kèrk is vaan einen iew later (de stad waor toen al groet genóg veur twie parochies). De Aw Kèrk is e good veurbeeld vaan Hollandse gotiek.
Wie de Stadsoetbreiing woort ingezat, had Amsterdam noed aon nui kèrke. Zoe kaome in de Grachtegordel de Noorderkèrk, Westerkèrk, Oosterkèrk en Zuierkèrk. De Noorderkèrk, Westerkèrk en Zuierkèrk zien renaissancegebouwe oet de vreuge zeventienden iew vaan de hand vaan Hendrick de Keyser, die nog sterke eleminte aon de gotische kèrkbouw oontliene (groondplan mèt transepte, torie). De Westerkèrk steit bekind um ziene Westertorie, dee mèt 87 meter neet oetzunderlek hoeg, meh wel d'n hoegste kèrktorie vaan Amsterdam is. De Oosterkèrk is vaan lateren tied (voltoejd 1671) nao 'n oontwerp vaan Adriaan Dortsman, in de stijl vaan 't Hollands classicisme. Dortsman maakde ouch de Rón Lutherse Kèrk, e kóppelkèrkske aon 't Singel. In d'n tied vaan de Rippubliek kaome mie kèrke vaan aander genoetsjappe es 't calvinisme, die evels (in versjèllende graode) neet al te eupelek mochte belije en dus sjuilkèrke móste bouwe. De Rode Hoed aon de Keizersgracht waor de kèrk vaan de Remonstrante, Slivvenier-op-Zolder aon de Oudezijds Voorburgwal waor de kathelieke sjuilkèrk. Aon de Begijnhof stoon ouch de Ingelse Kèrk (Anglicaons, en nog ummertouw geriech op de Ingelse gemeinsjap in de stad) en de Begijnhofkapel (ouch katheliek).
Mèt de Kathelieke Renaissance begós me in Amsterdam weer 'n echte kathelieke kèrk te bouwe; dit woort de Sinterklaoskèrk aon de Prins Hendrikkade, oontworpe door Adrianus Bleijs in eclectische stijl. Veur de Rifformatie droog de Aw Kèrk de naom Sinterklaoskèrk.
Neve kèrke heet de stad ouch al sinds d'n tied vaan de Rippubliek synagoges. De groetste is de Portugees-Israëlietische Synagoog, nog ummertouw es joeds gaodshoes in gebruuk. Dat gelt evels neet veur veer aander (Hoegduitse) synagoges dao kortbij (ajdste en belaankriekste daovaan is de Groete Sjoel oet 1671), die allewijl same 't Joeds Museum vörme.
Sinds de arbeidsmigratie vaan nao d'n oorlog gief 't ouch moskeeë in de stad. Planne veur de groete Westermoskee in stadsdeil West zien sinds jaore evels vertraag. Opvallend is wijer de boeddhistische He Huatempel in d'n Amsterdamse Chinatown.
Amsterdam kint wieneg wereldleke gotische bouwe. Dit kump oonder mie door de stadsbrand vaan 1652 (boebij oonder mie 't aajd raodhoes aofbrandde) meh zeker ouch door de sloopzin vaan de zeventienden iew, wie me mèt nuibouw veural zienen huiege riekdóm wouw tuine. Bewoerd gebleve zien nog de Schreierstoren ('ne zwoeren torie dee d'n touwgaank tot de have dèkde) en de Waag aon de Nieuwmarkt, zoewie e dèks verbojd hoes aon de Warmoesstraat oet 1485.[19]
De renaissance is bewoerd gebleve in de bouwkuns vaan stadsarsjitek Hendrick de Keyser (zuug ouch direk bove); boete de al geneumde kèrke vint me in Amsterdam restante vaan de aw walmör (de Munttoren en de Montelbaanstoren), 't Oost-Indisch Huis (veurmaoleg hoofkerteer vaan de VOC) en inkel monumentaol grachtehoezer wie 't Hoes mèt de Köp (Keizersgracht) en 't Hoes Bartolotti. Vaan dees gebouwe meint me tot ziene zoon Pieter ze heet aofgebouwd. Versjèllende gebouwe vaan De Keyser, wie zien beurs, zien intösse aofgebroke.
De bouwstijl die me 't mieste mèt Amsterdam associeert is evels 't Hollands classicisme. Deze stijl kaom tege 't midde vaan de zeventienden iew op en bleef in de Rippubliek, zeker in Holland, dominere tot begin achtienden iew. Kinmerkend zien de soberheid en lineair vörm, die in sjrèl contras stoon mèt de barok wie die toen in aander len opkaom. 't Keuninklek Paleis op d'n Dam oet 1655 is oongeveer 't sjaolveurbeeld vaan 't Hollands classicisme; 't woort oersprunkelek es raodhoes gebouwd, um de mach vaan de börgerij te tuine. 't Oontwerp is vaan Jacob van Campen (1596-1657), dee nao De Keyser stadsarsjitek woort; vaan häöm vint me ouch 't Coymanshuis aon de Keizersgracht. Aander gebouwe zien 't Börgerweishoes aon de Kalverstraat, en d'n Amstelhof aon d'n Amstel, vreuger de diaconie, allewijl de hoesvèsting vaan de Hermitaasj (zuug bove). Versjèllende grachtehoezer in Amsterdam zien Hollands-classicistisch, in 't bezunder de oontwerpe vaan Philips Vingboons (1607-1678) en dee zie broor Justus.
Ouch in d'n achtienden iew woorte väöl grachtehoezer gebouwd, väölal in de Lowie XIV-stijl. In de negentienden iew begós Amsterdam ziech iers te riechte op 't neoclassicisme, wat me in gebouwe oet de gansen iew trökvint, boe-oonder 't Concertgebouw oet 1888 vaan Adolf Leonard van Gendt. In deenzelfden tied bouwde me hei evels ouch neogotisch: twie bekinde en opvallende veurbeelder zien de Centraol Statie en 't Rieksmuseum, allebei vaan Pierre Cuypers. 't Paleis voor Volksvlijt oet deenzelfden tied brende in 1929 aof en woort neet herbouwd.
't Belaankriekste gebouw oet d'n twintegsten iew is de Beurs vaan Berlage vaan Hendrik Petrus Berlage oet 1903, aon 't Damrak. Berlage maakde ouch 't Mercatorplein in West. Jan Wils, gelieerd aon De Stijl, oontworp 't Olympisch Stadion (en kaom daobij es ierste mèt Olympisch vuur). Bezunder oet 't Interbellum is ouch Betondorp in Watergraafsmeer, boe versjèllende modern arsjitekte versjèllende betontechnieke höbbe oetgeperbeerd. 't Van Goghmuseum is e postuum oontwerp vaan Gerrit Rietveld; 't gebouw is op basis vaan dee zien sjetse oetgewèrk. In de stad stoon nog väöl aander modern gebouwe; 't neume bezunder weerd is 't ING House op de Zuidas (zuug heibove veur 'ne foto), wat door ziene bezundere vörm bijnaome kraog wie De sjoon, De klapsjaats en De grummelendeef.
Amsterdam kint door zien väölheid aon grachte en waterweeg, die de stad in versjèllende eilendsjes versnije, 1282 brögke, mie es drei kier zoeväöl es beveurbeeld Venetië.[20] De mieste brögke zien korte einbogege brögkskes vaan stein, die de Amsterdammers zelf sluize neume. Brögke euver brei grachte höbbe natuurlek mie boge. De bekinde Mager Brögk euver d'n Amstel, die de Kerkstraat mèt de Nieuwe Kerkstraat verbint, is vaan hout en ophaolbaar.
Amsterdam heet de lèste 150 jaor versjèllende lendeleke naobergemeintes of deile daovaan opgeslók, miestal (meh neet altied) veur stadsoetbreiing. Es gevolg daovaan is tösse väöl stadswieke typisch lendelek bouwgood te zien, soms complete dörpskerne, dewijl e paar dörper nog ummertouw losse woenkerne zien (zuug ouch bove). Zoe gief 't in Watergraafsmeer 't veurmaoleg Geriechshoes (Rechthuis) en de boeteplaots Frankendael (de lèste euvergebleve vaan tientalle boetes in deze polder). Ouch Sloten is good te herkinne. Zelfs de polders vaan Zuidoost höbbe nog gebouwe die aon hun lendelek verleie rappelere.[21] 't Mies in 't oug springend evels zien de dörpskerne in Noord: dao vint me de typisch Waterlandse arsjitectuur mèt boontgeverfde houte hoezer. Kerne mèt rieksmonuminte (boete Amsterdam zelf) zien Driemond (1),[22] Durgerdam (68),[23] Holysloot (1),[24] Ransdorp (35),[25] Sloten (2)[26] en Zunderdorp (8);[27] besjermde dörpsgeziechter in de gemeinte zien Durgerdam, Holysloot en Ransdorp.[17]
't Bekindste gedinkteike in Amsterdam is 't Nationaol Monumint op d'n Dam, 'n zuil vaan 22 meter hoeg, opgeriech in 1956 es herdinking aon de gevallene oet d'n Twiede Wereldoorlog. 't Werk, oontworpe door J.J.P. Oud, is bekind vaan de kranslègkinge die dao edersjaor mèt de Doejeherdinking op 4 mei plaotsvinde. Wijer weurt 't dèks door toeriste es trefpunt gebruuk. Vaan 1856 tot 1914 stoont, get mie nao de kant vaan 't Paleis en de Nui Kèrk, ouch e nationaol monumint op d'n Dam, De Eendracht of 'Naatje van d'n Dam', wat rappeleerde aon de Tiendaogse Veldtoch.
Aander bekinde monuminte zien 't Homomonumint aon de Westermarkt, wat rappeleert aon de vervolging vaan homoseksuele, 't Lieverdje aon 't Spui (bekind vaan de happenings in de jaore zesteg die 't begin vaan de Provobeweging inlojde) en de statu vaan Rembrandt van Rijn op 't Rembrandtplein.
Op väöl plaotse in de stad (te väöl um hei specifiek te neume) vint me decoratief werk vaan d'n Amsterdamse stadsbeelderhouwer Hildo Krop (1884-1970).[28]
Al in d'n achtienden iew kraog Amsterdam e stadspark, de Plantage, in 't oostelek deil vaan de Stadsoetbreiing boe door economische liegconjunctuur de Grachtegordel neet woort doorgetrokke. Deile vaan dees buurt zien nog ummertouw greun: allewijl zien dat d'n hortus vaan de UvA, 't Wertheimpark en Artis, 'nen typische stadszoo mèt klein (nao modern maote soms te klein) verblieve meh väöl monumintaol kouwe en 'n typische parkstructuur.
Hiel bekind is 't Vondelpark in Oud-Zuid, boe ziech e groet deil vaan 't Amsterdams stadsleve aofspäölt en mèt Keuninginnedaag väöl kinder optrejje. Kleinder parke in Oud-Zuid zien 't Sarphatipark en 't Oosterpark. In de nuier wieke vèlt veural 't Rembrandtpark, wat gruutde betröf mèt 't Vondelpark te vergelieke, op. Väöl greun roontelum voont me in de Bijlmer, tösse de flats; door 't aonlègke vaan liegbouw dao (dee de gesloopden hoegbouw vervingk) is dao wel ein en aandert vaan verdwene. 't Amsterdams Bos, op initiatief vaan Jac. P. Thijsse aongelag veur de stadsbevolking, ligk feitelek op Amstelveense groond.
_by_Jan_Kalff.png)
Amsterdam is sinds langen tied de groetste stad vaan de noordeleke Nederlen, en waor langen tied de insegste stad in 't huieg Nederland mèt mie es 100.000 inwoeners. In 1795 had ze beveurbeeld 217.000 inwoeners, tegeneuver 53.000 veur Rotterdam en 38.000 veur D'n Haag.[29] Vaanaof 1870 nump 't aontal inwoeners versneld touw (wie in aander Europese stei in dezelfden tied), 'nen trend dee ziech tot nao d'n Twiede Wereldoorlog doorzèt. Vaanaof ca. 1960 zien evels dudelek de effekte vaan suburbanisatie (verveursteideleking) en desurbanisatie (oontsteideleking) te zien: 't aontal inwoeners vèlt ziechbaar trök, oondaanks de oontwikkeling vaan o.m. Amsterdam-Zuidoos in deen tied. Nao 1980 kump reürbanisatie (herversteideleking) op gaank, wat ziech zeker in Amsterdam tot op d'n huiegen daag doorzèt.
|
|
|
De Amsterdamse bevolking is ein vaan de mies diverse op de wereld. In 2010 tèlde ze 178 versjèllende nationaliteite, e wereldwied oongekind aontal.[46] Allochtone zien in Amsterdam 'n klein mierderheid vaan (begin 2012) 50,5%, tege 20,58% lendelek. Daovaan is wel 32 %pt. neet-westersen allochtoon, dewijl dat lendelek mer 9,3%pt. is. Oonder de minderjaorege vörme de neet-westerse allochtone zelfs de mierderheid.[47]
Al sinds 't ind vaan de zestienden iew is Amsterdam 'n stad vaan immigratie. Toen waore 't dèks Vlaomse en Braobantse protestante die hei vrijheid vaan vervolging zochte. Wie daonao de stad góng bleuje door d'n handel um zien have, trok ze groete gróppe immigrante oet binne- en boeteland (veural Duitsers), die de stad tot 200.000 inwoeners dege greuje. Ouch kaome in de zeventienden iew väöl dèks Portugese joede nao de stad, die häör de bijnaom 'Jeruzalem vaan 't noorde' gaove.
In d'n twintegsten iew waore de ierste gróp immigrante de Chineze. 't Instorte vaan 't keizerriek in 1911, zoewie d'n ecomonische crisis vaan de jaore daarteg (die väöl Chinese arbeiers vaan de sjeper aofdreef) maakde tot ze 't in Nederland, veural Amsterdam en Rotterdam, gónge zeuke. De Chineze zien allewijl väölal geïntegreerd, meh 'n groete gróp heet toch zien eige identiteit gehawwe en bewoent in 't Centrum (roontelum de Zeedijk) zienen eige 'Chinatown' (foto). Nao d'n oorlog volgde de Turke en Marokkaone, die vaanaof de jaore 1960 op groete sjaol es gasarbeiers woorte ingezat. De oonaofhenkelekheid vaan Suriname brach 'ne massa Surinamers nao Nederland, meh nörges zoe väöl wie in Amsterdam-Zuidoos, zoetot de Bijlmermeer 't karakter vaan 'ne zwarte ghetto kraog. In 2010 waor vaan de ganse Amsterdamse bevolking 9,0% (etnische) Surinamer, 9,0% Marokkaon, 5,3% Turk en 1,5% Antilliaon.
Vaan de klein hèlf otochtoon Nederlanders is ouch laank neet edereine 'echten Amsterdammer'. 44% vaan de stadsbevolking is in de stad gebore (hei hure ouch allochtone vaan de twiede generatie en wijer bij). 't Aondeil is 't groetste in de blaanke volksbuurte in Amsterdam-Noord: de tuindörper Oostzaan, Nieuwendam en (veural) Buiksloot. In d'n tied vaan de suburbanisatie (zuug bove) zien väöl 'echte' Amsterdammers verhuis nao veurstei wie Almere, Amstelveen en Purmerend.
Amsterdam is veural in d'n tied vaan de Rippubliek 'n tolerante stad gewees op religieus gebeed. Allewel tot ze nao de Alteratie officieel calvinistisch waor, woorte aander geluive vaan 't begin aof getollereerd in sjuilkèrke (zuug bove) en kóste de joede al hielemaol vrijoet hun religie oetleve. Heidoor had Amsterdam altied al 'n groete kathelieke bevolking, die nao immigratie vaanoet 't Noord-Hollands platteland nog wijer touwnaom.
Ouch kinmerkend veur de stad is 't vaanajds al groet aontal oonkèrkeleke. Bij de lèste volkstèlling (1971) gaof 48,4% vaan de bevolking aon oonkèrkelek te zien, boemèt Amsterdam toen de zesde oonkèrkelekste gemeinte vaan Nederland waor.[48] In 2000 waor dat volgens 'n enquête al 56%; me moot daobij bedinke tot de allochtoon Amsterdammers in groete mierderheid wel geluiveg zien.[49]
Mèt de Reformatie woorte alle kèrke en kapelle in Amsterdam officieel calvinistisch. Die toen al bestoonte, zien dat tot op d'n huiegen daag gebleve, es ze teminste nog es kèrk dene. In de Aw Kèrk kump nog 'n protestantse gemeinte bijein,[50] de Nui Kèrk evels weurt nog mer bij oetzundering veur de religie gebruuk (beveurbeeld kèrkeleke houweleke vaan prinse en prinsesse). In de ganse stad zien zeker zoe'n daarteg kèrke vaan de PKN.[51] Ouch orthodoxe en bevindeleke gemeinsjappe wie de Gerifformeerde Gemeinte koume in de stad veur.[52]
In 1971 gaof 't nog altied 23,5% kathelieke, wat mie waor es hervörmde en gerifformeerde bijein.[48] Sjötspetroen vaan de stad is Sinterklaos; de groetste kathelieke kèrk is de bove al besjreve Sinterklaoskèrk. Amsterdam huurt bij 't bisdóm Haarlem-Amsterdam, wat tot 2009 bisdóm Haarlem hètde.[53] De kathelieke gemeinsjap vaan de stad deit edersjaor de Stèllen Umgaank, 'n percessie die 't Mirakel vaan Amsterdam oet 1345 herdink. Veur de Rifformatie waor dit 'n percessie mèt meziek, meh mèt de koms vaan 't calvinisme woorte dit soort eupeleke geluifsutinge verboje. Wie de kathelieke 't gebruuk in 1881 wouwe herstèlle, gol nog ummertouw e percessieverbod in de gemeinte en mós me ziene moond hawwe um de wèt neet te euvertrejje. 'n Aander Amsterdams mirakel waor de versjijning vaan Maria 'Vrouw vaan alle Volker'; 'n Mariaversjijning die bisjop Jozef Marianus Punt (vaan Haarlem) in 2002 erkós,[54] meh die de Vaticaonse Kónkergatie vaan de Geluifslier aofwijs.[55]
Wie gezag oontwikkelde ziech in de Nuien Tied 'n hendeg groete joedse gemeinsjap in de stad. Kort veur 't oetbreke vaan d'n Twiede Wereldoorlog bedroog ze mie es 80.000 lui. Nao d'n Holocaust waor dat aontal natuurlek sterk verminderd. Toch is de joedse gemeinsjap nog ummertouw good ziechbaar in de hoofstad, in 't bezunder in Oud-Zuid en Buitenveldert. Me vint hei versjèllende geluifsgenoetsjappe, van orthodox tot modern, wie ouch koosjer winkele,[56] dewijl joede in de res vaan Nederland miestal liberaol (en dèks neet-religieus) zien.
Door de groete touwstroum vaan Turke en Marokkaone en de wiedgoonde oontkèrkeleking nump me aon tot d'n islam binne de paar jaor groeter is es 't christendom. Inkel jaore geleie waor 14% vaan de bevolking moslim.
Hindoestaanse Surinamers brachte (neve d'n islam) 't hindoeïsme nao Amsterdam (en Nederland in 't algemein). Oonder de Chineze vint me väöl boeddiste, confucianiste en aonhengers vaan traditioneel-Chinese veurawwerveriering.
Veural in de jaore zeventeg is in Amsterdam de (op 't hindoeïsme geïnspireerde) Hare Krishna-beweging vaan de groond gekoume. Ouch de Scientologykèrk is in de stad gevesteg (aon de Nieuwezijds Voorburgwal).
.jpg)
't Inheims dialek vaan Amsterdam is 't Amsterdams, wat hei in de stad veural door de otochtoon oonderklas weurt gesproke. 't Is dus e sociolek. 't Amsterdams is e Hollands dialek wat nog zjus tot de Zuid-Hollandse gróp huurt meh al väöl noordeleke kinmerke dreug. 't Versjèl mèt de Standaardtaol is klein; me sprik daorum wel vaan 'n 'accent'. Vaan belaank veur de oontwikkeling vaan 't dialek zien de väöl immigrante gewees: door hun zien, tege 't ind vaan de zeventienden iew, typisch Aajd-Hollandse opposities (ij en ei zoewie twie soorte ee en oo) in Amsterdam es ierste verdwene, wat weer de op res vaan 't Hollands vaan invlood waor. Ouch späölde 't Amsterdams 'n groete rol in de Hollandse expansie nao 't ooste.[57] De joedse gemeinsjap heet gezörg veur väöl Jiddische wäörd in veural de taol vaan de liegste klasse.
Ouch in de dörper oet 't Amstelland weurt al laank Amsterdams gesproke: door de culturelen invlood vaan de groete stad verlore ze hun eige kinmerke.[58] Dat gelt get minder veur de dörper oet Landelijk Noord: dao is 't Waterlands dialek inheims. 't Is evels de vraog of 't Waterlands in die dörper nog besteit: in 2001 kós me beveurbeeld gein sprekers vaan 't Holysloots mie vinde.[59]
De immigrantegemeinsjappe in Amsterdam spreke dèks nog hun eige taole oonderein: Sarnami Hindoestani, Surinaams (Sranantongo), Papiaments, Turks, Berbers, Marokkaans Arabisch en Kantonees. De Asjkenazische joede höbbe laank hun eige Jiddisch oonderein aongehawwe, meh allewijl moot dit zoe good wie oetgestorve zien.
In de lèste jaore (sinds oongeveer 2000) oontwikkelt ziech de pidginechtege straottaol in Amsterdam (en aander groete stei).
Mèt de Keuninginnedaag weurt in Amsterdam - oonder väöl mie festiviteite - de zoegeneumde Vrijmerret gehawwe. Allewel tot dees traditie in de mieste Nederlandse stei besteit, is ze nörges aanders zoe oetgebreid es hei. Lui, veural kinder, verkoupe deen daag op straot hun twiedehands gerei. In 't Vondelpark vertuine kinder deen daag hun kunste.
De immigratie vaan kathelieke Noord-Hollanders (zuug bove) heet deveur gezörg tot me in Amsterdam allewijl ouch 't Sint-Maartensfies veert. Dit vint plaots op 11 november en is e bedelfies veur kinder, oersprunkelek e fies vaan de allerermste um de sjeersde in de novembermaond door te koume.
Amsterdam moot roond 1200 oontstande zien; oet deen tied stamme de ierste documinte die euver bewoening vaan 't gebeed roond d'n Amstelmoond spreke. 't Dörpke oontstoont roond 'nen dam dee d'n Amstel kierde. Dee dam ligk dao noe nog: 't Is dezelfden dam dee vaandaog d'n daag dee naom heet. 't Damrak woort d'n iersten have; in deen tied struimde nog water daodoor. Door 't Rokin heet tot in de jaore '30 vaan d'n twintegsten iew water gestruimp.
Al hoonderd jaor later, roond 1300, mesjiens in 1306, kraog Amsterdam, twisappel vaan de graof vaan Holland en d'n UItreise bisjop geweure, vaan de lèste stadsrechte. Wie de stad weer aon Holland kaom, woorte häör in 1342 oetgebreide haandelsprivileges (bekind es Groet Privilege) touwgekind. D'n handel mèt havestei aon de Ooszie leverde de stad in de 14e en 15e iew 'ne greujende veurspood op, en allewel 't in de rumoerige 16e ieuw minder snel góng, waor Amsterdam in 1600 de derde stad vaan gaans Wes-Europa en ein vaan de riekste.
In 't begin vaan d'n Tachtegjaoregen Oorlog bleef de stad in han vaan de Spaanse legers. De walmör waore te sterk en te good verdeideg veur 'n aonval vaan de Geuze en 't stadsbestuur wouw zich neet bie d'n Opstand aonslete, tot aon de zoegeneumde Satisfactie vaan 1578 (ouch wel Alteratie vaan Amsterdam): de stad waor gans geïsoleerd en d'n handel laog stèl.
In de Gouwen Iew had Amsterdam 'n oongekind internationaal prestiesj. In deen tied leet 't stadsbesteur e nui stadhoes, 't huieg Keuninklek Paleis, bouwe. Artieste wie Vondel, Rembrandt en Bredero, um 'rs mer hiel weineg te neume, voonte hei 'ne vröchbare voojingsbodem. D'n aandere kaant vaan 't verhaol is, tot de stad zoe door woort, tot allein de riekste dao kóste woene. De grachtehoezer oet deen tied laote dat good zien. In Amsterdam zien koelek hoezer awwer es de zeventienden iew te vinde.
Es havestad had Amsterdam väöl te lije vaan de Fransen Tied, boe-in 't continentaol stèlsel woort ingestèld, meh in de negentienden iew bleujde 't weer op, al mós de stad häör positie vaan ierste have vaan Nederland aon Rotterdam aofgeve. De eupening vaan 't Noordziekenaal in 1876 waor 'ne groete stap veuroet. Ouch woort 't mèt Haarlem eindpunt vaan d'n ierste spoorweeg vaan Nederland. De monumintaol centraol statie is daovaan 'ne getuige.
Vaanaof 1875 waor de stad es gevolg vaan de Industrieel Revolutie expolsief gegreujd, meh in de jaore '30 stagneerde dat aontal, boemet neet gezag is tot de stad zelf stèl kaom te ligke. 't Woort ummer mier de culturele focus vaan 't laand, boe edere mins get vaan zien gading vinde kós. Die hajding vaan 'Voor elk wat wils' is nao d'n Twieden Wereldoorlog 't centraal punt in 't imago vaan de hoofstad gewore: in de gaanse wereld leef 't idee tot in Amsterdam alles kin, in positieven en negatieve zin.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
