Zaravayê kurdî From Wikipedia, the free encyclopedia
Kurmancî, kurdiya jorîn yan jî kurdiya bakurî yek ji zaravayên zimanê kurdî ye ku ji aliyê kurdan ve tê axaftin. Zaravayê kurmancî zimanê herî berfireh ê Kurdistanê ye ku li her çar parçeyên Kurdistanê bi awayekî berfireh tê axavtin. Kurmancî li henek deverên herêmên Kurdistanê bi navên cihêreng hatiye binavkirin ku li Rojhilatê Kurdistanê wekî şikakî û li Başûrê Kurdistanê jî wek badînî tê binavkirin.
| Kurmancî | ||
|---|---|---|
| Kurdiya kurmancî | ||
| Welatên lê tê axaftin |  Kurdistan  Tirkiye  Îran  Îraq  Sûrî  Ermenistan  Gurcistan  Azerbaycan  Îsraêl  Rûsya  Ewropa  DYA  Awistralya | |
| Herêm | Kurdistan Diyasporaya kurdan | |
| Axiverên zimanê zikmakî | 28-32m | |
| Malbata zimanî | Zimanên hind û ewropî | |
| Awayên kevn | ||
| Sîstema nivîsê | Tîpên latînî, erebî û kîrîlî | |
| Rewşa fermî | ||
| Welatên lê zimanê fermî ye | KurdistanIraqSûrî RojavaErmenistan | |
| Cihê lê zimanê kêmnetewe | Tirkiye Îran Azerbaycan | |
| Sazkerên zimên | Îraniya berê | |
| Kodên zimanî | ||
| ISO 639-1 | ku | |
| ISO 639-2 | krd | |
| ISO 639-3 | kmr | |
| ||
Bi rengekî dinê jî, ji ber ku piraniya cografiya kurdan ji zaravayê kurmancî pêk tê, bi heman reng jî kurmancî bandoreke mezin heye li ser hemû kurdan û piraniya edeb û dîroka kurdan jî her bi vî zaravayî hatiye nivîsîn.[çavkanî hewce ye]
Kurmancî[4][5] = kur + man + cî. Wekî tê zanîn di dema Romayê da, gelê kurd [çavkanî hewce ye] xeribî bûyî. Lê herkes neçûye xeribiyê, ji ber ku daxwaza gelê kurd bû "ev axên me ne, em neherrin" .[çavkanî hewce ye]
1. Peyva kur kurd e, lê em baş dizanin ku diroka peyva kur gelek kevn e ji ber ku 3000 salan berê zayînê ev peyv hebû. Bi zimanê sûmeran em dibêjin kur ji bona "welat, çiya, erd" .[6] Bi zimanê baskî ji bo "welat" em dibêjin herri ,[7] û ji bo "erd" em dibêjin lur [8][9] (bi ermenî çiya = lêr[10]). Bi zimanê ermenî ji bo "erd" em dibêjin երկիր ('êrkir).[11] Herwiha ji bo "kevir, kersaxê tîk/şefil" em jî dibêjin bi proto-kartvelî [12] ḳarḳar. Ji bo "perçayê axê/çamûr", bi proto-kartveli, bi gurcî û bi lazî em li peyva ḳord [13] dibînin.
2. Peyva man [14] bi kurdî ye û maneya wî wek bi avestayî [15] e "ji cihekî neçûn, li cihekî sekinîn, li cihekî rawestîn". Herweha bi latînî ji bo man em dibêjin manere [16].[17] Bi ermenî em dibêjin mnal [18] û bi îngilîzî remain. Yanî diroka peyva man pirr kevn e. Herwiha bi zimanên proto-kartvelî em dibêjin men [19] ji bo "baregeh/jîngeh/rûniştgeh/xane".
3.Peyva cî [20] "cih, erd" e. Lewma peyva kurmancî tê wateya "kurd kî li cihê xwe man". Yanî kurmancên ku neçûne xeribiyê. Lê dimilî (daylam [21]) çûne xeribiyê û li gora rapora "MtDNA and Y-chromosome Variation in Kurdish Groups" [22] dimilî ducar hatin erdên xwe li bakurê Kurdistanê. Herweha li gora vê raporê DNAya kurmanc û zazayan heman/wek in.
Di roja me de kurmancî di gelek welat û axan de ji alî gelê kurd ve tê axaftin. Belavbûyîna zarava, ji gola Urmiye dest pê dike, heta bajarên Şino sînorên Îran û Îraqê Helgurd, Rewandiz, Zeyî, Behdînan, Qers, Xinûs, Mûş, Bedlîs, sînorê Sêrtê Kozluk, Farqîn, Pasûr, Licê, Bismil, Amed, Erxenî, Çiyayê Qerej, Sêwreg, Semsûr, Meledî, Gurgum, herêma Hetayê Kirikhan û herêma Helebê Afrîn, ji herêma Dêrsimê li Pertekê, Mazgirt, bakurê Xarpêtê, Kanîreşa ku herêma Çepexçûrê (Çewlîg) ye û li gelek herêmên Sêwazê ev zarava tê bikaranîn.
Ergin Öpengin û Geoffrey Haig, du zimannasên Zanîngeha Bambergê (Almanya), li lêkolîneke (Öpengin & Haig 2014), pênc deverên kurmancîaxiv bi vî awayî dabeş dikin[23]:
Amedî, şengalî, mêrdînî, batmanî, tatwanî, mûşî, bingolî, erzîromî, laçînî li Kurdistana Sor. Ardahan û Qers dikevin rojhilatê zimanê kurmancî li hema wek navndiye jî diaxivin
| [çavkanî hewce ye] | Pêş | Navend | Paş |
|---|---|---|---|
| Nêzik | 'i' î |
'ʉ' u |
'u' û |
| Nîvek | 'e' ê |
'ɪ̈' i |
'o' o |
| Vebûyî | 'æ' e |
'a' a |
| Lêvî | Diranî | Pidûyî | Arikî | Zimanokî | Hefikî | Gewriyî | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pozî | m | n | ŋ | |||||
| Teqînok | Bêdeng | p | t | t͡ʃ | k | q | ||
| Dengdar | b | d | d͡ʒ | ɡ | ||||
| Bêhndar | pʰ | tʰ | t͡ʃʰ | kʰ | ||||
| Pêhntar | bʱ | dʱ | d͡ʒʱ | ɡʱ | ||||
| Arînok | Bêdeng | f | s | ʃ | x | ħ | h | |
| Dengdar | v | z | ʒ | ɣ | ʕ | |||
| Nêzok | w | l | j | |||||
| Wîçînok | r | |||||||
| Civînok | ɾ | |||||||
![[icon]](#/media/Wêne:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} |
|
Cilwe[çavkanî hewce ye] û Mishefa Reş kevintirîn pertûkên ewên bi kurmancî hatine nivîsandin.[çavkanî hewce ye]
Şerefxanê Bedlîsî yekem dîlok nivîsê kurd bu, bo yekmîn car li sala 1597an Şerefname nivîsandî ye, ko tê da behsa cografî û dîloka kurdan dike.
Eliyê Herîrî yekemîn kes bûye ko helbesta kurdî nivîsandî jiyan û mirine wî dikeve di navbera salên 1009-1079an de.
Ehemedê Xanî yekemîn helbestavan bû ku di helbestên xwe de li ser hesta kurdayetiyê û yekîtiya kurdan nivîsandiye, ji ber ku hemû helbestvanên berî wî kesî li ser netewatiyê nenivîsandiye, helebistvanên kurdan yên berî Xanî bi tinê behsa dîn û evînê kirin di helbestên xwe de, jiyan û mirna Xanî dikeve sala 1650-1707an.[çavkanî hewce ye]
Erebê Şemo nivîskarekî kurd bû û weke bavê romana kurdî tê binavkirin. Yekemîn romana kurdî ya ku bi kurdî hatiye weşandin, Şivanê Kurmanca nivîsiye. Erebê Şemo ji malbatek şêxên êzîdiya bû.
Memê Alan, Mem û Zîn, Xec û Siyemend û Derwêşê Ebdî û Zembîlfiroş ji wan destanên kevin ên kurdî û kurmancî ne.
Med TV yekemîn kanala televîzyonê ya kurdî û kurmancî bû, ko li sala 1995an hatiye damzirandin, ji bilî kurmancî Med TV bi zaravayên din ên kurdî jî bexiş dikir wek zazakî û soranî u kalholî, herwisa yekemîn Radyoya kurdî ya kurmancî jî pişî Radyoya Êrîvanê bû.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
