Gelê Samî From Wikipedia, the free encyclopedia
Ereb (bi erebî: العرب, lat. al-ʿarab) komekî etnîkî ya Samîaxiv[6] li Nîvgirava Erebî û li bakurê Afrîkayê ne, ku bi giranî li welatê Ereb. Wekî civakên ne-xweser, Ereb jî li gelek welatên cîhanê li diyasporayê dijîn, bi giranî li Başur û bakure Amerikaye û Ewropayê, nemaze li Brezîl, Arjentîn, Fransa û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê.[7] Hejmara mirovên bi eslê xwe Ereb 450 milyon kes tê texmînkirin û piraniya wan li dîasporayê ne. Lêbelê, gelek mirovên bi eslê xwe Ereb li Amerîkaya Latînî êdî bi Erebî na axivin.[8][9]
| العرب, al-ʿarab | |
|---|---|
 Belavbûna ereban li cihanê | |
| Gelhe tevahî | |
| 400,000,000[1] - 420,000,000[2] Yekîtiya Ereb 350,000,000[3] (2022) | |
| Diyaspora: 50[4] - 70 mîlyon[5] (2020) | |
| Ziman | |
| Bi bawerî: Erebî yan Amazigh | |
| Baweriya dînî | |
| Îslam (sunîtî, şiîtî, elewîtî) û xiristiyanî Berê: Ola kevn a ereb |
Ji ber ku pênase di çand û demên cûda de pir cûda dibe, peywirek zelal tenê di çarçoveyek guncaw de gengaz e. Ji bo Ereban kesên biyanî yên ku bi Erebî rast nizanin wekî Ecem têne hesibandin. Komên etnîkî yên wekî Berber, Kurd, Tirkmen, Suryanî û kêmnetewên din ên li welatên Ereban dijîn di nava Ereban de nayên jimartin. Gelek ji wan erebî wek zimanê duyemîn diaxivin.
Bikaranîna belgekirî ya destpêkê ya peyva Ereb ji bo referansa gel di tomarek bi Zimanê akadî ya dagirkirina Aramî a Asûriyan (sedsala 9an BZ) de di monotoliya xûrx de xuya dibe. Monoliths ev têgîn ji bo Beduynên Nîvgirava Erebî yên di bin desthilatdariya Qral Gindîbû de bikar anîne ku wekî beşek ji hevbendiyek li dijî Asûr şer kirine.[10] Di nav xenîmetên ku artêşa padîşahê Asûrî Şalmaneser III di Şerê Qerqarê (853 BZ) de girtiye, 1000 deve ji "Gîndibu'yê Arbâya" an "[zilamê] Gindîbû yê Ereban" (ar-ba-a-a, hene bûna nîsba rengdêra navdêra ereb).
Piştî mirina Muhemmed di sala 632an de, artêşên Raşidûn dest bi kampanyayên fethê kirin û Xelîfet, an Împeratoriya Îslamî, ku yek ji mezintirîn împaratoriyên dîrokê ye, ava kirin. Ew ji împaratoriya Erebî ya berê ya Queen Mawia an jî Împaratoriya Palmyrene ya Asûrî-Ereb mezintir bû û dirêjtir bû.[11][12] Dewleta Reşîdûn dewleteke bi temamî nû bû û ne mîna mîrektiyên Ereb ên sedsala xwe yên mîna Himyariyan, Laxmîdan û Xesaniyan bû.[13][14]
Ebasî neviyên Abbas ibn Abd al-Muttalib, yek ji apên herî biçûk ên Mihemed û ji heman eşîra Benû Haşim bûn. Ebasîyan serhildanek li dijî Emewiyan bi rê ve birin û di şerê Zabê de ew têk birin û bi bandor li serweriya wan li hemû deverên Împeratoriyê ji bilî Endulusê bi dawî bû. Di sala 762an de Xelîfeyê Ebasî yê duyem el-Mensûr bajarê Bexdayê damezrand û wek paytexta Xîlafetê îlan kir. Berevajî Emewiyan, Ebasiyan ji aliyê kesên ne-ereb piştgirî didan.[15]
Xîlefeta Fatimî di destpêka sedsala 10an de ji aliyê el-Mehdî Billah ve, ku ji dûndana Fatima keça Mihemed e, hat damezrandin. Misir navenda siyasî, çandî û olî ya împaratoriya Fatimiyan bû. Dewleta Fatimiyan di nav Berberên Kutama de, li rojavayê peravên Afrîkaya Bakur, li Cezayirê, di sala 909an de Reqada, paytexta Axlabîd, dagir kir. Di sala 921an de Fatimiyan bajarê Tûnisê Mehdiya weke paytexta xwe ya nû ava kirin. Di sala 948'an de wan paytexta xwe guheztin El-Mensûriye, li nêzî Qeyrûana Tûnisê û di sala 969'an de Misir zeft kirin û Qahîre wekî paytexta xîlafeta xwe ava kirin.[16]
Ji 1517 heta 1918, piraniya cîhana Ereb di bin serweriya Împeratoriya Osmanî de bû. Osmaniyan li Qahîre Siltanatiya Memlûkê têk bir û xîlafeta Ebbasiyan bi dawî kir. Ereban bi guhertina rêveberiyê hîs nekir, ji ber ku Osmaniyan desthilatdariya xwe li gorî pergalên rêveberiyên berê yên Ereban model kirin.[17]
Piştî Şerê Cîhanî yê Yekem, dema ku Împaratoriya Osmanî ji aliyê Împaratoriya Brîtanî ve hat hilweşandin, koloniyên Osmanî yên berê di navbera Brîtanya û Fransiyan de wekî erkên Yekîtiya Neteweyan hatin dabeş kirin.[18][19]
Piştî kolonyalîzmê, Ereb bi tevahî 22 welatên ku ji Afrîkaya Bakur heta Rojhilata Navîn dirêj dibin, bûne serxwebûna xwe.
Erebî (bi erebî: اللغة العربية al-luġatu al-ʿarabiyya) zimanê erebî ji Malbata zimanê Hamî−Samî ji baskê Samî ye. Qurana Pîroz bi zimanê erebî ye. Alfebeya erebî ji 28 tîpan pêk tê. Ew li welatên mîna Maroko, Cezayir, Tûnis, Misir, Surî, Îraq, Erebistana Siyûdî û din tê gotin. Di heman demê de, di van welatan de zimanê yekem fermî ye.
| hjm. | Herfe | Nav | IPA |
| 1. | ا | alif | a, aː, ɒ, ɒː, i, ɨ, u |
| 2. | ب | bā | b |
| 3. | ت | tā | t |
| 4. | ث | thā | θ |
| 5. | ج | djīm | ʤ |
| 6. | ح | hā | ħ |
| 7. | خ | khā | x |
| 8. | د | dāl | d |
| 9. | ذ | dhāl | ð |
| 10. | ر | rā | r |
| 11. | ز | zāi | z |
| 12. | س | sīn | s |
| 13. | ش | shīn | ʃ |
| 14. | ص | sād | sˁ |
| 15. | ض | dād | đˁ |
| 16. | ط | tā | tˁ |
| 17. | ظ | zā | zˁ |
| 18. | ع | ain' | ʕ |
| 19. | غ | ghain | ɣ |
| 20. | ف | fā | f |
| 21. | ق | qāf | q |
| 22. | ك | kāf | k |
| 23. | ل | lām | l |
| 24. | م | mīm | m |
| 25. | ن | nūn | n |
| 26. | ه | hā | h |
| 27. | و | wāw | w, u, uː |
| 28. | ى | yā | i, iː, ɨ, ɨː, y |
Çand û hunera ereban pirr dewlemend e. Bi belavbûna Îslamê re kûltûra gelên îslam pejirandine jî tevlî ya ereban bûye.[20] Xwarinên ereban bandoreke mezin li yên cîranan kirine, herwiha berevajî jî. Riz, nîsk, lovî (lobiye), berhemên şîr, goştê sor bingeh in di pêjgeha ereb de. Bi qasî kurd û farisan nebe jî, biharbêhnê bikartînin.[21]
Li bakurê Afrîkayê ku lê ereb dijîn, bandora xwarinên herêma Deryaya Navîn û afrîkayî jî gelek e.[22] Mirov dikare bêje, li peravên Deryaya Navîn, çandeke hevpar heye. Ji pêjgeja kurdî jî gelek xwarin derbasê ya ereban bûye. Kufte, hin cureyên şorbeyê û kilor ji kurd û farisan derbasê ereban bûye.
Ereb bi kafê (qehwe), şîranîyên bêhempa, goşt û riz, dehan cureyên nanê deng dane. Di cîhanê de cihê pêjgeha ereb gelek mezin e, bilind tê nirxandin.[23]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
