Актиний

Актиний (лат. Actinium; Ac) — Химиялық элементтердің периодтық жүйесінің 7-ші периодының ІІІ тобына жататын радиоактивті элемент. Реттік саны — 89. Ең ұзақ уақыт өмір сүретін изотопы ²²⁷Ac, жартылай ыдырау уақыты — 22 жыл.^[1]

89 Радий ← Актиний → Торий La ↑ Ac ↓ Ubu Периодическая система элементов 89Ac
Жай заттың сыртқы бейнесі
күміс-ақ, көгілдір жарықпен жарқырайды; кейде алтын реңкпен
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі	Актиний, 89
Топ типі	Актиноидтар
Топ, период, блок	ІІІ, 7, f
Атомдық масса (молярлық масса)	[227] 227,0278 м. а. б. (г/моль)
Электрондық конфигурация	[Rn] 6d17s2
Қабықшалар бойынша электрондар	2, 8, 18, 32, 18, 9, 2
Атом радиусы	188 пм
Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус	215 пм
Ион радиусы	(+3e) 118 пм
Электртерістілігі	1,1 (Полинг шкаласы)
Электродты потенциал	Ac←Ac3+ -2,13В Ac←Ac2+ -0,7В
Тотығу дәрежелері	+3 (қатты негіз оксиді)
Иондалу энергиясы	1-ші: 499 кДж/моль (эВ) 2-ші: 1170 кДж/моль (эВ) 3-ші: 1900 кДж/моль (эВ)
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза	Қатты дене
Тығыздық (қ.ж.)	10,07 г/см³
Балқу температурасы	1320 K
Қайнау температурасы	3470 K
Балқу жылуы	(10,5) кДж/моль
Булану жылуы	(292,9) кДж/моль
Молярлық жылусыйымдылық	27,2 Дж/(K·моль)
Молярлық көлем	22,54 см³/моль
Жай заттың кристаллдық торы
Тор құрылымы	Текше бетке бағытталған
Тор параметрлері	5,67 Å
Басқа да қасиеттері
CAS нөмірі	7440-34-8

Актиний Ac

Актинийді 1899 жылы А. Дебьерн уран рудаларын өңдеу қалдықтарында тапқан. Радийді нейтрондармен атқылау арқылы актинийді алады.

Физикалық қасиеттері

Актиний — ақшыл-күміс түсті металл, химиялық қосындыларда валенттілігі 3+, химиялық қасиеттері бойынша лантанға жақын. Актиний — қауіпті радиоактивті улы зат. Актиний (Actіnіum) Ас – элементтердің периодтық жүйесінің ІІІ тобындағы радиоактивті элемент; реттік нөмірі 89, атомдық массасы 227. 1899 жылы француз химигі А.Дебьерн ашқан. Актинийдің жер қыртысындағы мөлшері 61010.

Актиний күмістей ақ түсті металл, балқу температурасы 1050-50С, өте әрекеттескіш; ауада тез тотығады, тұз және азот қышқылдарында ериді. Актиний химиялық қосылыстарда 3 валентті болып келеді. Қосылыстарының (гидрототықтар, фторид, оксалат, фосфат, карбонат, фторсиликат) көпшілігі ерімейді. Актиний галогенидтері ауада ұшқыр келеді, негіздік қасиеті лантаннан да күшті. Актиний тотығы оның гидрототығын немесе оксалатын 1100С-да қыздырып-күйдіру арқылы алынады. Оның галогенидтері фторлы сутекке, төрт хлорлы көміртекке, бромды алюмийниге актиний тотығының, құрғақ гидрототығының немесе оксалатының әсері нәтижесінде түзіледі. Актиний тұздары ақ түсті, ертінділері түссіз келеді.

Химиялық қасиеттері

${\displaystyle {\mathsf {2Ac+6H_{2}O\ \longrightarrow \ 2Ac(OH)_{3}+3H_{2}\uparrow }}}$

${\displaystyle {\mathsf {2Ac+6HCl()\ \longrightarrow \ 2AcCl_{3}+3H_{2}\uparrow }}}$

${\displaystyle {\mathsf {8Ac+30HNO_{3}()\ \longrightarrow \ 8Ac(NO_{3})_{3}+3N_{2}O\uparrow +15H_{2}O}}}$

${\displaystyle {\mathsf {4Ac+3O_{2}\ \longrightarrow \ 2Ac_{2}O_{3}}}}$

${\displaystyle {\mathsf {2Ac+3F_{2}\ \longrightarrow \ 2AcF_{3}}}}$

Дереккөздер

1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 336 бет. ISBN 9965-36-416-8

• Учеб. пособие для вузов. 3-е изд., испр. /Р. А. Лидин, В. А. Молочко, Л. Л. Андреева; под ред. Р. А. Лидина. – М.: Химия, 2000. 480 с.: ил.