From Wikipedia, the free encyclopedia
Испания (ис. Espaṅa), ресми Испания Патшалығы (ис. Reino de España) — Еуропаның Оңтүстік-батысында орналасқан ел. Пиреней түбегінің көп бөлігін және Жерорта теңізіндегі Балеар, Питиус аралдары мен Атлант мұхитындағы Канар аралдарын иеленеді. Жер көлемі 505,9 мың км2. Испанияға, сондай-ақ, Солтүстік Африка жағалауларындағы Сеут және Мелилья қалалары мен оларға жақын жатқан Велесде-ла-Гомера, Алусемас, Чафаринас аралдары да қарайды. Халқы 46,5 млн. (2011). Негізінен, испандар, католондар (5 млн-нан астам), галисилер (3 млн.), баскилер (2 млн-нан астам), т.б. Қала халқы 76,79%. Ресми тілі – испан тілі. Автономиялық құрылымдарда католон, баски, галиси, т.б. тілдер қолданылады. Ел 17 автономиялық құрылымдардан тұрады. Халқы, негізінен, католик дінін ұстанады. Астанасы – Мадрид қаласы (5 млн.). Бұған қоса Барселона (1,8 млн.), Валенсия (1 млн.), Севилия (750 млн.), т.б. ірі қалалары бар. Ұлттық мейрамы 12 қазан – Испан ұлты күні (Христофор Колумбтың 1492 жылы Американы ашқан күні). Ұлттық ақшасы – песета.
| Испания Патшалығы ис. Reino de España кат. Regne d'Espanya баск Espainiako Erresuma галис. Reino de España окс. Reiaume d'Espanha | |||||
| |||||
| Ұран: «Plus Ultra» | |||||
| Әнұран: «Marcha Real» (тыңдау ) | |||||
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | 1479 жыл (Изабелла Кастилия билігінде және Фердинанд Арагон) 1515 жыл (біртұтас монархия) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | испан тілі[1] | ||||
| Елорда | Мадрид | ||||
| Ірі қалалары | Мадрид, Барселона, Валенсия, Севилья, Сарагоса, Малага | ||||
| Үкімет түрі | Конституциялық монархия | ||||
| Патша Премьер-министрі |
VI Филипп Педро Санчес | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті |
Әлем бойынша 51-ші орын 505 990[2] км² 1,04 | ||||
| Жұрты • Сарап (2018) • Тығыздығы |
▲ 46 733 038 [3] адам (30-шы) 92 адам/км² (112-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда |
▲ 1,941 трлн.[4] $ (15-ші) ▲ 41,592[4] $ (30-шы) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда |
▼ 1,398 трлн.[4] $ (12-ші) ▼ 29,961[4] $ (30-шы) | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,891[5] (жоғары) (26-шы) | ||||
| Этнохороним | Испандық, испандар | ||||
| Валютасы | Еуро € | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .es | ||||
| ISO коды | ES | ||||
| ХОК коды | ESP | ||||
| Телефон коды | +34 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC+1, жазда UTC+2 | ||||
Қазіргі адамдар Пиреней түбегіне алғаш рет шамамен 35 000 жыл бұрын келді. Финикиялық, ежелгі грек, кельт және карфаген қоныстарымен бірге ибериялық мәдениет біздің дәуірімізге дейінгі 200 жылы Рим билігіне өткенге дейін түбекте дамыды. д., содан кейін аймақ 2 Рим провинциясына бөлінді - Орта Испания және Қиыр Испания. «Испания» атауы бұрынғы финикиялық Sp(a)n немесе Spania атауына негізделген. Батыс Рим империясының соңында Орталық Еуропадан қоныс аударған герман тайпаларының конфедерациялары Пиреней түбегіне басып кіріп, өздерінің батыс провинцияларында (соның ішінде Суеви, Аландар және Вандалар) салыстырмалы түрде тәуелсіз патшалықтар құрды. Ақырында, вестготтар түбектің барлық тәуелсіз аумақтарын, соның ішінде Византия Испаниясының Византия провинциясын күшпен біріктірді, ол бұрынғы Рим провинциялары мен патшалықтарының барлығын саяси, шіркеулік және құқықтық жағынан азды-көпті біріктірді, олардың мұрагерлері болды. кейін Римдік Испания деп құжатталды.
Ерте заманауи кезеңде Испания тарихтағы ең үлкен империялардың бірін басқарды, ол да ең ерте әлемдік империялардың бірі болды, 570 миллионнан астам испан тілін қамтитын үлкен мәдени және тілдік мұра қалдырды, бұл испан тілін әлемдегі екінші ең көп сөйлейтін тілге айналдырды. Алтын ғасыр кезінде елде Диего Веласкес сияқты көптеген танымал суретшілердің пайда болуына әкелген көркемдік бум болды. Бұл дәуірде ең әйгілі испан әдеби шығармасы «Дон Кихот» да жарық көрді. Испания ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра нысандарының саны бойынша үшінші орында.
Испания – зайырлы өкілді демократия және конституциялық монархия, мемлекет басшысы ретінде король Филипп VI. Испания - табыс деңгейі жоғары дамыған ел, номиналды ЖІӨ бойынша төртінші орында. Ел Біріккен Ұлттар Ұйымының, Еуропалық Одақтың, Еуроаймақтың, Еуропа Кеңесінің, Жерорта теңізі Одағының, Солтүстік Атлантикалық Альянстың, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының, Шенген аймағының, Дүниежүзілік сауда ұйымының және көптеген елдердің мүшесі. Басқа халықаралық ұйымдардың Ресми мүшесі болмай-ақ, Испания G20 саммиттерінің «тұрақты бақылаушысы» болып табылады және олардың әрқайсысына қатысады, бұл оны іс жүзінде топтың бір бөлігі етеді.
España атауының шығу тегі (демек, оның туындылары) даулы. Иберияның ежелгі римдік атауы, Испания, римдіктер поэтикалық түрде Испания деп атаған Гесперия терминінен шығуы мүмкін. Гесперия сөзінің өзі гректің Εσπερία сөзінен шыққан, яғни «батыс елі», «күн батқан жер» (гректер Италия деп атаған). Римдіктер бұл атауды Испанияға берді, өйткені ол әлі де өз елінің батысында.
Шығудың тағы бір нұсқасы «қояндар елі» немесе «шет, маңай» (Испания Жерорта теңізі аймағының шетінде орналасқандығынан) деген мағынаны білдіретін Ispanihad сөзінен шыққан. Ezpanna сөзінен шыққан баск тілінің нұсқасы да бар (яғни, «шет, шекара», өйткені Испания Еуропаның оңтүстік шеті).
Гуманист Антонио де Небрича «батыс әлемінің қаласы» дегенді білдіретін ибериялық Hispalis сөзінен шыққан шығу нұсқасын ұсынды. Хесус Луис Кунчилостың айтуынша, тамыр кеңістігі финикиялықтардың «шпион» сөзінен шыққан, ол «металдарды соғу» дегенді білдіреді. Осылайша i-spn-ya «металдар соғылған жер» дегенді білдіреді.
Испания - Еуропаның оңтүстігіндегі мемлекет. Ол Пиреней түбегінің алтыдан бесін, Жерорта теңізіндегі Балеар және Питиус аралдарын және Атлант мұхитындағы Канар аралдарын алып жатыр. Пиреней тауларына жету қиын және Испанияны түбектің батыс бөлігін алып жатқан Португалиядан басқа Еуропаның басқа елдерінен «оқшаулайды».
Аумағы бойынша Испания Еуропадағы Ресей, Украина және Франциядан кейінгі төртінші мемлекет және Еуропалық Одақта екінші орында. Испанияны Жерорта теңізі мен Атлант мұхиты шайып жатыр. Құрлықта Испания батыста Португалиямен (ортақ шекара – 1214 км), Франциямен – Пиреней тауларының жоталарымен (623 км), Андоррамен (63,7 км), Гибралтармен (1,2 км), Мароккомен (1,2 км) шектеседі. м Сеута — 6,3 км, Мелилья — 9,6 км).
Испанияның жер бедері әртүрлі, мұнда тау жоталары мен биік үстірттер жүйесі басым рөл атқарады. Территориясының 90%-ға жуығын үстірттер мен таулар құрайды. Ел бетінің жартысына жуығын теңіз деңгейінен орташа биіктігі 660 м болатын Еуропадағы ең үлкен Месета деген үлкен үстірт алып жатыр. Месета үстірттердің, биік тас жоталардың және тау алаптарының кезектесуімен ерекшеленеді. Орталық Кордильера Месетаны екі бөлікке бөледі: солтүстік және оңтүстік. Испания территориясының көп бөлігі шамамен 700 м биіктікте орналасқан.Еуропадағы Швейцариядан кейінгі екінші ең биік мемлекет.
Пиреней түбегінің рельефтік картасы
Солтүстікте Месета Бискай шығанағының жағалауын бойлай 600 км-ге созылған, елдің ішкі бөлігін теңіз әсерінен оқшаулайтын қуатты Кантабрия тауларымен қоршалған. Олардың орталық бөлігінде биіктігі 2648 м-ге дейін жететін Пикос-де-Европа тау тізбегі (испан тілінен – Еуропа шыңдары) орналасқан.Бұл альпі типті таулар негізінен карбон кезеңінің шөгінділерінен – әктастардан, кварциттерден, құмтастардан тұрады. Кантабрия таулары Испаниядағы ең қуатты тау жүйесі Пиренейдің орографиялық және тектоникалық жалғасы болып табылады.
Пиренейлер - батыстан шығысқа қарай 450 км-ге созылған бірнеше параллель жоталар. Бұл Еуропадағы ең қол жетпес таулы аймақтардың бірі. Олардың биіктігі орта есеппен өте жоғары болмаса да (2500 м-ден сәл астам), оларда ыңғайлы орналасқан және қолжетімді асулардың қажетті саны жоқ. Бұл асулардың барлығы 1500-2000 м биіктікте орналасқан, сондықтан Испаниядан басқа елдерге баратын темір жолдар батыс пен шығыстан Пиренейді айналып өтеді. Таулардың ең кең және ең биік бөлігі орталық, мұнда олардың негізгі шыңы Ането шыңы орналасқан, оның биіктігі 3404 м жетеді.Солтүстік-шығыстан Пиреней таулары жүйесі Месетамен түйіседі, максималды биіктігі (Мон Кайо шыңы) 2313 м.
Шығыс Пиреней мен Пиреней тауларының арасында аласа каталон таулары созылып жатыр, олардың оңтүстік беткейлері Жерорта теңізінің алдынан дерлік кертпелермен үзіліп жатыр. Каталон таулары (оның орташа биіктігі 900-1200 м, ең биік шыңы - Каро тауы, 1447 м) Жерорта теңізінің жағалауына параллель дерлік 400 км созылып, Арагон үстіртін одан бөліп жатыр. Мурсияда, Валенсияда және Каталонияда және Палос мүйісінен солтүстікке қарай Франция шекарасына дейін дамыған жағалау жазықтары жоғары құнарлылығымен сипатталады.
Пиреней түбегінің бүкіл оңтүстік-шығысын тау жоталары мен жоталар жүйесі болып табылатын Кордильера-Бетике алып жатыр. Сьерра-Невада таулары оның кристалдық осіне айналды. Биіктігі жағынан олар Еуропадағы Альпі тауларынан кейін екінші орында. Олардың шыңы Муласен тауы, ол 3478 м жетеді, Испания түбегінің ең биік нүктесі. Испаниядағы ең биік тау шыңы Тенерифе (Канар аралдары) аралында орналасқанымен, бұл биіктігі 3718 м-ге жететін Тейде жанартауы.
Испания жерінде ежелгі адамдар палеолит дәуірінде-ақ (б.з.б. 10-мыңжылдыққа дейін) тіршілік ете бастаған. И. жерінде құрылған ең ежелгі мемлекет – Тартесс (б.з.б. 1 мыңжылдықтың бас кезінде болған). Ел территориясына б.з.б. 7 ғасырда финикиялықтар мен гректер келіп қоныстана бастады. Б.з.б. 5 – 3 ғасырларда Пиреней арқылы кельттер келді. Б.з.б. 3 ғасырдың аяғында Испания жерінің көпшілігі Карфаген мемлекетіне бағынды. Б.з.б. 2 ғасырда Карфагенді Рим империясы ығыстырып, б.з.б. 21 – 19 жылы қазіргі Испания аумағын түгелімен бағындырды. Рим империясы үстемдігі кезінде елде испан-рим ақсүйектері пайда болды. Кейін Испанияға вандалдар, аландар, свевтер басып кіріп, Солтүстік-батыста Свев корольдігі құрылды. Аландар мен вандалдар оңтүстікке, ал 429 жылы Солтүстік Африкаға қоныс аударды. 5 ғасырдың 2-жартысында вестготтар королі Эйрих (466 – 84) Пиреней түбегін түгелімен басып алды. 585 жылы вестготтар Свев корольдігін толығымен бағындырды. 711 – 18 жылы Пиреней түбегін арабтар (мавр деген ортақ атпен белгілі болған араб және бербер тайпалары) жаулап алып, Омейя әулетіне бағынышты әмірлік құрды. 756 жылы омейялықтар тәуелсіз Кордова әмірлігін, 929 жылы Кордова халифатын құрды (қ. Кордова халифаты). 1031 жылы Кордова халифаты көптеген ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. 11 ғасырда түбектің Солтүстік мен шығысындағы ұсақ христиан иеліктері біртіндеп біріге бастады. Сөйтіп, солтүстікте Кастилия, оңтүстікте Арагон корольдіктері құрылды. Олар біртіндеп Испаниядан арабтарды ығыстыра бастады. 13 ғасырдың ортасында елде тек Гранада әмірлігі ғана қалды. 1479 жылы Леон-Кастиль және Арагон-Каталон корольдіктері әулеттік неке негізінде бір мемлекетке бірікті. 1492 жылы 12 қазанда 10 жылға созылған соғыстан кейін Гранада әмірлігі жаулап алынды. Бұл күн Х.Колумбтың Американы ашып, ұлы жаңалықтар дәуірінің басталуымен тура келді. 16 ғасырдың 1-жартысында испандар Мексиканы, Перуді, Боливияны, Чилиді, т.б. Оңтүстік Америка жерлерін басып алды. Еуропада Испания құрамына Нидерландия қосылды (1516). Испан королі Карл Қ 1519 жылы Қасиетті Рим империясының императоры тағына отырып, Испандар әлемдегі ең ірі мемлекетке айналды. Мануфактуралар құрылып, испан қалалары жібек тоқитын, былғары шығаратын, қару-жарақ жасайтын ірі орталықтарға айналды. Елде монархия орнады. 16 ғасырдың 2-жартысынан бастап Испания әлсірей бастады. Революция нәтижесінде Нидерландия Испандардан 1581 жылы бөлініп шықты, 1588 жылы атышулы испан флоты – “Жеңілмейтін армада” Англиядан күйрей жеңілді. 17 ғасырда ел экономикасы онан сайын құлдырап кетті. 18 ғасырда бұрынғы испан иеліктері Англия, Франция, Австрия, т.б. мемлекеттердің өзара күресі нысанына айналды. Испан мұрагерлігі үшін күрес (1701 – 14) француз королі Людовик XҚV-нің немересі Филипп V-нің Испандар тағына отыруымен аяқталды. 18 ғасырдың аяғында Францияда революция басталғаннан кейін, Испания билеушілері 1793 жылы Франциямен соғыс бастады. Бірақ жеңіліске ұшырап, өздері француздардың ықпалына көшті. И. енді Франция жағында Англия мен Португалияға қарсы соғысты. Бұл Испандардың Америкадағы отарларымен байланысын нашарлатып жіберді. Үкімет елге француз әскерлерінің кіруіне рұқсат беріп, халықтың наразылығын туғызды. Бірінші испан революциясы (1808 – 14) елден француздарды қуу және либералдық реформалар жүргізу мақсатын көздеді. Конституция қабылданып (1812), ұлт-азаттық күрес және революция нәтижесінде ел 1814 жылы 18 мамырда толық азат етілді. Бірақ елге оралған король Фердинанд VҚҚ конституцияның күшін жойып, Америкадағы испан отарларындағы көтерілістерді басу үшін әскер жіберді. Екінші испан революциясы (1820 – 23) кезінде Фердинанд VҚҚ көтерілісшілердің талабын орындап, 1812 жылғы конституцияны қалпына келтірді. Конституцияға сәйкес 1820 жылы 9 шілдеде ашылған кортестер (парламент) көптеген прогресшіл заңдар қабылдады. Бұл революция Қасиетті одақтың шешімі бойынша француз интервенттері қолымен (1823 жылы сәуір – қыркүйек) басылды. Елде абсолюттік монархия қалпына келтірілді. Осы кезде испан армиясы Америкада жеңіліске ұшырап, Куба мен Пуэрто-Рикодан басқа барлық отарларынан айырылды. 1833 жылы Испандарда азамат соғысы басталып, ол Үшінші испан революциясына (1834 – 43) ұласты. Революция кезінде барлық ортағасырлық сарқыншақтар (инквизиция, майорат, т.б.) толығымен жойылып, елде конституциялық монархия орнады. 1840 жылдан бастап өнеркәсіп төңкерісі басталды: металлургия, машина жасау з-ттары, т. ж-дар салына бастады. Төртінші (1854 – 56) және бесінші (1868 – 74) испан революцияларын республикашыл күштер жасады. Тұңғыш республика құрылғанымен (1873 – 74), ол ұзақ өмір сүре алмады. 1874 жылғы төңкерістен кейін үкімет басына қайтадан Бурбондар әулеті келді. 20 ғасырдың басында Испандарда ірі өнеркәсіп монополиялары пайда болды. Елге шет ел капиталы көптеп келе бастады. Республикашылар күресті тоқтатқан жоқ. 1931 жылы 14 сәуірде елде республика орнап, алтыншы испан революциясы (1931 – 39) басталды. 1931 жылы сәуір – 1933 жылы күз аралығында елді республикашыл-социалистер блогы басқарды. Олар а. ш-нда реформа жүргізді, 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді, т.б. шаралар жасады. Оған қарсы оңшыл күштер 1933 – 35 жылы фашистік блокқа бірігіп, елде 32 айға созылған азамат соғысы басталды (қ. Испаниядағы азамат соғысы). Испандарда генерал Франконың диктатурасы орнап, саяси партияларға тыйым салынды. 2-дүниежүз. соғыс кезінде генерал Франко Германия мен Италияға көмектесіп, соғыс аяқталғаннан кейін АҚШ-пен тығыз байланыс орнатты. 1947 жылы ел корольдік болып жарияланды. генерал Франко өлгеннен кейін (1975), Испандарда конституциялық монархия құрылды. Саяси тұтқындар түрмелерден босатылып, саяси партиялардың қызметіне рұқсат етілді. 1977 жылы 15 маусымда тұңғыш рет демокр. парламент сайлауы өтіп, Конституция қабылданды. 1979 жылы сәуірде алғашқы заңды үкімет жасақталды. 1981 жылы ақпанда әскерилердің мемл. төңкеріс ұйымдастыру әрекеті жүзеге аспай қалды. 1982 жылы қазанда өткен сайлауда Ф.Гонсалес бастаған социалистер жеңіске жетіп, өз үкіметін құрды. Олар 1983, 1986, 1993 жылдары өткен сайлауда да жеңіске жетті. Тек 1996 жылы өткен сайлауда ғана консервативтік Халық партиясы (Х.М. Аспар) жеңіске жетті.
Испанияның мемлекеттік құрылымы - конституциялық монархия. Мемлекет басшысы — патша. Қазіргі кездегі монарх — VI Филипп. Заң қабылдайтын орган — Испанияның генералды кортестері: Депутаттар конгресі мен Сенат. Сенат 259 жергілікті сайланған депутаттан құралған. Депутаттардың қызмет ету мерзімі - 4 жыл. Депутаттар Конгресі - саяси партияладын сайланған 350 депуттан құралған, депуттығының мерземі - 4 жыл.
Атқарушы үкіметті Испанияның Премьер-министрі орындайды, әдетте парламентке сайлау барысында ең көп дауыс жинаған саяси партияның өкілі. Конституциялық бақылау органы - Конституциялық сот (Tribunal Constitucional), жоғарғы сот сатысы - Жоғарғы Сот (Tribunal Supremo), автономды қоғамдастықтардың жоғарғы сот сатысы - Жоғарғы Әділет Соты (Tribunal Superior de Justicia), Апеляциялық инстанция - провинциялық аудиенсиялар (Audiencias Provinciales), аймақтық соттар — сот тергеуі және алғашқы саты соттары (Juzgados de primera instancia e instrucción), ең төменгі сатысы - судья (juzgados de paz), импичмент соты - Ұлттық Аудиенсия (Audiencia Nacional), жоғарғы бақылау органы - Есеп Соты (Tribunal de Cuentas), соттарды басқару органы - Сот басқаруының генералды кеңесі (Consejo General del Poder Judicial).
Испанияда 500-ден астам саяси партия және қоғамдық ұйымдар тіркелген. Ең ірі париялар:
Өнеркәсіптің көлемі жағынан Испандар Батыс Еуропада 5-орын, дүние жүзі бойынша 8-орын алады. Елде машина, кеме жасау, ұшақ шығару, электртехникасы, химия, тоқыма өндірістері жақсы дамыған. Соңғы жылдары тау-кен өндірісі жыл сайын кеміп, оның орнына электронды жабдықтар өндірісі дамуда. Ел экономикасында мемл. сектордың үлесі – 30%. Ел пайдалы қазбаларға бай, бірақ 100-ден аса қазбалардың тек 16-сы ғана өндіріледі. А. ш. жақсы дамыған. Шарап (дүние жүзінде 3-орында), цитрустік жемістер, бидай, күріш, темекі, көкөніс, т.б. өсіріледі. Зәйтүн майын шығарудан Испандар дүние жүзінде 1-орында. Мал ш. да жақсы дамыған. Теңізден балық аулау мен теңіз азық-түліктерін пайдаланудан дүние жүзіндегі алғашқы ондыққа кіреді. Елге туризм үлкен табыс әкеледі. Жыл сайын Италияға 62 млн. шет ел туристері келеді. Негізгі сауда серіктестері Еуропалық одақ елдері (импорттың – 61%, экспорттың – 68,5%-ы), АҚШ (7,4% және 5,1%), Латын Америкасы(4% және 5,4%). Алтын-валюта қоры 72,6 млрд. АҚШ долл-ы көлемінде (1997). Испания мен Қазақстан арасында дипломатиялық қарым-қатынастар 1992 жылы орнады. 1998 жылы 13 ақпанда Испания королі Хуан Карлос Алматыда болып қайтты. 2000 жылы 30 қазанда Қазақстан Президенті Н.Назарбаев ресми сапармен Испанияда болып, король Хуан Карлос Қазақстанмен және үкімет төрағасы Хосе Мария Азнармен кездесті. Кездесу барысында саяси, экон., мәдени байланыстар жөнінде 6 құжатқа қол қойылды.
Испанияда 1970 жылы әрбір 1000 адамға шаққанда баланың тууы 19,6, адам өлімі 8,5, тірі туған әр бір баладан өлгені 27,9. Адам өмірін ұзақтығы орташа 70 жас. Елде жүрек, қан тамыр аурулары, қатерлі ісік,сусамыр, әсірисе гельминтоз ауруы көп таралған. Дүниежүзінде эхинококкоз ауруының ең көп таралған жері - Испания кейбір аудандарда лептозпирос және алапес те кездеседі. Толық емес мәліметтер бойынша, 1969 жылы Испанияда 156,8 мың төсектік 1648 аурухана болды. 1970 жылы 41,4 мың дәрігер, 3,4 тіс дәрәгері, 16 мың фармацевт және 4,1 мың акушер жұмысқа орнатылды. Дәрігерлерді арнайы университетің медициналық факультеттері дайындайды.
Испания жеріндегі ең көне ескерткіштер палеолит дәуірінен сақталған. Неолит дәуірінен қыш ыдыстар, иберлерден тас қамалдардың қалдығы мен өрнектелген құмыралар сақталған. Рим империясы үстемдігінен қалған театрлар мен ғибадатханалардың орны кездеседі. Мавритан өнерінің үлгісімен салынған құрылыстар да бар (Кордовадағы мешіт, 10 ғасырдың аяғы). Испаня өнерінің дербес қалыптасуы 8 – 9 ғасырлардан басталады. Осы кезде Испандарның Италия, Франциямен мәдени байланысы күшейді. Тас қорғандар мен қамалдар салуда француздардың тәжірибесі қолданылды. 10 – 12 ғасырларда құрылысқа кірпішті пайдаланды. 13 ғасырдың 1-жартысында Бургос пен Леонда ғибадатханалар салына бастады. 14 ғасырда Испандарда мудехар стиліндегі архитектура қалыптасты. Сол кездегі Испандар бейнелеу өнеріне тән қасиет – тұрмыстық детальдарға ден қою, жалпы пішін мен бет-бейненің шынайылығын қадағалау – каталон мектебінің негізін салушы Феррер Бассаның шығарм-нан айқын көрінді. 15 ғасырдың аяғында Қайта өркендеу дәуірінің ұлттық стилі – “платереско” қалыптасты. 16 ғасырда италиялықтар ықпалының күшейе түсуі испан суретшілерінің кәсіби машықтануына әсер етті. Осы тұста Эль Греко шығарм-ы танымал болды. 17 ғасырда чурригереско [арх. Х.Чурригердің (1665 – 1725) есімімен аталған] деген атпен пайда болған испан бароккосы 18 ғасырда жалпы ұлттық стильге айналды (Гранададағы Ла Картух ғибадатханасы). 1744 жылы Мадридте ұйымдастырылған Көркемсурет академиясы академиялық классицизмнің ұйытқысы болды. 17 ғасырдың 1-жартысында испан кескіндемесі басым бағытта дамыды. Өмір шындығының рухани мәнін ашуға ұмтылу, қарапайым заттарға назар аудару Испания суретшілеріне тән тақырып болды. Өмір мәнін шынайы түрде қабылдау, адам мінезіне ерекше көңіл бөлу – сол кездегі суретшілердің, әсіресе, Д.Веласкестің шығармаларынан тамаша көрініс тапты. 17 ғасырдың 2-жартысындағы Испания өнерінен сән-салтанатқа бой ұру, мистика сарыны байқалады. Испаня өнерінің 18 – 19 ғасырлардағы жаңа өрлеуі Ф.Гойя шығарм-мен байланысты. Модерн стилін қолдаушы арх. А.Гауди (1852 – 1926) мен “оқтай түзу қала салу” жобасының авторы А.Сорио-и-Матаның шығарм-ғы қазіргі заманғы қала салу өнерін ілгері дамытты. 1914 – 18 жылғы 1-дүниежүз. соғыстан кейін “тарихи стильдер” алдыңғы қатарға шығып, ғимараттар осы үлгімен салынды. 1950 жылдан кейін “жаңа архитектура” дамып, функциональдік шешімдермен қоса “органикалық архитектура” жүзеге асты. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Испания бейнелеу өнері дәстүрлі салондық академизмнен қол үзіп, импрессионизмге (Х.Соролья (1863 – 1923), Д. де Регойос) бой ұрды. 20 ғасырдың алғашқы он жылында Испания өнері француздардың ықпалында болды. генерал Франко билігі кезінде көптеген суретшілер өз шығарм-мен антифашистік қозғалысқа үн қосты (А.Ибаррола).
Тарихи қалыптасуы мен жергілікті ерекшеліктеріне қарай И. музыкасы 5 түрге бөлінеді: 1) кельт-иберлерден тараған баск музыкасы. Музыкалық аспаптары – чисту, альбока (үрлемелі), тун-тун (әр түрлі барабандар); 2) бастауын кельттер музыкасынан алатын галисия музыкасы. Музыкалық. аспаптары – гайта, гальега; 3) стильдік жағынан Оңтүстік Франция музыкасына жақын каталон музыкасы. Музыкалық аспаптары – флювиоль (шағын флейта) және тамбурин; 4) жалпы И. музыкасына ортақ белгілерді қамтыған кастиль музыкасы. Музыкалық аспабы – гитара; 5) Андалусия музыкасы. Оның өзі екі топқа бөлінеді: а) цыган әуені басым канте хонде (кейін фламенко атанды); ә) нағыз Андалусия музыкасы. Вестготтар билігі дәуірінде (5 – 8 ғасырлар) қалыптасқан И-ның кәсіби муз. өнері гимн шығарудың биік сатысына көтерілді. 12 ғасырда трубадурлар мен хуглярлар (жонглерлер) ерлік-эпикалық әндерді уағыздады. 14 ғасырда трубадурлар кантиго, пастораль сияқты муз. жанрлар қалыптастырды. 16 ғасырда орган музыкасындағы имитация-полифониялық және вариациялық стиль қалыптасты. 18 ғасырда тонадилья атты муз. комедия туды. Мадрид (1830) пен Барселонада (1847) консерваторияның және тұрақты опера театрының ашылуы Испания музыка өмірін жандандырды. 19 ғасырдың 60-жылдарындағы комп-лардың (М.Эслава, Ф.Барбьери, т.б.) шығармашылығы Мадридтегі “Сарсуэла” театрымен тікелей байланысты болды. Испанияда 19 ғасырдың соңғы ширегінде комп. Ф.Педрель (1841 – 1922) басшылығымен ұлттық муз. мәдениет қайта өркендеді. 20 ғасырда пианистер – Х.Турина, Р.Виньес; скрипкашылар – П.Сарасате-и-Наваскуэс (1844 – 1908), Х.Манен; виолончельшілер – П.Касальс (1876 – 1973), Г.Касадо (1897 – 1966); гитарашылар – Ф.Таррега, М.Льобет; дирижерлер – Э.Ф. Арбос, К.Супервиа, т.б. елге танымал болды. 1973 жылы Испания бишісі Кэти Клавихо мен гитарашы Гарсия Алонсо Алматыда өнер көрсетті. Испанияда театр ойындары римдіктер үстемдік құрған дәуірде-ақ жүйелі түрде өткізіліп тұрған. Орта ғасырларда діни театр (литургиялық драма, мистерия) және комедиялық халық театры өркен жайды. 14 – 15 ғасырларда сарай театрының алғашқы нышаны байқала бастады. 16 ғасырдың ортасында ойындарында қарапайым реквизиттер қолданған кәсіби театр труппалары пайда болды. Алғашқы осындай труппаны драматург және актер Лопе де Руэда ұйымдастырды. 16 ғасырдың 2-жартысында театр ойындарын шіркеу басшылары өз бақылауына алып, Мадрид (“Корраль де ла Крус”, 1579; “Корраль дель Принсипе”, 1582), Севилья, Барселона, Валенсия, т.б. ірі қалаларда корральдар деп аталатын тұрақты көпшілік театрлар ұйымдастырды. Мұнда аса көрнекті драматург Лопе де Вега (1562 – 1635), Х.Руис де Аларкон (1581 – 1639), Тирсо де Молина (1571/83 – 1648) пьесалары қойылып, Қайта өркендеу дәуірінің гуманистік және демокр. драматургиясы қалыптасты. 17 ғасырда ауто жанры дамыды. Ол шіркеу мейрамдары кезінде жылжымалы платформа – арбаларда қойылып отырды. 18 ғасырда француз классицизмі өріс алып, ол пафос пен декламациялық стильге құрылған актерлік өнер дамуына ықпал жасады. Көптеген театрлар 16 – 17 ғасырлардағы испан драматургиясының туындыларын қоюды одан әрі жалғастырды, ал М.Ладвенант, Р.Луна, М.Р. Фернандес сынды үздік актерлер өз өнерінде реалистік дәстүрге сүйенді. Осы дәстүр сайнете, сарсуэла, тонадилья сияқты муз.-драм. жанрларда да өріс алды. Көрнекті актер И.Майкес Мадридтегі “Каньос дель Пераль” (1801 – 05) және “Принсипе” (1805 – 18) театрын басқарып, театр өнерінде бірқатар маңызды реформалар жүргізді. Мадридте “Эспаньоль” (1849), Барселонада “Лисео” (1847), т.б. жаңа театрлар ашылды. 20 ғасырдың басында сахнада “кіші жанрлар”, жеңіл пьесалар мен мелодрамалар, модерндік драматургия басым болды. Аса көрнекті ақын әрі драматург Ф.Гарсиа Лорка (1898 – 1936) мен драматург А.Касона (1903 – 65), актриса М.Ксиргу театрға реформа жүргізді. Демократияландыруға талпыныс жасалды. Театр цензурасының қыспағына қарамастан, 1950 жылы бірқатар театрларда испан классик. драматургиясынан қойылымдар қойыла бастады. Қазір Мадридте 20-дан астам театр бар. Актер кадрларын Мадрид пен Барселона консерваториясы және Мадридтің драм. өнер мектебі даярлайды. Испаниядағы тұңғыш көркем фильм 1905 жылы түсірілді. Барселона 1908 жылдан кино өндірісінің орталығына айналды. 20 ғасырдың 20-жылдары жылына 30 – 40 фильм жасалды. 1934 жылы тұңғыш дыбысты фильм – “Топырақ дымы” (режылы Э.Ф. Ардавин) жарық көрді. Осы жылдары жасалған таңдаулы кино шығармалардың бірі – испан шаруалары мен батырақтарының аш-жалаңаш өмірін бейнелейтін “Астықсыз жер” фильмі (1932, режылы Л.Бюнюэль, 1900 – 1983). Режылы Бюнюэльдің “Виридиана” (1961) кинофильмі дүние жүзіне әйгілі болды. 1975 – 85 жылы “Қарғаны асыра” (режылы К.Саура, 1932 жылыт.), “Бақшадағы сайтандар” (режылы М.Гутьеррес Арагона), “Аптаның соңы” (режылы Х.А. Бардем, 1922 жылыт.), “Стико” (режылы Х. де Арминьян), “Қанды той”, “Кармен”, “Сиқырлы махаббат” (режылы .Саура), т.б. фильмдер түсірілді.
Испанияның әкімшілік бөлінісі конституциямен және қолданыстағы заңнамамен реттеледі. Испаниядағы негізгі әкімшілік-аумақтық бірлік - автономды қауымдастық (автономиялық аймақ). Қазіргі уақытта елде 17 автономды қауымдастық бар, Баск елі, Каталония, Наварра, Галисия және Андалусия кеңейтілген автономияларға ие.
Автономды қауымдастықтар өз кезегінде 50 провинцияға бөлінеді. Сондай-ақ, Испанияда Африкадағы автономды деп аталатын екі қала бар - Сеута мен Мелилья және де Испанияның егеменді аумақтары.
Провинциялар комаркаларға бөлінеді, қазіргі уақытта олардың саны 324 құрайды. Комаркалар өз кезегінде муниципалитеттерге бөлінеді, олардың 8 мыңнан астамы бар.
парламенттік сайлауда неғұрлым көп дауыс алған партия көшбасшысы - атқарушы билік Премьер-министр басқарады.
заң шығарушы екі палаталы парламент - Бас kórtesy (депутаттары мен Сенат Конгресс). Сенат тұрады (- 4 жыл мерзімге партиялық тізімдер бойынша сайланады 350 орын) (259 орын - - кейбір депутаттар жалпыға тікелей дауыс сайланады, басқалары провинциалды заң шығарушы тағайындайды, және барлық сенаторлар 4-жылдық мерзімге сайланады) және Конгресс депутаттарының.
конституциялық қадағалау органы - Конституциялық Соты (Tribunal Constitucional), ең жоғары сот - Жоғарғы сот (Tribunal Supremo), автономды қауымдастықтар жоғары сот органы - жоғары сот соттар (Tribunal Superior де Justicia), апелляциялық сатыдағы соттар - шалғайдағы Audiencia (Audiencias Provinciales), аудандық соттар - бірінші сатыдағы және тергеу соттары (juzgados де Primera instancia е instrucción), сот жүйесінің төменгі буыны - магистратура (juzgados де ПАЗ), импичмент жариялау жағдайларда сот - Ұлттық Audiencia (Audiencia Nacional), Жоғарғы аудит мекемесі - қарсы сот (трибунал де Cuentas), орган соттар жүйелі жолы - Сот Бас Кеңесі (Consejo Бас дель PÕDER Сот).
Жалпы алғанда, Испания ресми 500-ден астам саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар тіркеді.
Үлкен аймақтық партияларға каталонскалық блок Конвергенция және Одақ, Каталонияның сол жағынан Республикалық партиясы, баскалық ұлтшыл
,_desde_Callao.jpg)
Испанияда халқы саны 1 миллионнан асатан 2 қаласы бар олар:
Мадрид европада үлкендігінен үшінші орын алады. Европаның мәдени қалаларының бірі. Испанияның орталығында орналасқан.
Барселона испанияның шығысында орналасқан, Каталония аутономды обылысында орналасқан, аттас провинциясының астанасы. Испанияда үлкендігінен екінші орын алады. Жерорта теңізімен шектеседі.
Валенсия испанияның туризм дамығын қалаларының бірі. Орналасқан жері шығыс испания,Турия өзенінің төменгі ағысында орналасқан.
Испания әдебиеті испан (кастиль) және баск, галисий, каталон тілдерінде дамыған. Ол орта ғасырларда халық шығарм-ның және ежелгі дәуір әдебиеті мен араб мәдениетінің ықпалында қалыптасты. Халық шығармалары араб басқыншылығына қарсы күрес кезінде молая түсті. 12 – 13 ғасырларда серілік романдар пайда болды. 14 ғасырда Испания әдебиетінде Х.Альфонс (1221 – 1284) пен Хуан Мануэльдің (1282 – 1348) дидактикалық насихат бағытындағы шығармалары белгілі орын алды. 15 ғасырдың аяғы мен 16 ғасырдың басында Испания әдебиетінің өрлеу дәуірі басталды. Өрлеу кезеңінің ірі өкілі Ф. де Рохастың (1465 – 1541) “Селестина” романы (1499) Испания әдебиетінде түрлі жанрлардың тууына, театрдың қалыптасуына ықпал жасады. М. де Сервантестің “Дон Кихот” романы (1605 – 15) дүние жүзі әдебиетіне үлес болып қосылды. 18 ғасырда Испания әдебиетіне француз классицизмінің әсері күшейді. Поэзияда ағартушылық бағыт басым болып, мысал жанры дамыды. Бүл кезеңнің өкілдері М.Х. Кинтан (1772 – 1857), Х.Н. Гальегос (1774 – 1853), А.Лист (1775 – 1848) өз шығармаларында еркіндікті жырласа, Ф.Мартинес де ла Роса (1787 – 1862) драмалары испан романтизмінің өркендеуіне жол салды.
1-дүниежүз. соғыстан (1914 – 18) кейін Испания әдебиетінде көптеген ағымдар пайда болып, оның белді өкілі ретінде Ф.Гарсиа Лорка (1898 – 1936) танылды. Испания да монархия құлаған соң (1931) және соғыс жылдары (1936 – 39) әлеум. тақырыпта көптеген шығармалар жазылды. Елде фаш. режим орнауына байланысты көп жазушылар шет елге кетті. Олардың шығармаларында фашизмге қарсы күрес тақырыбы өріс алды. Ал кейбір жазушылар Франко режимін мадақтады. Франко режиміне қарсы шығармалардың мол жазылуы 1950 жылдардан басталды. Поэзияда Д.Алонсоның “Кек перзенттері” атты жинағы (1944), Г.Селайидің “Иберий жырлары” (1955), Б. де Отероның “Сөз Испания туралы” (1964) атты шығармалары жарияланды. Ал прозада 19 ғасырдың сыншыл реализм дәстүрінде жазылған Х.Гойтисолоның “Жұмақтағы мұң” (1955), “Аралдар” (1961), “Ерекше белгі” (1967) романдары мен А.М. Матутенің “Саудагерлер” трилогиясы (1960 – 69) шықты. М. де Сервантестің “Дон Кихот” романы 1952 жылы қазақ тілінде басылып шықты.
| № | Қаласы | Аймақ | Провинция | жұрты |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Мадрид | Мадрид | Madrid | 3.232.463 |
| 2 | Барселона | Каталония | Barcelona | 1.595.110 |
| 3 | Валенсия | Валенсия аймағы | Valencia | 797.654 |
| 4 | Севилья | Андалусия | Seville | 699.145 |
| 5 | Сарагоса | Арагон | Zaragoza | 654.390 |
| 6 | Малага | Андалусия | Málaga | 561.250 |
| 7 | Мурсия | Мурсия | Murcia | 422.861 |
| 8 | Пальма де Мальорка | Балеар аралдары | Palma de Mallorca | 413.781 |
| 9 | Ұлы Канария | Канар аралдары | Las Palmas | 377.203 |
| 10 | Бильбао | Баск елі | Bilbao | 353.168 |
Каталондықтар, Испандықтар
Тілі Елдің мемлекеттік тілі- испан(кастиль нұсқасы). Бірақта жеке аймақтарда кастиль тілімен қатар ресми тілдер ретінде және қарым қатынаста каталон, баск(эускера), галисий және валенсий тілдері қолданылады
| Испан тілі ресми Каталан тілі, ресми Баск тілі, ресми Галисия тілі, ресми | Aranese, ресми (Окситан тілінің диалекті) Астурия тілі and Леон тілі, танылған Арагон тілі, танылған |
Испания ресми тілі (Romance, Иберо-Romance кіші топтың) Үнді-еуропалық отбасы сілтеме жасап испан болып табылады.
Испания - полиэтникалық мемлекет. Castilians қатар каталондық Испания өмір сүріп, Галий, Баско, Окситан, Астурий, Арагон, өз тілдерінде сөйлейтін (Галицкое, немесе каталан, Баск, Окситанский, Астурийс және Арагон). Валенсия (ресми Валенсия тілі болып саналады) ауызша каталан диалект. Каталонға Балеар аралдары тұрғындары да айтады.
Франко режимін барысында этникалық азшылық осы қарамастан, осы халықтардың тілдері жоғалып емес және соңғы онжылдықта жаңғырту бастан, мәжбүрлі ассимиляцияға ұшырауы, бірақ болды. Алайда бұрын есе кең таралған жылы Арагон тілін жоғалады, ал қазір тек бірнеше ауылдық жерлерде сақталған. Мықты ассимиляциялық Наварра Баск провинциясында тәжірибелі, бірақ елімізде Баско баск тілі күшті болуын бар. Астурия, Кастилия және Леон автономды қауымдастықтар кездеседі, Эстремадура, Кантабрия: Сондай-ақ, Астурий тілін (елді мекенге қарай атау нұсқалары: Астурия, Астурия, Леон, Эстремадура) жанданды.
-22.jpg)
Испания - зайырлы мемлекет, оның Конституциясы дін бостандығына кепілдік береді. Халықтың басым бөлігі христиан дініне жатады және Рим-католик шіркеуіне (75%) тиесілі.
Испаниядағы алғашқы протестанттық қоғамдар XVI ғасырда пайда болды, бірақ испан инквизициясы толығымен жойылды. Протестанттар қайтадан Испанияда уағыздай бастады. XIX ғасыр. Қазіргі уақытта елде осы христиандықтың 567 мың мүшесі бар, олардың көпшілігі пятидесятники (312 000)х[6].
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап, жағалаудағы қалаларда православие деп атайтын грек саудагерлері қоныстанды. Шығыс Еуропа православиелік халықтың жаппай еңбек көші-қоны байланысты ХХ ғасырдың соңына қарай айтарлықтай өсті. Испанияда Қазіргі уақытта 900 мың. Православ (негізінен Румыния, Болгария, украин, гректер және серб) өмір сүреді.
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап көптеген мұсылмандар Испанияға, ең алдымен Мароккодан келген қызметкерлерге қоныс аударады. ХХ ғасырдың екінші жартысында босқындардың ағыны ұлғая түсті және Солтүстік Африканың басқа елдерінен босқындарды қамтиды. 2010 жылға қарай елде 1 миллион мұсылмандар болған (ислам жетекшілері 2 миллион мұсылман туралы айтады). Исламның басым бағыты - бұл сүннизм.
Елдегі кішкентай, бірақ ықпалды топ діни еврейлер (15000). мигранттардың арасында, сондай-ақ, буддистер (47 мың.), индуистер (45 мың.), сикхи, қытай халық дін және афро-бразилиялық Макумба діннің жақтастары бар.
Испаниядағы соңғы ұрпақтың өмірінде дінге жатпайтын адамдардың саны айтарлықтай өсті. Қазіргі уақытта ел халқының 19% сенбейтін адамдар[7]. Кейбір сауалнамалар бойынша бұл көрсеткіш одан да жоғары. 2015 жылдың маусымында социологиялық зерттеулер орталығының сауалнама алғанда респонденттердің 25,4% (- табанды атеистер және 15,9% - кәпір 9,5%, оның ішінде) олардың нерелигиозной көрсетілген[8].
.jpg)
сыртқы саясатта, Испания, Марокко ғана, өйткені географиялық жақындығы, егер Мороккалық патшалығы, ең маңызды африкалық серіктесі болып табылады, ол үшін басты орындардың бірі болып табылады. Мароккода испан саясаттың негізгі бағыттары мыналар болып табылады: т.б. Сеута және Мелилья туралы анклавы мәселелері, Батыс Сахара бар шешілмеген проблема, заңсыз көші-қон проблемасы, есірткі саудасы тоқтату мәселелері және ..
Испания мен Магриб елдері арасындағы қарым-қатынас 1982 жылы Испанияда Социалистік партияның келуінен кейін белсенді түрде дами бастады.
1996 жылдан бастап 2004 жылға дейін билік болды Премьер-министрі Ж.М. Аснар, бастаған халық партиясы мемлекеттік, қарым-қатынас жақсы деуге болмайды, және олар одан тұрақсыздық сипатталады кезде, атап айтқанда, жарқын орын Perejil (Лейла) аралында қақтығыс болып табылады 2002 жылы.
2004 жылдың сәуір айында қайтып билікке келген социалистер, Хосе Луис Родригес Сапатеро бастаған, ең алдымен Марокко отырып, көршілерімен қарым-қатынастарды жақсарту үшін берік ниеті болды. 2005 жылы VI Мохамед мен Хуан Карлос арасындағы кездесуден кейін екі монархтың арасындағы қарым-қатынас айтарлықтай жақсарды. Батыс Сахараның қақтығысы бұрыннан бері туындаған, әрқашан екі ел арасындағы қарым-қатынасқа жағымсыз әсер етті. Бірде 1975 жылы төрт жақты конференция, Марокко айырылған, ол Испаниядан Батыс Сахараның «тазартуға» мақсатында Батыс Сахара ішіне «Грин Март» уәкілетті. нәтижесі Марокко және Мавритания Сахара астам уақытша бақылау аудару туралы Испания, Марокко және Мавритания арасындағы келісім болды.
Екі ел арасындағы маңызды тығыз байланыстар тығыз экономикалық байланыстар болып табылады. 1995 жылы Марокко үкіметі шетелдік инвесторларға бәрін қоюға шешім қабылдады, олардың ең маңыздысы Испания мен Франция.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
