Аккад империясы

Аккад империясы — осыдан шамамен 4300 жыл бұрын Месопотамияда құрылған алғашқы империя, тарихта құрылған бірінші империя деп есептеледі. Ол Аккад қаласын центр етіп, оның айналасын да қамтыған болып, тарихи кітаптарда біртұтас Аккад деп аталады. Империя Аккадттықтар мен Шумерлерді біріктіріп басқарған болатын. Аккад империясы бүкіл Месопотамияға, Левантқа, және Анатолияға дейін ықпал етті, Арабия түбегіндегі Ділмун мен Маганға (қазіргі Бахрейн мен Оман) әскер аттандырады.^[3]

Аккад империясы Аккадша: 𒆳𒌵𒆠 - māt Akkadi. Шумерше: 𒀀𒂵𒉈𒆠 - a-ga-de. Империя
← 2316 — 2137 б.з.д. →
1931 жылы Ниневеден табылған аккад билеушісінің қола басы, Аккадтық Саргон (Sargon) немесе, мүмкін Саргонның немересі Нарам-Син (Naram-Sin) бейнеленген.[1] Roemer- und Pelizaeus-Museum Hildesheim мұражайы қалпына келтірген нұсқасы. Түпнұсқасы Ирактың Ұлттық мұражайында сақталған, 2003 жылғы тонаушылық кезінде жоғалған.[2]
Астанасы	Аккад қаласы
Тіл(дер)і	Аккад тілі, Шумер тілі
Діні	Ежелгі Месопотамия діні
Аумағы	30 000км2 - 650 000км2
Халқы	Аккадтықтар, Шумерлер, басқалар
Басқару формасы	Монархия
- 2316 - 2261ж б.з.д.	Аккадтық Саргон (Шарруккин)
әлемнің төрт тарапының билеушісі
Тарихы
-	Қола дәуірі

Б.з.д. 3-ші мыңжылдықта, Аккадтықтар мен Шумерлер қос тілді ортақ мәдениет қалыптастырады.^[4] Аккад тілі шығыс семит тілі жүйесінде болып,^[5] біртіндеп Шумер тілінен күшейе бастады, оның нақты уақыты әлі таласты болса да, зерттеушілер 3-ші және 2-нші мыңжылдықтар арасы деп топшылайды.^[6]

Аккад империясын б.з.д. 2330 жылдар шамасында Аккад қаласы билеушісі Аккадтық Саргон қалаған болатын. Ол әуелі Киш (Шумер) елі билеушісін талқандап, Аккад княздігін құрады. Кейін Умма патшасы Лугальзагесиге соққы беріп, Оңтүстік Месопотамияны жаулап алады.^[7]

Аккад империясының саяси көркею мезгілі б.з.д. 24-ші ғасырдан б.з.д. 22-ші ғасырлар арасында болып, Аккадтық Сарагонның жаулау шайқастарынан басталады.^[8] Саргон және оның мұрагерлері Аккад тілін Елам (Elam) және Гутиум (Gutium) секілді көрші мемлекеттерге таратты.

Аккад тарихтағы бірінші империя деп есептеледі, бірақ нақты мағынасы әлі талас үстінде, әсіресе олардан ерте құрылған Шумер мемлекеті әлі де зерттелу үстінде.^[9][10]

Аккад империясын Гутилер құлатқан соң, Месопотамия халқы екі негізгі Аккадтілді ұлт болып қалыптасты: солтүстікте Ассирия және бірнеше ғасыр кейін құрылған оңтүтігіндегі Вавилон.

Тарихи зерттелуі

Қазіргі таңда ғалымдар шумер және аккад тілдерінде жазылған аккад дәуірінің 7000-ға жуық мәтінін құжаттады. Ассирия және Вавилония секілді кейінгі мемлекеттердің көптеген мәтіндері де Аккад империясына қатысты айтады.^[11]

Зор талпынысқа қарамастан, Аккад империясын түсіну оның астанасы Аккад қаласының орыны әлі анықталмауының шектемесіне ұшырап отыр.^[12][13] Археологиялық орындардың дәлме-дәл анықталуы артефакт жиынтықтарын Алғашқы Династия кезеңнен басталады деп ойлау мен Аккадтық деп есептеу арасында нақты айырмашылықтық болмауының шектемесіне ұшырады. Сосын, Аккадтық деп саналатын материалдар Ур III кезеңінде де қолданылуын жалғастырады.^[14]

Аккад құлағаннан кейін Ассирияның бір бөлігі болды делінетін қазіргі Сирияның солтүстік-шығысындағы жоғарғы Хабур аймағында таяуда жүргізілген қазба жұмыстарынан Аккад империясына қатысты жаңа мәліметтер қолға түсті. Мысалы, Тел Мозандағы (ежелгі Уркеш) қазба жұмыстары арқылы Тарам-агаде (Tar'am-Agade) делінетін Нарам-Синнің бұрыннан белгісіз қызы бейтаныс жергілікті билеушімен (эндан) үйленген болуы мүмкін екендігі белгілі болды.^[15] Телл Лейланға (Tell Leilan, ежелгі Шехна / Шубат-Энлил, Shekhna/Shubat-Enlil) жақын маңдағы қазба нәтижелерін пайдаланып, ғалымдар 4.2 мың жылда бір қайталанатын құрғақшылық кенет Аккад империясында болуынан империя құлаған болуы мүмкін деп есептеді.^[16] Бұл климаттықтың Месопотамияға, әсіресе Аккад империясына әсері қазір қызу талқыланып жатыр.^[17]

Тел Бракт жүргізілген қазба жұмыстары бойынша, аккадтықтар әкімшілік орталық ретінде пайдалану үшін осы жерде қайтадан қала (Брак", немесе "Нагар") салады. Қалада екі үлкен ғимарат болған: біреуі ғибадатхана, сарай, аула кешені және үлкен пештер кешені.^[18][19]

Библияның "Жаратылым" 10:10-12 бөлімінде Аккад "ұлы қала" деп сипатталады:

"Нимрод патшалығының бастауы Бабыл, Эрех, Аккад, Шынар жеріндегі Калне. Осы жерден аттанған ол Ассирияға барып (сол ұлы қалаларға ұқсас) Ниневи, Рехебут-Ир, және Нинавеһ пен Калаһ арасындаы Ресенді құрды."^[20]

Нимродтың кімдігі белгісіз немесе таласты тақырып, кейбіреулер Нимродты Аккадтық Саргон десе,^[21] басқалары оны Урук қаласының негізін қалаған аңыз тұлға Гильгамешпен салыстырған.^[22][11]

Мезгілі және кезеңі

Аккад кезеңі деп ежелгі Таяу Шығыстың орта хронологиясы бойынша б.з.д.2334-б.з.д.2154жж аралығына, немесе Ежелгі Таяу Шығыстың қысқа хронологиясы бойынша б.з.д.2270-б.з.д.2083 аралығын айтамыз. Оның алдында Месопотамияның ерте династикалық кезеңі (ED) болғаны, ал одан кейін Ур ІІІ кезеңі болғаны мәлім. Мысалы: Аккадтық Саргон дәурендеуі кейінгі ED кезеңіне тұспа-тұс келеді, ал Ақкадтың соңғы патшалары Гутилер патшалығы патшаларымен бір мезгілде екі қалаға - Урук пен Лагаш - билік жүргізеді. Аккадтық кезең қазіргі замандағы EB IV (Израильде), EB IVA және EJ IV (Сирияда), және EB IIIB (Түркияда) қатарлыларға сай келеді.^[11][23]

Әміршілер реті мен мезгілі

Аккад патшаларының үстемдік тәртібі анықталған. Бірақ олар билеген уақыт мөлшермен алыған (негізінен б.з.д.1200 жылдан бұрынғы қола дәуір деректері анық емес.^[24]

Әміршілер		Орта Хронология Барлық уақыт б.з.д.	Әулет ағашы
Аккадтық Саргон		2334–2279
Римуш		2278–2270
Маништушу		2269–2255
Нарам-Син Аккадтық		2254–2218
Шар-Кали-Шарри		2217–2193
Дуду Акккадтық		2189–2169
Шу-Туруl		2168–2154

Империяның тарихы мен дамуы

Аккадтық Саргоннан бұрын

Кеңейгенге дейінгі Ақкад (жасыл түспен). Шумердің соңғы патшасы Лугал-Загей-Си басқарған аумақ (сарғыш түспен). Б.з.д. 2350 жыл

Жеңіс стеласындағы Саргон бейнесі, ақсүйектерше шаш қойған, билік таяғын ұстаған, сол иығына белбеуі бар патша шапанын киген, оның артында қызметші қолшатыр ұстап тұр.^[25][26] Сына жазуында жазылған "Саргон патша" сөзі оның маңдай алдында тұр. Лувр мұражайы.

Аккадтық Саргон қабылдаған Аккад мансаптысы, қолында балта ұстап тұр

Аккад империясы атауы өңір атауынан және Аккад қаласының атауынан шыққан болып, екеуі де Тигр және Евфрат өзендері түйіскен тұсқа орналасқан. Аккад қаласы әлі жер бетінде анықталмағанымен, оны түрлі тарихи мәтінді дереккөздерден байқауға болады. Олардың арасында Саргон патшалығына қатысты да мәтін бар. Аккад есімі аккад тілінен шыққан сөз емес және Аккад қаласы Саргонға дейін де бар болған болуы мүмкін.^[12][27]

Аккадтық Саргон

Толық мақаласы: Аккадтық Саргон

Аккадтың Саргон Урук шайқасында Лугал-заге-сиді (Lugal-zage-si) жеңіп және тұтқындап, оның империясын басып алады. Аккад тіліндегі ең алғашқы жазбалар Саргон заманын жазып қалдырған. Саргон Лаибум (La'ibum), немесе Итти-Белдің (Itti-Bel) ұлы, бағбан болған, бәлкім иштар мен инанның діни қыдметкері болған. Ассирия заманындағы Саргонға қатысты бір аңызда бұл туралы айтылады:

Менің анам періште сипатты еді, ал әкемді білмейтінмін. Әкемнің ағалары тауды жақсы көрген екен. Менің қалам - Евфрат жағалауында орналасқан Азурпирану (Azurpiranu, жабайы шөп өскен шөл дала) болатын. Менің періште сипатты анам маған жүкті болған соң, мені жасырын түрде дүниеге әкеледі. Ол мені ши себетке салып, қарамаймен қақпағын жабады. Сосын мені бойымнан аспайтын өзенге тастайды. Өзен мені қалқытып су тартатын Ақкиге (Akki) апарады. Су тартатын Акки мені өзінің баласы ретінде қабылдап, тәрбиелеп өсірді. Ақки су тартты, ал мені өзінің бағбаны етіп тағайындады. Мен бағбан болған кезімде Иштар маған махаббатын бағыштады, және төрт (елу?) ... жыл мен патшалық құрдым.^[28]

Саргонға қатысты келесі деректер оның анасы «энту» (entu) діни қызметкері (бас діни қызметкер) екенін айтады. Бұл деректер оның асыл ақсүйек тұқымнан екенін әдейі білдіру үшін айтылуы мүмкін, өйткені ондай жоғары деңгейге тек жоғары дәрежелі отбасы мүшесі ғана қол жеткізе алады.^[29]

Алғашында Саргон семиттік Ур-Забаба атты Киш (шумер) патшасына шарапшы (Rabshakeh, ордада шарап құюшы) болады, кейін суару арналарын тазарту міндетіне жауап беретін бағбан болады. Ол заманда король шарапшысы болу көрнекті саяси мансап есептелген, ол әрі патшаға жақын болады, әрі лауазымы аталмайтын әр түрлі жоғары міндеттерді иелейді.^[30] Бұл оның тәрбие көрген біртоп қызметкерге ие болуына жол ашады, бәлкім солар Саргонның алғашқы әскері болған болуы мүмкін. Саргон Ур-Забабаны тақтан түсіріп, өзі патша болады және содан бастап ол айналасындағы елдерді жаулау соғысына аттанады.^[31] Саргон Сирия мен Қанаан (Canaan) жеріне төрт рет басып кіреді және үш жылда "батысындағы" елдерді бойсұндырып, оларды Месопотамиямен түбегейлі біріктіріп, біртұтас империя құрады.

Бірақ Саргон бұл процессті одан ары жалғастырып, айналасындағы көптеген аймақтарды соғыспен жаулап, батыста Жерорта теңізіндегі Кипрге (Cyprus, Kaptara) дейін жетеді; солтүстікте алыстағы тауларға дейін жетеді, (кейінгі Хетт (Hittite) тілі мәтіндерінде айтылғанындай, Саргон Пурушанда (Burushanda) патшасы Нұр-Дағанмен (Nur-Dagan, кейде Nurdaggan) соғысып, Анатолияға ішкерлеп енеді); шығыста ол Эламнан (Elam) өтеді; оңтүстікте Маганға (Magan, Оман) дейін барады. Маган бұл империяға 56 жыл тәуелді болады, ал оны Саргон 4 жыл билейді. Ол басып алған бұл территориялардың бұрынғы қарсылас билеушілерінің орнын Аккад қаласының адал ақсүйектеріне алмастыру арқылы өз билігін нығайтады.^[32]

Тұтқындарды айдаған сарбаздар, Аккадтық саргонның жеңіс стеласы, б.з.д. 2300ж шамасында.^[33][34] Тұтқындардың шаш үлгісі (төбесіндегі бұйра шаш және жанындағы қысқа шаш) Шумердіктерге тән, бұл сондай-ақ Ур қаласы стандартына тән.^[35] Лувр музейі.

Сауда-саттық істері Анадолының күміс кеніштерінен бастап қазіргі Ауғанстандағы Лапис Лазули шахталарына, Ливан балқарағайлары мен Маган мысына дейін кеңейді. Шумер және Аккад қала-мемлекеттерінің бұл шоғырлануы Месопотамияның өсіп келе жатқан экономика және саяси күшін көрсетті. Империяның қоржыны Ассирияның жаңбырмен қоректенетін ауылшаруашылық жүйесіне түскен табыспен толды және бидай өндірісін бақылау үшін бекіністер тізбегі салынды.

Саргонның ескерткіштері оның жеңістерінің құрметіне Жерорта теңізі жағалауында орнатылды, жаулап алынған жерлердің олжасымен қалалар мен сарайлар салынды. Элам мен Месопотамияның солтүстік бөлігі (Ассирия / Субарту) де бағындырылды және Шумерде болған көтерілістер бастырылды. Канааан (Canaan) мен Гутиюм (Gutium) патшасы Сарлакқа (Sarlak) қарсы жорықтар басталған жылдарға қатысты келісімшарттық тақтайшалар табылды. Саргон сонымен бірге «төрт төңіректі жауладым» деп мақтанды: Аккадқа солтүстікте Ассирия, оңтүстікте Шумер, шығыста Элам және батыста Марту бағынды. Кейбір тарихнамалық мәтіндерде, ол Вавилон қаласын (Баб-илу, Bab-ilu) қалпына келтіргені айтылады.^[36]

Саргон бүкіл өмірінде шумер құдайларына, әсіресе қамқоршы Құдайы Инаннаға (Иштар, Inanna, Ishtar), Киш соғыс құдайы Забабаға (Zababa) ерекше құрмет көрсетті. Ол өзін «Анудың (Anu) діни қызметкері» және «Енлилдің (Enlil) құдіретті энсиімін (ensi)» деп атады. Саргонның қызы Энхедуанна (Enheduanna) Урдағы (Ur) ғибадатханада Наннаға (Nanna) діни қызметкер болды.

Саргон билігінің соңғы кезінде қиыншылықтар көбейді. Кейінгі Вавилон мәтінінде былай делінген:

Ол қартайған шағында барлық жерде оған қарсы көтеріліс болып, оны Ақкадта (қала) қоршауға алады. Бірақ ол соғысқа аттанды және оларды жеңді, оларды тізе бүктірді және олардың үлкен әскерін жойды.

Бұл оқиға Элам соғысында болған, онда Саргонды Аван патшасы бастаған коалициялық армияны жеңіп, жеңілгендерді вассалы болуға мәжбүрледі.^[37]

Сәл кейін тағы бір қарсылық басталды:

Жоғарғы елдегі Субарту (Subartu, Ассирияның таулық тайпалары) толассыз шабуыл жасады, бірақ олар Саргон әскеріне ақыры бойсұнды, Саргон олардың қонысына база құрды, әрі оларды қатты қырғындады.

Дереккөздер

1. Mallowan, M. E. L. (1936). "The Bronze Head of the Akkadian Period from Nineveh". Iraq 3 (1): 104–110. JSTOR 4241589.
2. Making Europe: People, Politics, and Culture. 2007, Cengage Learning, https://books.google.com/books?id=HumKY7fn9cMC&pg=PA15
3. Mish, Frederick C., Editor in Chief. "Akkad" Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary. ninth ed. Springfield, MA: Merriam-Webster 1985. ISBN: 0-87779-508-8
4. Deutscher, Guy Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation — Oxford University Press US, 2007. — P. 20–21. — ISBN 978-0-19-953222-3.
5. Sargonic Akkadian: A Historical and Comparative Study of the Syllabic Texts — Otto Harrassowitz Verlag. — P. 2. — ISBN 9783447051729.
6. Woods, C. Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian. S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91–120 (2006).
7. Қазақ энциклопедиясы, I том, Аккад патшалығы
8. Zettler (2003), p. 20. "Brinkman's chronology places Sargon's accession at 2334, his successors, Naram-Suen and Sharkalisharri, under whom the dynasty presumably collapsed, at 2254–2218 and 2217–2193, respectively, and the Third Dynasty of Ur at 2112–2004. however, Brinkman noted that if Hallo's 40-year Gutian interregnum is correct then the Dynasty of Akkade would have to be dated 2293–2113. The middle chronology, however, is under attack, with various scholars arguing strongly in favor of a low(er) chronology and for various reasons. Without going into detail, Boese has placed Sargon's accession at shortly after 2250 (1982), Gasche, Armstrong, Cole and Gurzadyan at 2200 (1998) and Reade at 2180 (2001), with the Third Dynasty of Ur moved according."
9. F Leo Oppenhiem – Ancient Mesopotamia
10. Liverani (1993), p. 3. "The factual criticism is that empires existed even before Akkad: or more properly that the term and concept of 'empire' has been recently applied (on not worse grounds than in the case of Akkad) to other older cases, from the Uruk of the late-Uruk period to the Ebla of the royal archives, to the very state formations of the Sumerian south in the period called in fact 'proto-imperial'. In no case is the Akkad empire an absolute novelty [...] 'Akkad the first empire' is therefore subject to criticism not only as for the adjective 'first' but especially as for the noun 'empire'.
11. Schrakamp, Ingo (2013). "The Encyclopedia of Ancient History". In Bagnall, Roger S.. The Encyclopedia of Ancient History. Chicago: Blackwell. pp. 6045–6047. ISBN 9781444338386.
12. Wall-Romana, Christophe (1990). "An Areal Location of Agade". Journal of Near Eastern Studies 49 (3): 205–245.
13. Weiss, Harvey (1975), "Kish, Akkad and Agade", Journal of the American Oriental Society 95 (3): 434–453
14. McMahon Augusta The Early Dynastic to Akkadian Transition. The Area WF Sounding at Nippur — Chicago: Oriental Institute. — ISBN 978-1-885923-38-7.
15. Tar’am-Agade, Daughter of Naram-Sin, at Urkesh // Of Pots and Plans. Papers on the Archaeology and History of Mesopotamia and Syria presented to David Oates in Honour of his 75th Birthday — London: Nabu, 2002. — P. 11–31. — ISBN 978-1897750629.
16. Weiss, H (1993). "The Genesis and Collapse of Third Millennium North Mesopotamian Civilization". Science 261 (5124): 995–1004. Bibcode 1993Sci...261..995W. doi:10.1126/science.261.5124.995. ISSN 0036-8075. PMID 17739617. http://revistas.ucm.es/index.php/ILUR/article/view/61022.
17. Wiener, Malcolm H. (2014). "The Interaction of Climate Change and Agency in the Collapse of Civilizations ca. 2300–2000 BC". Radiocarbon 56 (4): S1–S16. doi:10.2458/azu_rc.56.18325.
18. J. Oates (2004), pp. 5–8. "Following the destruction of the city sometime in the twenty-third century BC, Nagar was rebuilt by officials of the Akkadian Dynasty as a major centre of their provincial administration, a fact clearly attested in the cuneiform documents from this site."
19. Oates, David; Oates, Joan (1989). "Akkadian Buildings at Tell Brak". Iraq 51: 193–211. JSTOR 4200303.
20. American Standard Version (1901)
21. Douglas N. Petrovich: "Identifying Nimrod of Genesis 10 with Sargon of Akkad by Exegetical and Archaeological Means", Journal of the Evangelical Theological Society, 2013. https://www.academia.edu/2184113/_2013_Identifying_Nimrod_of_Genesis_10_with_Sargon_of_Akkad_by_Exegetical_and_Archaeological_Means
22. The Legacy of Mesopotamia — New York: Oxford University Press, 1997. — P. 116. — ISBN 9780198149460.
23. Pruß, Alexander (2004), "Remarks on the Chronological Periods", in Lebeau, Marc; Sauvage, Martin, Atlas of Preclassical Upper Mesopotamia, Subartu, 13, pp. 7–21, ISBN 978-2503991207
24. van de Mieroop M. A History of the Ancient Near East, ca. 3000–323 BC — Malden: Blackwell, 2007. — ISBN 978-0-631-22552-2.
25. The Age of Agade: Inventing Empire in Ancient Mesopotamia — Routledge. — P. 3. — ISBN 9781317415527.
26. Nigro, Lorenzo (1998). "The Two Steles of Sargon: Iconology and Visual Propaganda at the Beginning of Royal Akkadian Relief". Iraq (British Institute for the Study of Iraq) 60: 92. JSTOR 4200454.
27. Foster, Benjamin R. (2013), "Akkad (Agade)", in Bagnall, Roger S., The Encyclopedia of Ancient History, Chicago: Blackwell, pp. 266–267, doi:10.1002/9781444338386.wbeah01005, ISBN 9781444338386
28. Georges Roux (1996), Ancient Iraq (3rd Edition)(Penguin Harmondsworth)
29. Stiebing Jr H. William Ancient Near Eastern History and Culture — Pearson Longman; University of New Orleans, 2009. — P. 69.
30. Sargon, doi:10.1163/1574-9347_bnp_e1101500
31. Samuel Noah Kramer, The Sumerians, Chicago University Press, 1971, Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".
32. Stiebing Jr H. William Ancient Near Eastern History and Culture — Pearson Longman; University of New Orleans, 2009. — P. 70.
33. The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State — Cambridge University Press. — P. 104. — ISBN 9780521564960.
34. Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre — Metropolitan Museum of Art. — P. 162–163.
35. Nigro, Lorenzo (1998). "The Two Steles of Sargon: Iconology and Visual Propaganda at the Beginning of Royal Akkadian Relief". Iraq (British Institute for the Study of Iraq) 60: 89 Note 14. JSTOR 4200454.
36. Даллли бұл деректі Аккадтық Саргон емес, Ассириялық Саргон II болуы мүмкін деп болжайды. Stephanie Dalley, "Babylon as a Name for Other Cities Including Nineveh", in [1] Мұрағатталған 30 шілденің 2012 жылы. Proceedings of the 51st Rencontre Assyriologique Internationale, Oriental Institute SAOC 62, pp. 25–33, 2005
37. Ancient Near Eastern History and Culture — Pearson Longman; University of New Orleans, 2009. — P. 71.