ფეთქებადი ნივთიერება — ნივთიერება, რომელსაც გააჩნია პოტენციური ენერგეტიკული რესურსი, რომელიც გამოთავისუფლდება აფეთქების შედეგად სინათლის, წნევის, სითბოს ან ხმის სახით. ასაფეთქებელი მასალის დამზადება შესაძლებელია ერთი ნივთიერებით, ორი ან ორზე მეტი სხვადასხვა ნივთიერებების შერევით.
პოტენციური ენერგიის მქონე ფეთქებადი მასალების სახეები:
დაწნეხილი აირი — ენერგია გამოთავისუფლდება აირის გაფართოების შედეგად მაგალითად ბუტანის, პროპანის ან აცეტილენის კონტეინერის აფეთქებისას ან ჩვეულებრივი აეროზოლის აფეთქების დროსაც.
ფეთქებადი ნივთიერებების ისტორია მოდის დენთის [1][2] დამზადებიდან. მეცხრე საუკუნეში ტანის დინასტიის დროს ჩინელმა ალქიმიკოსებმა აღმოაჩინეს დენთის დამზადების ხერხი[3]. დენთი შეიცავდა ნახშირს, გვარჯილას და გოგირდს. პირველად ჩინელებმა დენთი ბრძოლაში გამოიყენეს 1161-წელს[4][5][6].
პირველი ასაფეთქებელი რომელიც ბევრად ძლიერი იყო დენთზე აღმოჩენილი იქნა 1847-წელს ეს ნივთიერება იყო ნიტროგლიცერინი, ნიტროგლიცერინი მკვეთრად არასტაბილური სითხე იყო ამიტომაც მისი ჩანაცვლება მოხდა ნიტროცელულოზით რომელსაც უკვამლო დენთს უწოდებენ. შემდგომში ალფრედ ნობელმა შეიმუშავა დინამიტის დამზადების ხერხი, რამაც აფეთქება მართვადი გახადა.
მეორე მსოფლიო ომის დროს გამოიყენებოდა ისეთი ნივთიერებები, როგორიცაა ამონიუმის პიკრატი, ტრინიტროტოლუოლი, პენტაერიტრიტოლის ტეტრანიტრატი, ბარატოლი (ბარიუმის ნიტრატი და TNT), ამატოლი (ამონიუმის ნიტრატი და TNT), მინოლი (40% TNT, 40% ამონიუმის ნიტრატი, 20% ალუმინის ფხვნილი), ოქტოლი (75% ციკლოტეტრამეთილენ-ტეტრანიტრამინი, 25% TNT) და სხვა.
დღეისათვის ეს ნივთიერებები შეცვალა სხვა ასაფეთქებლებმა როგორიცაა C-4 და PETN (პენტაერიტრიტოლის ტეტრანიტრატი), ისინი წყლის მიმართ მდგრადები არიან[7].
მიღება
სუფთა ნივთიერებები-შეიცავენ მხოლოდ ერთ ნივთიერებას ყოველგვარი მინარევის გარეშე.
ნიტროგლიცერინი — მკვეთრად არასტაბილური თხევადი ნივთიერება.
აცეტონის პეროქსიდი — მკვეთრად არასტაბილური ორგანული პეროქსიდი.
ტრინიტროტოლუოლი — ყვითელი კრისტალი შესაძლებელია მისი გადადნობა ისე რომ არ აფეთქდეს.
ცელულოზას ნიტრატი — ნიტრირებული პოლიმერი შეიძლება იყო ან არ იყო ძლიერ ფეთქებადი ეს დამოკიდებულია ნიტრატის შემცველობასა და გარემოზე.
ნარევი
იმისათვის, რომ მიღებული იქნას ფეთქებადი ნარევი საჭიროა ეს ნარევი შეიცავდეს მჟანგავს და საწვავს წინააღმდეგ შემთხვევაში აფეთქება არ მოხდება.მაგ;საწვავია ის რაც იწვის მჟანგავი კი თხევადი ან აირადი ჟანგბადი.
ტეტრაზინი N4H4. მას გააჩნია 11 იზომერი[34], ყველაზე სტაბლური იზომერია 2-ტეტრაზინი.
პენტამინია:
პენტაზენიუმი რომელიც შედგება ხუთი აზოტის ატომისგან ქმნის იონსN5+ და იმუხტება დადებითად(კატიონია)
ოქტამინია მაგალითად, ოქტააზაკუბანი, რომელიც შედგება რვა აზოტის მოლეკულისაგან და ქმნიან ფიგურა კუბის ფორმას მისი ფორმულა არის N8. გამოიყენება სარაკეტო საწვავში[35].
Cataldo, Franco; Casari, Carlo S. (2007). „Synthesis, Structure and Thermal Properties of Copper and Silver Polyynides and Acetylides“. Journal of Inorganic and Organometallic Polymers and Materials. 17 (4): 641–651. doi:10.1007/s10904-007-9150-3. ISSN1574-1443.
Reichert,D.;Ewald,D.;Henschler,D.(1975),"Generation and inhalation toxicity of dichloroacetylene",Food and Cosmetics Toxicology13(5): 511–5,,PMID1201833
Collins, P. H.; Holloway, K. J. (1978). „A Reappraisal of silver fulminate as a detonant“. Propellants, Explosives and Pyrotechnics. 3 (6): 159–162. doi:10.1002/prep.19780030603.
Erythritol tetranitrate was first synthesized by British chemist John Stenhouse (1809-1880) in 1849. He extracted the simple sugar erythritol (which he called "erythroglucin") from lichen and then studied its chemistry. See: John Stenhouse (1 January 1849) "Examination of the proximate principles of some of the lichens. Part II," Philosophical Transactions of the Royal Society (London), vol. 139, pages 393-401. Reprinted in German as: John von Stenhouse (1849) "Über die näheren Bestandtheile einige Flechten," Justus Liebigs Annalen der Chemie und Pharmacie, vol. 70, no. 2, pages 218-228. Condensed version (in German): John Stenhouse (12 Sept. 1849) "Über die näheren Bestandtheile einige Flechten," Pharmaceutisches Centralblatt, vol. 20, no. 40, pages 625–628.
Künzel, Martin; Yan, Qi-Long; Šelešovský, Jakub; Zeman, Svatopluk; Matyáš, Robert (2014-01-01). „Thermal behavior and decomposition kinetics of ETN and its mixtures with PETN and RDX“. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry (ინგლისური). 115 (1): 289–299. doi:10.1007/s10973-013-3265-2. ISSN1388-6150.
Frierson, W. J.; Kronrad, J.; Browne, A. W. (1943). „Chlorine Azide, ClN3. I.“. Journal of the American Chemical Society. 65 (9): 1696–1698. doi:10.1021/ja01249a012.
Campbell, H. C.; Rice, O. K. (1935). „The Explosion of Ethyl Azide“. Journal of the American Chemical Society. 57 (6): 1044–1050. doi:10.1021/ja01309a019.