From Wikipedia, the free encyclopedia
საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემია (რუს. Акаде́мия нау́к СССР (АН СССР)) — 1925-1991 წლებში სსრკ უმაღლესი სამეცნიერო დაწესებულება, რომელიც აერთიანებდა სსრკ სამეცნიერო დაწესებულებებსა და მეცნიერებს. ის იმყოფებოდა სსრკ მინისტრთა საბჭოს (1946 წლამდე სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოს) დაქვემდებარების ქვეშ. 1934 წლამდე მდებარეობდა ლენინგრადში, შემდეგ კი — მოსკოვში. იყო რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის (1917-1925 წწ.) სამართალმემკვიდრე.
| Академия наук СССР[1] | |
|---|---|
 | |
 | |
| შეიქმნა | 27 ივლისი, 1925 |
| ტიპი | მეცნიერებათა აკადემია |
| ქვეყანა | სსრკ |
| თავმჯდომარე | ალექსანდრე კარპინსკი[2] , Vladimir Leontyevich Komarov[2] , სერგი ვავილოვი[2] , Alexander Nesmeyanov, მსტისლავ კელდიში, ანატოლი ალექსანდროვი[3] და Gury Marchuk |
რსფსრ-ს პრეზიდენტის 1991 წლის 21 ნოემბრის განკარგულებით, საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიის ბაზაზე ჩამოყალიბდა ამჟამად ფუნქციონირებადი რუსეთის მეცნიერებათა აკადემია (რმა) (რუს. РАН)[4].
1918 წელს აკადემიის დაფინანსება დაევალა რსფსრ განათლების სახალხო კომისარიატს და მეცნიერთა ცხოვრების გაუმჯობესების ცენტრალურ კომისიას.
ადრე შედარებით დამოუკიდებელ მეცნიერებათა აკადემიაზე სახელმწიფო და პარტიული კონტროლის დამყარების მცდელობები 1920-იანი წლების შუა ხანებიდან დაიწყო.
1925 წელს საზეიმოდ აღინიშნა აკადემიის 200 წლის იუბილე. ახალი წესდების მიღებამდე მეცნიერებათა აკადემია მოქმედებდა 1836 წლის წესდების საფუძველზე. ახალი წესდება შეიმუშავა კომისიამ, რომელსაც თავმჯდომარეობდა ვ. პ. მილუტინი. კომისიაში იყო ასევე ნ. ი. გორბუნოვი.
სსრკ მეცნიერებათა აკადემია ჩამოყალიბდა სსრკ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტისა და სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოს 1925 წლის 27 ივლისის დადგენილებით რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ბაზაზე (თებერვლის რევოლუციამდე — პეტერბურგის საიმპერატორო მეცნიერებათა აკადემია). ახალი წესდება დაამტკიცა სსრკ სახალხო კომისართა საბჭომ 1927 წლის 18 ივნისს.
სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის პირველი პრეზიდენტი გახდა ცნობილი გეოლოგი ალექსანდრე პეტრეს ძე კარპინსკი, რომელიც ადრე რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტი იყო.
1928 წლის 13 მარტს სსრკ სახალხო კომისართა საბჭომ დაამტკიცა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის სისტემაში შემავალი დაწესებულებების სია: 8 ინსტიტუტი, 7 მუზეუმი, პუშკინის სახლი, 12 კომისია, 3 ლაბორატორია, ბიბლიოთეკა, არქივი, გამომცემლობა.
1928 წელს, ხელისუფლების ზეწოლის შედეგად, მეცნიერებათა აკადემიის შემადგენლობა გაფართოვდა და არჩეულ იქნა რამდენიმე ახალი კომუნისტი წევრი (აკადემიკოსთა საბჭოთა ნაკრები).
1929 წლის იანვარში აკადემიკოსებმა დემონსტრაციულად ჩააგდეს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის წევრობაზე წარდგენილი სამი კომუნისტის კანდიდატურა (წითელ პროფესორთა ინსტიტუტის ლიტერატურული განყოფილების ხელმძღვანელი ფრიცშე, ჟურნალ „ისტორიკოს-მარქსისტი" სარედაქციო კოლეგიის წევრი ლუკინი და კომუნისტური აკადემიის ფილოსოფიის ინსტიტუტის დირექტორი დებორინი),[5] მაგრამ უკვე თებერვალში, ძლიერი ზეწოლის პირობებში, იძულებულნი გახდნენ გადაეხედათ თავიანთი გადაწყვეტილება. 1929 წელს აკადემიაში „წმენდის“ ჩასატარებლად ლენინგრადში გაიგზავნა სამთავრობო კომისია. იმავე წლის ივნის-დეკემბერში აკადემიიდან გაუშვეს 128 საშტატო თანამშრომელი (960-დან) და 520 უშტატო თანამშრომელი (830-დან). ამის შემდეგ პარტიულმა სამთავრობო ორგანოებმა სრული კონტროლი დააწესეს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიაზე. არჩეულ იქნა აკადემიის ახალი პრეზიდიუმი. პოლიტბიუროს განსაკუთრებული ბრძანებულების საფუძველზე პრეზიდენტი კარპინსკი დატოვეს თავის პოსტზე, ვიცე-პრეზიდენტებად დაამტკიცეს გ. მ. კრჟიჟანოვსკი, ნ. ი. მარი და ბ. ლ. კომაროვი, მუდმივ მდივნად კი — ვ. პ. ვოლგინი.
1929 წლის დეკემბრიდან 1930 წლის დეკემბრამდე პერიოდში „აკადემიურ საქმეზე“ 100-ზე მეტი ადამიანი დააკავეს (ძირითადად ჰუმანიტარული მეცნიერებების სპეციალისტები, პირველ რიგში ისტორიკოსები).
1930 წლის თებერვალ-აპრილში შემუშავდა და დამტკიცდა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ახალი წესდება. პროექტის შემუშავება დაევალა სსრკ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის მეცნიერთა და საგანმანათლებლო დაწესებულებების მართვის კომიტეტის პლენუმის მიერ დამტკიცებულ აკადემიურ კომისიას, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ვ. პ. ვოლგინი. 1930 წლის 28 თებერვალს გაიმართა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის წესდების შემუშავებისა და რეორგანიზაციის კომისიის პირველი სხდომა. ახალი წესდების პროექტი განიხილა და დაამტკიცა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის 1930 წლის 31 მარტი - 5 აპრილის სესიამ. სსრკ მეცნიერებათა აკადემიამ დაამტკიცა 1931-1932 წლების პირველი სამუშაო გეგმა. 1930 წლის 4 აპრილს საერთო კრებაზე მიიღეს წესდება.
1930 წელს, სსრკ მთავრობის რეორგანიზაციასთან დაკავშირებით, სსრკ მეცნიერებათა აკადემია გადავიდა სსრკ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის იურისდიქციაში.
სსრკ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის 1933 წლის 14 დეკემბრის ბრძანებულებით „სსრკ მეცნიერებათა აკადემია სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოს იურისდიქციაში გადაცემის შესახებ" (მანამდე იგი ექვემდებარებოდა სსრკ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის მეცნიერთა და საგანმანათლებლო დაწესებულებების მართვის კომიტეტს).
1934 წელს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდიუმი და 14 სამეცნიერო ინსტიტუტი ლენინგრადიდან მოსკოვში გადაიყვანეს. 1937 წლის 1 იანვარს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიაში იყო: 88 — სრულუფლებიანი წევრი (აკადემიკოსები), 4108 — სამეცნიერო და სამეცნიერო-ტექნიკური თანამშრომელი (1937 წლის 1 ოქტომბრის მდგომარეობით).[6]
1939 წელს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრად აირჩიეს ი. ბ. სტალინი.
1945 წლიდან 1970 წლამდე მეცნიერ მუშაკთა საერთო რაოდენობა (მათ შორის უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებების პედაგოგიური და სამეცნიერო პერსონალი) შვიდჯერ გაიზარდა: 130 ათასიდან 950 ათას ადამიანამდე. 1980 და 1985 წლებში მეცნიერთა საერთო რაოდენობამ დატოვა 1,4 და 1,5 მილიონი ადამიანი, შესაბამისად. 1945 წლიდან 1985 წლამდე ყველა სახის სამეცნიერო, სამეცნიერო, პედაგოგიური, დიზაინისა და დიზაინის ორგანიზაციების საერთო რაოდენობა ასევე მუდმივად იზრდებოდა და შეადგენდა 1700, 5300 და 5100 სსრკ-ში მთლიანობაში 1945, 1970 და 1985 წლებში.[7]
1985 წლისთვის სსრკ მეცნიერებათა აკადემიაში იყო:[7]
მიღწეული წარმატებებისთვის სსრკ მეცნიერებათა აკადემია ორჯერ დაჯილდოვდა ლენინის ორდენით: 1969 [8] და 1974 წლებში.
1932 წელს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიამ მოაწყო თავისი პირველი ფილიალები — ურალის და შორეული აღმოსავლეთის, ასევე სამეცნიერო-კვლევითი ბაზები — ყაზახური და ტაჯიკური.
1933 წელს შეიქმნა ამიერკავკასიის ფილიალი, 1934 წელს — კოლის კვლევითი ბაზა. 1935 წელს აზერბაიჯანის და 1936 წელს ამიერკავკასიის ფილიალის სომხური ფილიალი გადაკეთდა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის დამოუკიდებელ ფილიალებად. 1936 წელს გაჩნდა ჩრდილოეთის ბაზა, 1939 წელს — უზბეკური და 1941 წელს, დიდი სამამულო ომის წინა დღეს — თურქმენული ფილიალები [9] .
1941 წლის ბოლოსთვის სსრკ მეცნიერებათა აკადემიას ჰქონდა 7 ფილიალი (აზერბაიჯანული, სომხური, ყაზახური, ტაჯიკური, თურქმენული, უზბეკური და ურალი), ორი კვლევითი ბაზა (კოლის და სევერნაია) და ერთი მთის ტაიგის სადგური. ამ დროისთვის სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ფილიალებისა და ბაზების სამეცნიერო დაწესებულებებს ჰყავდათ 1500-მდე სამეცნიერო და სამეცნიერო-ტექნიკური თანამშრომელი, მათ შორის 12 აკადემიკოსი, 11 შესაბამისი წევრი, 126 დოქტორი, 284 მეცნიერებათა კანდიდატი და 610 სამეცნიერო თანამშრომელი აკადემიური ხარისხის გარეშე.
დიდი სამამულო ომის დაწყებისთანავე სწრაფად გაიზარდა აკადემიის როლი ეროვნული ეკონომიკის განვითარების საკითხების მოგვარებაში. უკვე 1941 წლის 10 ივლისს შეიქმნა სსრკ სახელმწიფო თავდაცვის კომიტეტთან არსებული სამეცნიერო და ტექნიკური კომიტეტი, რომელიც დაჯილდოვდა დიდი უფლებამოსილებით, კომიტეტში შედიოდა მრავალი უდიდესი მეცნიერი. 1941 წლის აგვისტოში სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის სამეცნიერო მუშაობის გეგმები მოიცავდა თემებს ფრონტის პრიორიტეტული მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების შესახებ, ისევე როგორც არაკლასიფიცირებული თემები სამხედრო წარმოების ინტერესებში ავიაციის, არტილერიის, ინჟინერიის, კომუნიკაციების სფეროში, ფლოტი და ა.შ. მოგვიანებით, ასეთი თემების რაოდენობა მხოლოდ გაიზარდა. აკადემიას ასევე დაევალა მრეწველობისთვის ნედლეულის უწყვეტი მიწოდების უზრუნველყოფა, ამ მიზნით შეიქმნა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის კომისია ურალის, დასავლეთ ციმბირისა და ყაზახეთის რესურსების თავდაცვითი საჭიროებისთვის მობილიზებისთვის, რომელმაც მოაწყო. ნედლეულის შესწავლა ქვეყნის აღმოსავლეთ რეგიონებში. შეიქმნა ან მნიშვნელოვნად გაფართოვდა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ახალი რეგიონალური ცენტრები და ფილიალები (დასავლეთ ციმბირული, უზბეკური, შუა ვოლგა, ჩრდილოეთ კავკასია და სხვ.)[10]
სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდიუმი 1942 წლამდე მუშაობდა სვერდლოვსკის ევაკუაციაში და ყველა ევაკუირებული სამეცნიერო დაწესებულება კომპაქტურად იყო განთავსებული ქვეყნის აღმოსავლეთ ნაწილში 12 ქალაქში. 1943 წლის ბოლოსთვის ყველა სამეცნიერო დაწესებულება დაბრუნდა მოსკოვში.[11]
სსრკ-ს დაშლასთან დაკავშირებით, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის სამეცნიერო დაწესებულებები, რომლებიც მდებარეობს ყოფილ საკავშირო რესპუბლიკებში და რომლებიც შედიოდნენ საკავშირო რესპუბლიკების მეცნიერებათა აკადემიების შემადგენლობაში, გახდა ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოების ნაწილი. მხოლოდ რუსეთის ფედერაციას სსრკ-ს დროს არ გააჩნდა საკუთარი მეცნიერებათა აკადემია, მიუხედავად იმისა, რომ სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის სამეცნიერო დაწესებულებების 98% მდებარეობდა რუსეთში, ხოლო სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის წევრების 95% მუშაობდა და ცხოვრობდა რუსეთში[12]. ფაქტობრივად, სსრკ მეცნიერებათა აკადემია იყო რუსეთის მეცნიერებათა აკადემია. რუსი აკადემიკოსების ინიციატივით, 1991 წლის 21 ნოემბერს, რუსეთის პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა ბრძანებულებას რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის შექმნის შესახებ, რომლის თანახმად, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ყველა წევრი, მათ შორის დსთ-ს ქვეყნებში მცხოვრებნი, ავტომატურად გახდნენ რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრები[12]. რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მდებარე სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის დაწესებულებებისა და ორგანიზაციების სარგებლობაში და განკარგვაში ყველა შენობა, დიდი სამეცნიერო ინსტრუმენტი, გემი, სამეცნიერო აღჭურვილობა და სხვა სახელმწიფო ქონება გადაეცა საკუთრებაში რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიას[13].
1991 წლის დეკემბერში ჩატარდა რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის არჩევნები და ამ არჩევნებში გასულმა მეცნიერებმა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილ წევრებთან ერთად ჩამოაყალიბეს რუსეთის მეცნიერებათა აკადემია.
1992 წელს დაარსდა მეცნიერებათა აკადემიების საერთაშორისო ასოციაცია (საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია, რომელიც შეიქმნა სნგ-ს ქვეყნებისა და ვიეტნამის მეცნიერებათა აკადემიების ძალისხმევის გასაერთიანებლად მნიშვნელოვანი სამეცნიერო პრობლემების გადასაწყვეტად).
აკადემიის კვლევითი საქმიანობა ხორციელდებოდა ინსტიტუტების, ლაბორატორიების, ობსერვატორიების ქსელში. სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ქსელში არსებობდა 295 სამეცნიერო დაწესებულება.[14]
სსრკ მეცნიერებათა აკადემიას ჰქონდა საკუთარი გამომცემლობა, სამეცნიერო-კვლევითი ფლოტი და ბიბლიოთეკების ქსელი. ორგანიზაცია თავის დაწესებულ ჯილდოებს გადასცემდა იმ მეცნიერებს, რომელთაც მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს მეცნიერების განვითარებაში.
სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის სრულუფლებიანი წევრების საერთო რაოდენობა 1936 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით იყო 98 ადამიანი.
1989 წელს სსრკ მეცნიერებათა აკადემია შედგებოდა 323 სრულუფლებიანი წევრისაგან, 586 წევრ-კორესპონდენტისა და 138 უცხოელი წევრისაგან.[15]
სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ორგანოები ჩამოყალიბდა ექსკლუზიურად არჩევით საფუძველზე. უმაღლესი ორგანოა აკადემიკოსთა და წევრ-კორესპონდენტთა საერთო კრება, რომელიც ყოველ 4 წელიწადში ერთხელ, სესიებს შორის პერიოდებში, აკადემიის სამართავად ირჩევს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდიუმს.
სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტები:
სსრკ მეცნიერებათა აკადემია მოიცავდა 14 (1956 წლიდან) რესპუბლიკურ აკადემიას ( რსფსრ-ს არ გააჩნდა საკუთარი აკადემია) და სამ რეგიონალურ ფილიალს რსფსრ-ში: ციმბირის (1957), შორეული აღმოსავლეთის (1987) და ურალის (1987).
და სხვ.
კრიტიკოსებმა აღნიშნეს, რომ, მიუხედავად სსრკ-ში მეცნიერების მდგომარეობისა და განვითარებისათვის სრულუფლებიანი და ფორმალური პასუხისმგებლობისა, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიას თავისი არსებობის მანძილზე არ შეუმუშავებია ერთი სერიოზული პროექტიც კი, რომელიც საბჭოთა მეცნიერების რეფორმირებას მოახდენდა.[7]
ამავე დროს, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის ცალკეული წევრების დიდი ძალისხმევით მიმდინარეობდა ბრძოლა მეცნიერების განვითარებისთვის. მაგალითად, აკადემიკოსმა ა. დ. სახაროვმა და რიგმა სხვა ფიზიკოსებმა და ბიოლოგებმა, დიდი წვლილი შეიტანეს სოფლის მეურნეობისა და მთლიანად ბიოლოგიის „ლისენკოვშჩინისგან“ განთავისუფლებაში. მათემატიკოსებმა ნ. ნ. მოისეევმა, გ. ს. პოსპელოვმა და სხვებმა დიდი წვლილი შეიტანეს საბჭოთა პერიოდის გამოუთქმელი აკრძალვების ეტაპობრივ შესუსტებასა და გაუქმებაში კიბერნეტიკული კვლევის, ეკონომიკის მათემატიკური მოდელირების, ეკოლოგიის, გარემოს მენეჯმენტის და შემდეგ საზოგადოების სხვა ასპექტების შესახებ, სადაც მეცნიერულ კვლევებს შეეძლო გამოევლინა და საჯარო გაეხადა რიგი პარტიული გადაწყვეტილებების აშკარა შეცდომები და აბსურდულობა. ამ ძალისხმევის მნიშვნელობის მაგალითებს შორის იყო ჩრდილოეთ მდინარეების შემობრუნების ცნობილი პროექტის გაანგარიშება და მისი ეკოლოგიური და ეკონომიკური უსაფუძვლობის დადასტურება, ბირთვული დარტყმის გაცვლის შედეგების გაანგარიშება („ბირთვული ზამთარი"), რამაც ხელი შეუწყო 1970-იან წლებში ატომური იარაღის შეკავებას და ა.შ. მეორე მხრივ, აკადემიკოს ნ. ნ. მოისეევის წინადადება (გამოქვეყნდა გაზეთ „იზვესტიაში“ 1985 წელს) სსრკ პედაგოგიურ მეცნიერებათა აკადემიის სსრკ მეცნიერებათა აკადემიაში შესვლის შესახებ, „ლისენკოიზმის აღმოფხვრის მიზნით, რომელიც მტკიცედ იყო ფესვგადგმული საბჭოთა მასწავლებლებს შორის“,[17]) საკმაოდ უმნიშვნელო აღმოჩნდებოდა მთელი აკადემიის ავტორიტეტის მხარდაჭერის გარეშე.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
