ესპანური ენა

ესპანური ენა ან კასტილიური ენა (ესპ. español, castellano) — ესპანელების, ცენტრალური ამერიკის (მექსიკელების, კოსტა-რიკელების და ა.შ.), კარიბელების (კუბელების და ა.შ.), სამხრეთ ამერიკის ქვეყნების (ბრაზილიის, სურინამის, გაიანასა და საფრანგეთის გვიანის გარდა) მოსახლეობის ოფიციალური ენაა. მიეკუთვნება ინდოევროპულ ენათა ოჯახის რომანული ჯგუფის ენებს.

ესპანური Español, Castellano
გავრცელებულია	ესპანეთი, ლათინური ამერიკა,  ეკვატორული გვინეა (იხილეთ. გავრცელების არეალი)
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	400 მლნ. (450—500 მლნ., იმ ხალხის ჩათვლით, რომლებისთვისაც ესპანური მეორე ენაა)
ოფიციალური სტატუსი	არგენტინა  ბოლივია  ვენესუელა  გვატემალა  ჰონდურასი  დომინიკელთა რესპუბლიკა  ევროპის კავშირი  დასავლეთი საჰარა  ესპანეთი  კოლუმბია  კოსტა-რიკა  კუბა  მექსიკა  ნიკარაგუა ნიუ-მექსიკო (აშშ)  პანამა  პარაგვაი  პერუ  პუერტო-რიკო (აშშ)  სალვადორი  ურუგვაი  ჩილე  ეკვადორი  ეკვატორული გვინეა; ორგანიზაციები:  ევროპის კავშირი გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაცია
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	ინდოევროპული ოჯახი რომანული ჯგუფი იბერიულ-რომანული ქვეჯგუფი
დამწერლობის სისტემა	ლათინური
ენის კოდები	ISO1: es ISO2: spa ISO3: spa
ვიკისივრცე
ენის თარგი	{{Lang-es}}
ვიკისივრცეში არის ვიკიპედია — ესპანური

გავრცელების არეალი

ქვეყნები ესპანურენოვანი მოსახლეობით
ესპანურის მოლაპარაკეთა რიცხვი
მექსიკა (106 255 000)  კოლუმბია (45 600 000)  ესპანეთი (44 400 000)  არგენტინა (41 248 000)  აშშ (41 000 000)  პერუ (26 152 265)  ვენესუელა (26 021 000)  ბრაზილია (19 700 000)  ჩილე (15 795 000)  კუბა (11 285 000)  ეკვადორი (10 946 000)  დომინიკელთა რესპუბლიკა (9 650 000)  გვატემალა (8 163 000)  ჰონდურასი (7 267 000)  ბოლივია (7 010 000)  სალვადორი (6 859 000)  ნიკარაგუა (5 503 000)  პარაგვაი (4 737 000)  კოსტა-რიკა (4 220 000)  პუერტო-რიკო (4 017 000)  ურუგვაი (3 442 000)  პანამა (3 108 000)  ფილიპინები (2 900 000)  საფრანგეთი (2 100 000)  პორტუგალია (1 750 000)  ჰაიტი (1 650 000)  მაროკო (960 706)  გაერთიანებული სამეფო (900 000)  იაპონია (500 000)  იტალია (455 000)  ეკვატორული გვინეა (447 000)  გერმანია (410 000)  დასავლეთი საჰარა (341 000)  კანადა (272 000)  ჩინეთი (250 000)  გაიანა (198 000)  შვეიცარია (172 000)  ისრაელი (160 000)  ავსტრალია (150 000)  ბელიზი (130 000)  რუსეთი (111 900)[1]  არუბა (105 000)  სამხრეთი კორეა (90 000)  ანდორა (40 000)  შვედეთი (39 700)  ტრინიდადი და ტობაგო (32 200)  თურქეთი (29 500)  ახალი ზელანდია (26 100)  ნიდერლანდი (17 600)  ფინეთი (17 200)  საფრანგეთის გვიანა (13 000)  რუმინეთი (7000)  აშშ-ის ვირჯინის კუნძულები (3980)  ლიბანი (2300)  ავსტრია (1970)  ქუვეითი (1700)

ისტორია

ესპანური ენა შეიქმნა ხალხური ლათინურისა და იბერიის რომაული პროვინციების ადგილობრივი მოსახლეობის ენის შეჯვარების საფუძველზე. თავისი წარმოშობით იგი წარმოადგენს კანტაბრიის დიალექტს, რომელიც IX საუკუნეში გავრცელდა ძველი კასტილიის, ხოლო XI საუკუნიდან მთელს ცენტრალურ ესპანეთში. XV საუკუნეში კასტილიური დიალექტი გახდა ესპანეთის ლიტერატურული ენა.

ესპანური 34 მლნ. ადამიანის ენაა, რომლებიც ცხოვრობენ ესპანეთის ტერიტორიაზე. მათ შორის არიან კატალონიელები, ბასკები და გალისიელები, რომელთაც თავიანთი ენაც აქვთ. კატალონელებს უკავიათ კატალონიის, ვალენსიის მდინარისპირეთი და ბალეარის კუნძულების ნაწილი და ლაპარაკობენ კატალანურად. ბასკები ცხოვრობენ ბასკეთის სამ პროვინციაში - გიპუსკოაში, ბისკაიასა და ალავაში, და ლაპარაკობენ ბასკურ ენაზე, რომელიც არ ეკუთვნის ინდო-ევროპულ ენათა ჯგუფს, არამედ განეკუთვნება იბერიულ ოჯახს. გალისიელები ცხოვრობენ ნახევარკუნძულის ჩრდილოეთ ნაწილში, პორტუგალიასთან და აქვთ საკუთარი ენა, რომელიც ძალიან ჰგავს პორტუგალიურს.

ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე და მცირე აზიაში (ბულგარეთი, თურქეთი, საბერძნეთი და ყოფილი იუგოსლავია) ცხოვრობენ საფარიელი ბერძნები, რომლებიც 1492 წ. გაძევებულ იქნენ ესპანეთიდან კათოლიკე მეფეების ფერნანდოსა და იზაბელის დროს, და რომლებმაც შემოინახეს თავიანთი მშობლიური ენა (ესპანური).

ესპანური ეკუთვნის რომანულ ენათა ოჯახს. ამ ჯგუფში ესპანურის გარდა არის ფრანგული, პროვანსული, იტალიური, რუმინული, მოლდავური, პორტუგალიური, გალისიური, კატალანური ენა, რეტორომანული, სარდინიული და დალმატური ენა (ან დალმატი), რომელთაგან ბოლო ორი მკვდარ ენებს განეკუთვნება.

ყველა ამ ენის წარმომავლობა მჭიდროდ არის დაკავშირებული რომის იმპერიის არსებობასთან. პირველად ლათინური ენა გავრცელებული იყო რომის ტერიტორიასა და მის შემოგარენში. იტალიის ამ რეგიონს ანტიკურ ხანაში ლაციუმს უწოდებდნენ. აქედანაა მისი სახლეწოდებაც „ლათინური ენა“. მოგვიანებით, რომის იმპერია მოიცავდა ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებს, რამაც რომაელებს მისცა უფლება ხმელთაშუა ზღვისთვის ეწოდებინათ mare nostrum (ჩვენი ზღვა). რომაელების მიერ დაპყრობილ ტერიტორიებს პროვინციები ერქვა. ვერც რომის იმპერიის რღვევამ და ვერც ბარბაროსების შემოსევებმა, რაც ჩვ. ერამდე II საუკუნეში დაიწყო, ვერ შეაჩერა რომანიზაცია, რომელიც ახ. წელთაღრიცხვით VII-VIII სს-მდე გაგრძელდა.

ყველა რომანული ენა მოდის ლათინური სალაპარაკო ენიდან. ამ ენის მატარებელნი იყვნენ რომაელი ლეგიონერები, ჩინოსნები და ვაჭრები, რომლებიც გადაადგილდებოდნენ რომის იმპერიის ტერიტორიაზე. სხვადასხვა რომანულ ენას საფუძვლად დაედო გარკვეული ფაქტორები, რაც გამოწვეული იყო სალაპარაკო ლათინურისა და რომაული პროვინციების დაშორებით; ეს ფაქტორები შემდეგია:

1. ლათინურის განვითარების კონტრასტი, რაც კარგად ჩანს სარდინიის რომანიზაციის პერიოდის (პირველი ტერიტორია, რომელსაც შეეხო რომანიზაცია) და დაკიის რომანიზაციის პერიოდის შედარებით (ბოლო ტერიტორია, რომელსაც შეეხო რომანიზაცია).
2. განსხვავებანი ლათინურის დიალექტებს შორის, გამოწვეული იტალიკური ენებისაგან რომის იმპერიის ბატონობის პერიოდში.
3. პროვინციებს შორის კონტაქტების შემცირება, როგორც შედეგი იმპერიის დაშლისა V საუკუნეში.
4. სუბსტრატი დამხვედრი ენებისა, ანუ აბორიგენული ენებისა, რომლებზეც ლაპარაკობდნენ პროვინციებში ლათინურის გავრცელებამდე.

რომანული ენები იყოფა შემდეგ ჯგუფებად:

1. გალო-რომანული ენები: ფრანგული ენა და პროვანსული ენა
2. იბერო-რომანული ენები: ესპანური ენა, პორტუგალიური ენა, გალისიური ენა და კატალანური ენა.
3. იტალო-რომანული: იტალიური ენა და რეტორომანული ენა
4. დაციო-რომანული ენები: რუმინული ენა და მოლდავური ენა.

მაშინ, როდესაც დასავლურ რომანულ ჯგუფში შედის გალო-რომანული და იბერო-რომანული ჯგუფი, რთულია მათი მკვეთრი გამიჯვნა. განსაკუთრებით დიდ დისკუსიას იწვევს კატალანური ენა.

გრამატიკა

ნაცვალსახელი

პირის ნაცვალსახელი

პირის ნაცვალსახელი დაიყოფა ორი სახის ნაცვალსახელად, - სუბიექტისად და ობიექტისად. ობიექტის, ანუ დამატების ნაცვალსახელი, თავის მხრივ, ორგვარია, მახვილდასმული და უმახვილო ფორმისა.

ესპანური პირის ნაცვალსახელები

სუბიექტი	პირდაპირი ობიექტი	ირიბი ობიექტი
yo	me	me
tú	te	te
él	lo, le	le
ella	la	le
usted	lo, la, le	le
nosotros	nos	nos
nosotras	-	-
vosotros	os	os
vosotras	-	-
ellos	los, les	les
ellas	las	-
ustedes	los, las, les	les

ზმნა: უღლება, კილო და დროები

ზმნის განსაზღვრული და განუსაზღვრელი ფორმები

ზმნის განსაზღვრული ფორმები ესპანურში პირის, რიცხვის და კილოს მიხედვით იცვლება, ხოლო განუსაზღვრელი კი არა. ესპანურ ენაში ზმნას სამი განუსაზღვრელი ფორმა გააჩნია; ინფინიტივი, გერუნდივი და პარტიციპი.

უღლების ტიპები

ესპანური ზმნას დაჰყოფენ უღლების სამ ტიპად, ან სამ კლასად იმისდა მიხედვით, თუ რომელ ზმნას ინფინიტივში რა დაბოლოება გააჩნია.

• უღლების პირველი ტიპი: თუ ზმნის ინფინიტიური დაბოლოება არის -ar,

მაგ.; hablar (ლაპარაკი, ის ლაპარაკობს), estudiar (სწავლა, ის სწავლობს, შეისწავლის), fumar (მოწევა, ის სიგარეტს ეწევა), descansar (დასვენება, ის ისვენებს), cantar (სიმღერა, ის მღერის), bailar (ცეკვა, ის ცეკვავს), tomar (აღება რამესი; ის იღებს, სმა, დალევა, ის წყალს სვამს), trabajar (მუშაობა, ის მუშაობს), ayudar (დახმარება; ის ეხმარება), llamar (რქმევა, დაძახება, დარეკვა; ის არქმევს, ეძახის, რეკავს, ), preguntar (შეკითხვა; ის სვამს კითხვას), contestar (პასუხი; ის მასუხს იძლევა).

• უღლების მეორე ტიპი: თუ ზმნის ინფინიტიური დაბოლოება არის -er,

მაგ.; comer (ჭამა, ის ჭამს), beber (სმა, დალევა, ის წყალს სვამს), creer (ფიქრი, ის ფიქრობს, მას სჯერა, მას ჰგონია), leer (წაკითხვა, ის წიგნს კითხულობს).

• უღლების მესამე ტიპი: თუ ზმნის ინფინიტიური დაბოლოება არის -ir,

მაგ.; vivir (ცხოვრება, ის ცხოვრობს), escribir (წერა, ის წერს), partir (დაყოფა, ის ჰყოფს, ის ანაწილებს), decidir (გადაწყვეტა, ის გადაწყვეტილებას იღებს (იღებს)), conducir (ტარება, მანქანის ტარება, ის მანქანას ატარებს, ის მანქანას მართავს), elegir (არჩევა, ის ირჩევს).

კილო

ესპანურში მოქმედება შეიძლება იცვლებოდეს ახლანდელ, წარსულ და მომავალ დროებში, თუმცა გარდა ამისა, არსებობს კიდევ ე.წ. კილოს კატეგორია. კილო, ანუ მოდუსი სამია ესპანურში: თხრობითი კილო, კავშირებითი კილო და ბრძანებითი კილო.

1. თხრობითი კილო - Indicativo: წარმოადგენს სინამდვილის თხრობით, ან მტკიცებით მოდუსს. გამოიყენება მაშინ, როდესაც ვსაუბრობთ იმაზე, რაც ჩვენ სინამდვილედ წარმოგვიდგენია ახლა, ან სამომავლოდ, ანდა წარმოგვედგინა წარსულში.
2. კავშირებითი კილო - Subjuntivo: წარმოადგენს ჯერ კიდევ არასრულებული სურვილების, არარეალურ ქმედებათა გამოსახატავ მოდუსს. ეს კილო გამოიყენება მაშინ, როდესაც ვსაუბრობთ იმ მოქმედებებზე, რომლებიც ჩვენ არარეალურად, თუმცა სასურველად გვესახება ახლა, ან სამომავლოდ, ანდა ასეთად გვესახებოდა წარსულში.
3. ბრძანებითი კილო - Imperativo: წარმოადგენს რჩევათა და ბრძანებათა მოდუსს. ეს კილო გამოიყენება მაშინ, როდესაც ვსაუბრობთ იმ მოქმედებებზე, რომელთა შესასრულებლადაც გვსურს ვუბიძგოთ სხვას, თხოვნის, რჩევის, ანდა ბრძანების ფორმით.

მარტივი და რთულშედგენილი დროის ფორმები

ზმნის ზოგიერთი დრო იწარმოებს რთულშედგენილ ფორმებს. რთულშედგენილი დროის საწარმოებლად ესპანურში დამხმარე ზმნად გამოიყენებენ haber-ს (ქონა, ყოლა), რომელიც დამხმარე ზმნის როლში ჰკარგავს თავის პირველად ლექსიკურ მნიშვნელობას და იძენს ე.წ. გრამატიკულ მნიშვნელობას. კერძოდ დამხმარე ზმნა ძირითად საუღლებელ ზმნას აძენინებს წარსულის გრამატიკულ ფუნქციასა და მაშასადამე მნიშვნელობასაც. მაგ.; მეშვეობით იწარმოება perfekt-ი, plusquamperfekt-ი, futurum I-ი და condicional perfecto-ს ფორმები.

რიცხვითი სახელი: წელი და თარიღი, წონა, ზომის ერთეულები

რაოდენობითი და რიგობითი რიცხვითი სახელი

Cero-ნოლი, Uno-ერთი, dos-ორი, tres-სამი, cuatro-ოთხი, cinco-ხუთი, seis-ექვსი, siete-შვიდი, ocho-რვა, nueve-ცხრა, Diez-ათი. Primero/primera-პირველი, segundo/segunda-მეორე, tercero/tercera-მესამე, cuarto/cuarta-მეოთხე, quinto/quinta-მეხუთე, sexto/sexta-მეექვსე, séptimo/séptima-მეშვიდე, octavo/octava-მერვე, noveno/novena-მეცხრე, décimo/décima-მეათე.

ლექსიკა

სიტყვები და ფრაზები

გამარჯობა; დღე მშვიდობისა! - ¡Buenos días! გამარჯობა; საღამო მშვიდობისა! - ¡Buenas tardes! გამარჯობა, ან ნახვამდის; - ღამე მშვიდობისა! - ¡Buenas noches! მშვიდობით! - ¡Adiós! გთხოვთ! - ¡Por favor! გმადლობთ! - ¡Gracias! დიახ. ჰო. კი. - Si. არა. - No. ბოდიში. - Perdon. არა უშავს! წავა! მერე რა! - ¡Vale! მიშველეთ! - ¡Socorro! აქ. - Aquí. იქ. - Allí. მარჯვნივ. - A la derecha. მარცხნივ - A la izquierda პირდაპირ. - Todo recto. როდის - ¿Cuando? რა - ¿Qué? სად - ¿Dónde? გაქვთ ... - ¿Tiene …? მინდა ... – Quisiera … რა ღირს ეს? - ¿Cuánto cuesta? სად არის? - ¿Dónde está? სად აქვთ? - ¿Dónde hay? დღეს. - Hoy. ხვალ. - Maňana. არ მინდა. - No quiero. არ შემიძლია. - No puedo. ერთი წუთით, თუ შეიძლება! - ¡Un momento, por favor! სად არის საპირფარეშო? - ¿Dónde están los servicios? გთხოვთ, იქნებ დამიწეროთ - ¡Por favor, escríbamelo! თავი დამანებეთ! - ¡Déjeme en paz! გამოუძახეთ ექიმს! - ¡Rápido, llame a un médico! დაურეკეთ სასწრაფო დახმარებაში! - ¡Rápido, llame una ambulancia! როგორ ხართ? - como estas? მე აქ ვარ. - yo estoy aqui.

იხილეთ აგრეთვე

• ესპანური ენა (DELE)
• რომანისტიკა
• ისპანისტიკა

რესურსები ინტერნეტში

• ესპანურ-ქართული და ქართულ-ესპანური ონლაინ ლექსიკონი espanuri.ge
• ქართულ-ესპანური სასაუბრო და ესპანურ-ქართული ლექსიკონი
• ვისწავლოთ ესპანური დაარქივებული 2011-08-21 საიტზე Wayback Machine.
• ესპანური ენისა და კულტურის ცენტრი საქართველოში

ლიტერატურა

• ესპანური ენა ყველასათვის = Espanol para todos : სახელმძღვ. დამოუკ. შესწავლისათვის / [შეადგინა და თარგმნა ირაკლი ვახვახიშვილმა ; რედ.: ირაკლი ვახვახიშვილი (ესპ. ნაწ.), ქეთევან ბურჯანაძე (ქართ. ნაწ.)] - მე-2 გამოც. - თბ., 2005.

სქოლიო

1. მოსახლებო ეროვნებით და რუსული ენის ფლობით რუსეთის ფედერეციის სუბიექტების მიხედვით დაარქივებული 2011-09-03 საიტზე Wayback Machine. სრულიად რუსეთის მოსახლეობის აღწერა 2002 წელს.