Remove ads
Europana Uniono esas internaciona organizuro kreita por igar favoroza l'unigo di stati e populi de Europa. Ol konsistas ek 27 stati, e kreesis per kontrato subskribita en Maastricht, Nederlando, ye la 7ma di februaro 1992, qua efikeskis ye la 1ma di novembro 1993.
| Europana Uniono | ||
List
| ||
 | ||
| Standardo di Europana Uniono | Blazono di Europana Uniono | |
| Nacionala himno: | ||
| Europana himno | ||
 | ||
Urbi: | ||
| Chefurbo: | Bruxel | |
| · Habitanti: | 1 119 088 (2011) | |
Lingui: | ||
| Oficala lingui: | 23 oficala lingui | |
| Tipo: | Europana Konsilistaro | |
| · Prezidanto dil Europana Konsilistaro: | Charles Michel | |
| · Prezidanto dil Komisitaro: | Ursula von der Leyen | |
| · Totala: | 4 324 782 km² | |
| · Aquo: | 3,08% % | |
Habitanti: (3ma maxim granda) | ||
| · Totala: | 501 105 661 (2011) | |
| · Denseso di habitantaro: | 114 hab./km² | |
Plusa informi: | ||
| Veho-latero: | sinistre, dextre | |
| Reto-domeno: | .eu | |
La kontrato pri Europana Uniono apogas su sur tri bazi:
- Pakto di Roma, qua kreis la Komunitato Europana pri Karbono e Stalo, pose modifikita, e la kontrato qua kreis Euratom (altre dicante EK-politiko tradicionala). Anke la guidolinei pri l'ekonomial e monetala uniono.
- Komuna politiko pri sekureso ed exterlandal aferi. Singla membro e la Komitato havas inicio-yuro.
- Kunlaboro en l'interna e yural aferi. Ol kontenas komuna politiko pri enmigrado e refujal aferi. Anke por kombatar terorismo, krimino e narkotiko-uzo.
Europana Uniono expansis su ye la 1ma di januaro 1995, kande Austria, Finlando e Suedia membreskis.
Ye la 1ma di januaro 2002 Europana Uniono komencis uzar komuna monetaro: euro - tamen ne omna membri. Euro uzesas en Austria, Belgia, Finlando, Francia, Germania, Grekia, Hispania, Irlando, Italia, Luxemburgia, Nederlando e Portugal.
Europana Uniono expansis su itere ye la 1ma di mayo 2004, kande Chekia, Chipro, Estonia, Hungaria, Latvia, Lituania, Malta, Polonia, Slovakia e Slovenia divenis membri.
Ye la 1ma di decembro 2009, Kontrato di Lisboa aplikesis.
Remove ads
Precedanti
Pos finir la duesma mondomilito, multa nacioni Europana restis destruktita. Germania devastabis, sive pri la quanto di morti, sive pri materiala domaji. Quankam Francia ed Unionita Rejio oficale vinkis la milito kontre Germania, amba landi anke subisis grava perdaji (malgre min granda kam Germania) qua afektis lia ekonomii e prestijo en nivelo mondala.
La milito-deklaro di Francia ed Unionita Rejio kontre nacional-socialista Germania eventis en septembro 1939. Kande la konflikto en Europa finis, ye la 8ma di mayo 1945, Germana rejimo deklaresis responsiva pri la komenco di la milito, pro lua expansismala politiko ed invado di teritorii de altra landi dil kontinento. Germania, qua perdis importanta parti de lua teritorio pos la milito, okupesis dal exterlanda armei, qui dividis lua teritorio en quar okupo-zoni.
Dum la sequanta yari, la rankori e la desfido inter l'Europana nacioni, desfaciligis rikoncilio. En ta kuntexto Robert Schuman, Franca ministro di exteral aferi, postulis la kreo di West-Germania, rezulto dil uniono dil tri okupo-zoni kontrolita da westala demokratii, sen inkluzar la zono okupita da Sovietia. Schuman havis tri nacionanesi (Franca, Germana e Luxemburgiana) dum diferanta epoki di lua vivo. To posibligis lu komprenar la komplexeso dil Europana konflikti e developar intereso pri l'Europana unigo.
Ye la 9ma di mayo 1950, kin yari pos la kapitulaco di Nacional-Socialista Germania, Schuman klamis West-Germania e l'Europana landi qua volis submisar sub unika komuna autoritato la jero di lua rispektiva produktadi di karbono e stalo. Ca diskurso, konocata kom Deklaro Schuman, aceptesis en diferanta formi dal Europana guverni ed esis la komenco di la konstrukturo di la uniono di Europa, pro esar l'unesm oficala propozo pri integro di Europa. La ideo konsistis ek submisar la dua produktadi necesega por la konstruktado di armi ad unik autoritato, do la landi qui partoprenis en ca organizuro trovus granda desfacileso por komencar milito inter li.
La deklaro esis la komenco dil integrado dil Europana landi opozanta l'antea nacionalista tendenco e rivalesi qui produktis militi inter la landi en Europa. To esis posibla pro la fino dil Europana hegemonio pos la duesma mondomilito, qua konciencigis a l'Europana landi pri lua febleso kontre du superpovi: Usa e Sovietia, qui esis plu povoza kam l'Europana landi. Ultre to, la konsequi dil konflikto favoresis la deziro inter la civitani pri krear kontinento plu libera e justa, ube la relati inter la landi developesus pacoze por evitar nova konflikto inter l'Europana landi.
Europana Komunitati
La propozo di Robert Schuman aceptesis da Konrad Adenauer, lor la kancelero di la Federala Republiko di Germania, . Dum la printempo 1951 signatesis en Paris pakto qua institucionaligis la Komunitato Europana pri Karbono e Stalo, realiganta la propozo di Schuman. Germania, Francia, Italia, Nederlando, Belgia Luxemburgia atingis konkordo qua favorigis la kambio di prima materii bezonata por produktado di stalo, aceleranta di ca formo l'ekonomikala dinamiko, kun skopo krear kapableso por autonoma produktado en Europa. La skopo di ca fondanta pakto esis proximigar Europana vinkinti e disvinkinti e stimular mutuale lia developo sen dependar de extera povi. La pakto expiris en 2002, malgre lua funciono divenis obsoleta pos la fuziono di exekutiva e legifala organi che Europana komunitato, qua aquiris yurala personaleso ed anke pro l’"unika akto" Europana di 1986.
En mayo 1952, ja dum kolda milito, signatesis kontrato en Paris qua kreis l'"Europana komunitato di defenso" (EKD) e posibligis l'armizo di West-Germania en l'Europan armeo. Kin membri dil EKSK ratifikis la kontrato, ma en agosto 1954, Franca parlamentani repulsis ol, konseque del opozo di Gaulisti e komunisti. Tale, l'anciena kontrato di Bruxel signatita en 1948, modifikesis por krear l'"ocidentala europana uniono", qua esis l'unika Europana organizuro por la defenso e la sekureso Europana til l'efikesko dil traktato di Amsterdam, ye la 1ma di mayo 1999. Malgre ke ol rinforcis l'antiqua pakto, l'OEU nur esis simbolika ento sen reala povo, kompare la Nord-Atlantikal Uniono.
En 1957, importanta stimulo esis la signato dil Pakto di Roma. La sis landi decidis avancar lia koopero ekonomikala, politikala e sociala. La skopo esis atingar "komuna merkato" qua posibligus la libera cirkulado di personi, vari e kapitali. L'Europana Ekonomiala Komunitato esas l'internaciona ento, di tipo plurnaciona, dotata segun ca pakto di autonoma kapableso financala. Ca dokumento formacis triesma komunitato kun duro nefinita, l'Euratom.
L'Uniono di tri Pilastri
En 1956, signatesis pakto qua kunfuzis l'exekutivi di la tri Europana komunitati (kande ta ja havis komuna yurala institucuri) tra la kreo dil Europana Komiso e la konsilistaro di Europana Uniono (institucuro qua ne devas konfundesar kun l'Europana konsilistaro, qua esas l'instituciguro dil somito dil Chefi di Stato e di guvernerio di membra landi qua komencis developar en la fino dil yari 1960a).
L'Europan Akto signatit en februaro 1986 komencis olua aplikado en julio 1987. Olua skopo esis ridinamikigar Europana konstruktado, fixiganta la konsolidado di l'interna merkato en 1993 e posibligar la libera cirkulado egala di kapitali e servadi. Per ica kontrato, la komunesala kompetenci esas ampligita al domeni di investigado e teknikala developo. L'Unika Akto konsagras anke l'existado di l'Europana konsilistaro, qua riunigas le chefi di stato e di guverniero ed impulsas komuna iniciativo en extera politiko (Europana Politika Koopero) e koopero en sekureso.
La Traktato di Maastricht signatesis en februaro 1992, ed efikeskis en 1993. Segun ol, Europana Uniono mantenis la komuna merkato e la EEK transformesis en Europana Komunitato, en nova etapo en la uniono-proceso. La kontato kreis Europana civitaneso e posibligis cirkular e rezidar libere en omna la landi di la komunitato, ed anke la yuro por votar e votesar en la stato ube vivas, por Europana o lokal elekti. On decidis la kreo di unika monetaro, Euro, que komencis uzesar en 2002 sub kontrolo dil Europana centrala banko.
L'Uniono dil 21ma yarcento, ek Amsterdam til Lisboa
En 1999 efikeskis tale nomizita Traktato di Amsterdam. Ica kontrato establisis la principi di libereso, demokratio e respekto al homala yuri, inkluzite la principi di susteninda developo. Duo yari pose signatesis la Kontrato di Nice, qua efikeskis en 2003. Dum la yaro 2002 la Komunitato Europana pri Karbono e Stalo extingesis, pos finir lua periodo di valideso (50 yari) e lua ago-sfero enkorpigesis dal Europana Uniono.
Ye la 1ma di mayo 2004 eventis la maxim granda expanso dil Europana Uniono, kun l'eniro di 10 nova membri: Estonia, Latvia, Lituania, Polonia, Chekia, Hungaria, Slovakia, Slovenia, Malta e Chipro. Pose, la 1ma di januaro 2007 du altra landi, Rumania e Bulgaria, divenis membri di EU. En la 1ma di januaro 2013 Kroatia divenis la 28ma membro dil Europana Uniono.
Pose, ye la 29ma di oktobro 2004 signatesis la Pakto di Roma. La ratifiki di la kontrato komencis kun l'aprobi da la parlamenti, ma kelka stati kunvokis plebiciti en 2005. L'unesma eventis en Hispania, ube ol aprobesis kun 76,73% di apogo. Quankam, la ratifiko havis problemi kun la repulso di Francia e Nederlando. Politikisti dicis ke to inicigis "reflexiono-periodo", qua finigis en 2007 kun la signato dil Berlin-Deklaro la 25 di martio 2007. La deklado havis kam skopo impulsar la serchado di nova institucal akordo ante dil Europana votadi di 2009. En 2007, l'Europana Konsilistaro deklaris ke la konstituco faliis, malgre ke la majoritato dil propozi inkluzesis pose en la reformo dil traktati dil Uniono. Tale, ye la 13ma di decembro 2006, signatesis la traktato di Lisboa.
.jpg)
La skopo di ica traktato esis plubonigar la funcionado dil Europana Uniono kun la modifiko dil Traktato di Maastricht e la Konstitutiva kontrato di l'Europana Komunitato (Pakto di Roma). Inter la maxim importanta reformi dil kontrato di Lisboa esis la la redukto dil posiblesis di stagno en la decido-facado per la voto di qualifikata majoritato, Europana Parlamento kun plu fortio, l'elimino dil tri koloni di Europana Uniono (ja obsoleta) e la kreo dil Prezidanto di l'Europana Konsilistaro e l'Alta reprezentanto por la komuna, extera e sekureso-politiko di Europana Uniono igar plu koherema e permananta la politiki di Europana Uniono. La kontrato di Lisboa, qua efikeskis ye la 1ma di decembro 2009, establisis ke la Charto pri Fundamentala Yuri di Europana Uniono esis judiciale obliganta por omna membrostati.
Ye la 23ma di junio 2016, Britaniani decidis per 51,9% yes-voti, ke l'Unionita Rejio mustis ekirar del Europana Uniono. Pos kelka ajorni, l'ekiro efikeskis ye 23:00 kloki GMT, de la 31ma di decembro 2020. Tamen, l'Unionita Rejio decidis establisar doganala kontrolo pri vari importacita del Europana Uniono erste pos la 1ma di januaro 2022, por preventar problemi pri importaco di medikamenti e medikal equipuri dum la pandemio di COVID-19.
Remove ads
Kande Traktato di Lisboa efikeskis, l'uzo di la simboli dil Europana Uniono, exemple lua standardo, lua devizo, lua Himno o la Dio di Europa ne esas obliganta, malgre ke omna landi uzas li. Tamen, 16 landi membri deklaris loyaleso a la simboli dil Europana Uniono en deklaro adjuntita a la kontrato di Lisboa.[1][2]
██ Landi qui signatis la deklaro (16).
██ Landi qui ne signatis la deklaro (11).
| Stato | Habitanti (milioni) |
Membri en la konsilistaro |
Membri en la Parlamento |
|---|---|---|---|
| Germania | 82,0 | 29 | 96 |
| Francia | 59,0 | 29 | 74 |
| Italia | 57,6 | 29 | 73 |
| Hispania | 39,4 | 27 | 59 |
| Polonia | 38,7 | 27 | 51 |
| Rumania | 21,85 | 33 | |
| Nederlando | 15,8 | 13 | 26 |
| Belgia | 10,3 | 12 | 22 |
| Grekia | 10,6 | 12 | 22 |
| Hungaria | 10,1 | 12 | 22 |
| Portugal | 10,1 | 12 | 22 |
| Chekia | 10,3 | 12 | 22 |
| Suedia | 8,9 | 10 | 20 |
| Austria | 8,1 | 10 | 19 |
| Bulgaria | 7,0 | 18 | |
| Dania | 5,3 | 7 | 13 |
| Slovakia | 5,4 | 7 | 13 |
| Finlando | 5,2 | 7 | 13 |
| Kroatia | 4,3 | 12 | |
| Republiko Irlando | 4,7 | 7 | 12 |
| Lituania | 3,53 | 7 | 12 |
| Latvia | 2,4 | 4 | 9 |
| Slovenia | 2,0 | 4 | 8 |
| Chipro | 0,8 | 4 | 6 |
| Estonia | 1,4 | 4 | 6 |
| Luxemburgia | 0,4 | 4 | 6 |
| Malta | 0,4 | 3 | 6 |
Pos la kreo dil Europana Uniono en 1993, developesis lua judiciala sistemo e la politiki pri internal aferi, komence en singla ek la landi, e pose inter omna membri dil Uniono. Por facar to, kreesis agenterii por koordinar l'agadi dil asociiti, exemple Europol por koopero inter policistari di la membri; Eurojust por judiciala koopero; e Frontex, por koopero inter l'autoritatozi di kontrolo frontierala. EU anke operacas la sistemo di informo Schengen, qua furnisas komuna datumaro por policistari ed enmigro-autoritatozi. Ta kooperado partikulare developesis kun l'aperturo di frontieri, tra Schengen-konkordo e l'asociita tra frontiero krimino.
Plue, l'uniono havas legifita en arei tale extradeso, familiala yuro, azilo yuro, e kriminala judiciado. Interdiktado kontre sexuala e nacioneso diskriminaco havas longa permananta en la traktati. En plu recenta yari, to havabas kompletigita da povi por legifar kontre diskriminaco pri raso, religio, invalideso, evo, o sexual orientalizo. Konseque de ta povi, EU havis dekretita legifuro kontre sexuala diskriminaco en laboreyo, evo diskriminaco, e rasala diskriminaco.
Remove ads
La koopero inter membrostati pri extera politiko komencis kun l'establiso di la komunitato en 1957, kande membrostati negociis kom bloko en internaciona komercala negociado sub la komuna komercala politiko. Etapi por plu larja rango koordino en extera relati komencis en 1970 kun l'establiso di Europana politika kooperado qua kreis neformala konsulto-proceso inter membrostati kun la skopo formacar komuna extera politiko. Tamen, nur en 1987 l'Europana politikala kooperado esas introduktesis en formala bazo per la singla Europan akto. EPC rinomizesis "politiko komuna extera e sekureso-politiko" per la traktato di Maastricht.
La koordinanto e reprezentero di CFSP en EU esas l'alta reprezentero dil uniono por exteral aferi e sekureso-politiko (nune Catherine Ashton) qua parolas en nomo di Europana Uniono pri extera politiko e defensal aferi, e artikizas la posturi expresita da la membrostati pri ta politika feldo en komuna rekteso. L'alta reprezentanto duktas la Kontoro pri l'Extera Politiko Europana, unika subdividuro di qua oficale kreesis e funcionas depos 1ma di decembro 2010, yaro dil unesma aniversario di komenco efikiva di traktato di uniono. EEAS agas kom extera ministreso e diplomacala korpo di EU.
Cetere l'emersita internaciona politiko di EU, l'internaciona influado di EU esas anke perceptita tra augmenturo. La percepta avantaji kande divenanta membro di EU akto kom incento por amba politikala ed ekonomikala reformo en stati deziranta satisfacar l'aceso kriterii a EU, e judikesas kom importanta faktoro kontribuanta a la reformo di Europana olim komunista landi. Ta influo sur l'interna aferi di altra landi esas ordinare referita kom "mola povo", en opozo a militala "harda povo".
Remove ads
| Precipua artiklo: Ekonomio dil Europana Uniono |
Interna merkato
Du di originala kerno objektivi di Europana ekonomikala komunitato esis la developado di komuna merkato, pose rinomizita la singla merkato, e dogana uniono inter lua membrostati. La singla merkato envolvas la libera cirkulado di vari, homi, e servadi en EU, e la dogana uniono envolvas l'apliko di komuna extera tarifo sur omna vari eniriganta la merkato. De kande vari havabas enirigar en la merkato to ne povus esar submisita a doganala imposti, diskriminacala taxi od importaco quoti, pro ke to voyajis interne. Islando, Norvegia, Liechtenstein e Suisia, qui ne partoprenas en Europana Uniono, partoprenas en la singla merkato ma ne en la doganal uniono. Mem la komerco interna ed extera di Europana Uniono regulizesas segun la legifuro dil Uniono.
La libera movado di kapitali e kologi e la komerco di proprieti inter la landi esas posibla interne l'Uniono. Ante eventir l'ekonomiala e monetala uniono inter la landi, la developo di la precipua stipuli esabis lenta. Pos l'adopto dil kontrato di Maastricht, rapide developanta korpo di ECJ judicii pri ta komencale neglijita libereso.
La libera movado di kapitalo esas unika segun ke esas grantita same a ne-membrostati. La libera movado di personi signifikas ke irga civitano de ula membro del Europana Uniono povas libere rezidar, laborar o studiar en irga altra lando del Uniono. Por posibligar to, bezonesis diminutar l'administrala restrikti ed agnoskar profesionala qualesi di civitani de altra membrostati.
La libera movado di servadi ed establiso posibligas nedependanta laboristi instalar en altra membrostati por furnisar servadi en tempala o permananta bazo. Quankam servadi kontas por 60-70% di GIP, legifuro en areo ne esas tale developita kam in altra arei. To lakuno esabas traktita da la recente pasinta instrukto pri servado en l'interna merkato qua ambicionas liberaligar la tra frontiero furnisado di servadi. Segun la traktato, la furniso di servadi esas restanta libereso qua nur aplikas se ne altra libereso exercesas.
Konkurenco
EU operacas konkurenco-politiko pro certigar nedistordata konkurso en la singla merkato. La komisitaro kam la konkurenco regulatoro por la singla merkato responsas por antimonopolo problemi, aprobanta kunfuzi, dissolvar karteli, laboras por ekonomika liberaleso* e preventar statala helpo.
La konkurenco komisito, nun Joaquim Almunia, esas un ek la maxim povoza ofico en la Komisiono, remarkinda por la kapableso por afektar la komercala interesti di tranacionala societi. Exemple, ye 2001 unesmafoye la Komisiono preventis kunfuzo inter du societi kun sideyo en Usa (GE e Honeywell) qua aprobabis da lua nacionala autoritato. Altra alta-profilo kazo kontre Microsoft plu kam 777 milion euri sequanta non yari di legal agado.
Monetala uniono
La kreado dil Europana monetaro divenis oficala skopo di Europana ekonomikala komunitato en 1969. Tamen, erste pos la signato di la kontrato di Maastricht en 1993 esis ke membrostati esis legale koaktata por komencar monetal uniono, ante la 1ma di julio 1999. Ca dio, Euro lansesis da 11 ek lora 15 membrostati de EU. Ol uzesis nur kom kontadala monetaro til la 1ma di januaro 2002, kande l'unesma bankobilieti e moneti di Euro lansesis, e nacionala pekunii komencis gradope supresesar che tale nomizita Eurozono, lor konsistinta ek 12 landi. Pose, l'Eurozono augmentis til 17 landi, esinta Estonia la maxim recenta membro, ye la 1ma di januaro 2011.
Altra membri del Europana Uniono, ecepte Dania, obligesas adoptar Euro kande atingos tale nomizita "konvergo kriterii", malgre ke nur poka landi establisis dati por aceso. Suedia decidis ne adpotar l'Euro por ne satisfacar la kriterii pri membreso.
Euro kreesis por helpar la konstrukto di singla merkato tra, exemple, faciligar voyaji por civitani e komerco di vari, eliminar problemi pri kurso di kambio, furnisar preco eminenteso, krear singla financala merkato, stabiligar preci e diminutar la grado di interesti, e furnisar pekunio uzebla internacione e protektita kontre krizi per la granda interna komerco del Eurozono. Ol ank uzesas kom simbolo politikala pri asimilado e stimulivo por pluse. Pos lua kreo, l'Euro divenis la 2ma maxim importanta rezervo-pekunio en la mondo. Cirkume la quarimo de omna kambiala rezervi de la mondo konsistas ek Euri. Euro, e la monetala politiko di to qua havas adoptita en lua konkordo kun EU, esas sub la kontrolo di Europana centrala banko (ECB).
ECB esas la centrala banko dil Eurozono, e tale kontrolas monetala politiko en ta areo kun skopo mantenar stabileso di preci. Ol esas en la centro di Europana sistemo di centrala banki, qua inkluzas omna nacionala centrala banki del Europana Uniono, e kontrolesas da lua generala konsilistaro, konsistanta ek la prezidanto di ECB, qua nominesas da Europana konsilistaro, la vice-prezidanto di ECB, e la guvernanti di nacionala banki de omna 27 landi de EU. La monetala uniono sukusesis dal Europana suverena-debo krizo depos 2009.
Financala tutelado
Europana sistemo di financala surveyisti esas institucala arkitekturo di kadro di financala tutelado di EU konsistanta ek tri autoritati: l'autoritato Europana bankala sistemo, l'autoritato Europala pri asekuro ed okupala pensioni e l'autoritato Europala pri valori e merkati. Por komplemento ta kadro, ank existas Europana totala risko komitato sub la responso di ECB. La skopo di ta sistemo pri financala kontrolo esas garantiar l'ekonomikala stabileso di EU.
Energio
En 2006, lora 27 membri de EU havis neta interna energio-konsumado equivalanta a 1.825 milioni tuni di petrolo. Preske 46% del energio konsumita produktesas en la membrostati, kontre ke 54% importacesis. Segun ta statistiki, nukleara energio judikesas kom la primara fonto di energio produktita en EU, malgre ke min kam 3% del uranio bezonata produktesas en EU.
L'energio-politiko dil Europana Uniono havas 5 skopi:
- augmentar konkurenco en l'interna merkato,
- stimular kolokado e plubonigar interkonekti inter elektro-reti;
- diversigar energio moyeni kun plu bona sistemi por respondar a krizi;
- establisar nova koopero-pakto kun Rusia pri energio, kun skopo plubonigar relati kun energio-richa stati en centrala Azia e nord Afrika;
- uzar existanta provizuri plu efikiva quankam augmentar rinovigebla energio komerco e fine augmentar furnisata pekunio por nova teknologio.
Nun, EU importacas 82% ek la petrolo, 57% ek la naturala gaso e 97,48% ek l'uranio quan ol bezonas. La dependo di Rusa energio desquietigas kelka specalisti, do EU probas diversigar fonti e furnisanti di energio.
Substrukturo
EU laborabas por plubonigar transfrontierala substrukturo en EU, exemple tra la trans-Europana reti (TEN). Lua projeti inkluzis la Tunelo sub Angla Kanalo, LGV est, ferovoyala tunelo Fréjus, la ponto di Öresund, la tunelo Brenner, e la ponto super la stretajo di Messina. En 2001 on kalkulis ke en 2010 la substrukturo di transporto konsistus ek 75 200 kilometri di chosei; 78 000 kilometri di ferovoyi; 330 aeroportui; 270 marala portui; e 210 fluviala portui. La politiko por developar la substrukturo Europana pri transporto minacis l'ambiento en multa regioni, pro l'expanso di chosei. Por kelk ek la maxim anciena membri, la precipua problemi pri transporto esas atmosferala polutajo e saturo di choseala sistemo. Por altra landi, exemple Polonia, obsoleta chosei bezonis plubonigeso.
Agrokultivo
La politiko dil Europana Uniono pri agrokultivo esas un ek la maxim anciena del Europana Komunitato. La skopi di ca politiko esas augmentar agrokultivala produktado, satisfacar la demando pri nutrivi, plubonigar la vivo-qualeso dil agrokultivisti, stabiligar merkati, ed asekurar justa preci por konsumanti. Til recenta yari, ol havis sistemi di subvencioni ed interveni en la merkato. Til la yari 1990a, ca politiko reprezentis plua kam 60% del yarala budjeto dil Europana komunitato, ed ankore ol reprezentas cirkume 40%[3].
La politiko pri kontrolo di preci e merkati ed interveni en la merkati duktis a multa ecesiva produktado, rezultanta en su-dicanta "butro monti" e "vino lagi". To esis interveno depozeyi di produkturi kompris da la komunitato por mantenar minima preco niveli. Por vendar ecesajo depozeyi, to esis ofte vendita sur la mondala merkato a preci grande sub komunitato garantita preci, od agrokultivisti recevis subvencioni (amontanta a la difero inter la komunitato e mondo preci) por exportar lua produkti exter la komunitato. Ta sistemo kritikabis por vendachar agrokultivisti exter Europa, nome en developanta mondo.
L'ecesiva produktado anke kritikabas por kurajiganta cirkumale desfavoroza intensa agrokultivala metodi. Suportanti di CAP dicas ke l'ekonomikala suporto qua donas a agrokultivisti furnisas lu kun pasabla nivelo di vivo-moyeni, en qua esus altrafoye esas ekonomikala viv-kapabla. Quankam, mikra agrokultivisti di EU recevis nur 8% di disponebla subvencioni di CAP.
Pos la frua yari 1990a, eventis serio di reformi en CAP. komence ta reformi inkluzis l'introdukto di rezervaji ye 1988, ube proporciono di agro esas intence retretita de produkado, lakto quoti (da McSharry reformi ye 1992) e, plu recente, la deskuplo di pekunio agrokultivisti recevis de EU e la quanteso ulo produktis (da Fisher reformi ye 2004). Agrokultivala spenso eskartos de subvenciono pagi ligita a specala produkto, vers direta pagi segun farmo dimensiono. To intencas posibligar la merkato koaktar produktado niveli, dum mantenar agrikultala revenuo niveli. Uno di ta reformi necesigis l'aboliso di sukro rejimo di EU, qua ante dividita la sukrala merkato inter membrostati e certa Afrika-Karabeana nacioni kun privilejizita relato kun EU.
Ambiento*
En 1957 kande EEK fondesis, existis nula politiko, nula burokratismo e nula legaro pri ambientala* temi. Nune, Europana Uniono havas extensa legaro pri la temo. Do, la ambientala politiko di EU developesis en remarkinda maniero en la lasta quar yardeki. Sempre plu densa reto di legifuro havas emersita, qua nuna extensas a tota arei di ambientala protekto, inkluzite la kontrolo di atmosferala polutajo; aquo protekto, forjetajo jerado, naturo konservo, e kontrolo di kemiaji, bioteknologio ed altra industriala riski. L'Instituto por Europana Ambientala* Politiko aproximas plu 500 institucuri, reguli e decidi, e l'ambientala politiko divenas importanta areo di Europana politiki.
Komence, l'afero dil ambientala* politiki di Europana Uniono limitizesis nur ad Europa. Plu recente, EU demonstrabas kreskanta chefeso pri ambiental* aferi en tota mondo, exemple la defenso dil protokolo di Kyoto malgre l'opozo Usana. La texto dil 6ma Programo di Agado pri l'Ambiento* agnoskas ke lua skopi nur atingesos se importanta internaciona konkordi apogesos e fakte realigesos ne nur en Europana Uniono, ma en tota mondo. Pose, la texto dil Pakto di Lisboa pluforteskis l'ambicii pri chefeso en ta temo. nun la legaro di Europana Uniono protektas multa speci e lia habiteyi en Europa, ed anke kontributas por kontrolar la polutajo aerala ed aquala, e la jerado di eskombri.
Un ek la maxim importanta prioresi dil ambientala* politiko di EU esas kombatar klimatala chanjo. En 2007, la 27 stati interkonsentis ke EU uzis 20% rinovigebla energio en la futuro e ke mustos diminutar l'emiso di karbobioxo en 2020 per adminime 20% kande komparita kun la niveli di 1990. To inkluzas klauzo qua determinas ke en 2020 10% de la automobili e kamioni en la 27 landi de EU mustos uzar kombustivi de rinovigebla origino, exemple biokombustivi. To judikesas kom un ek la la maxim ambicioza agado de ula industriizita regiono por kombatar la klimatala chanjo.
Remove ads
Eduko e cienco esas arei ube la rolo di EU limitesas a suportar nacionala guvernerii. Pri edukado, la politiko esis precipue developita dum la 1980a en programi suportanta kambii e movebleso. La maxim videbla di to esis Erasmus programo, universitato kambio programo qua komencis ye 1987. Dum unesma 20 yari suportis internaciona kambio oportunaji por pluse 1.5 miliono universitatala e kolegiala studenti e divenas simbolo di Europana studenta vivo. Havas nun sama programi por skolo lernanti e docisti, por probo-tempieri en profesionala edukado ed aprentiseso, e per adulta lernanti en dumviva lernanta programo 2007-2013. Ta programi esas designata por kurajigar plu larja konokajo di altra landi e dissemar bona praktiki en edukado e lernanta fieldi inter UE. Tra sua suporto di Bologna proceso UE esas suportanta komparebla standardi e konciliebla gradi tra Europa. Ciencala developo esas faciligata inter kadro programi, l'unesma komencis en 1984. La skopo di EU politiko en ta areo esas koordinar e stimular serchado. La nedependanta Europana serchado konsilistaro atribuas EU pekunii a europeala o nacionala serchado projekti. EU kadro programi traktas en multi arei, exemple energio ube ambicionas developar diversa mixuro di rinovigebla energio por ambiento e diminutar dependado de importacita fueli.
Remove ads
Dek e sis urbi en Europana Uniono havas plua kam un milion habitanti. La maxim populoza esas London. Ultre populoza urbi, EU anke inkluzas multa dense habitata regioni qui havas ne singla kerno ma originis tra la konekto di multa urbi e nun envolvas larja metropolala arei. La maxim populoza esas Rheno-Ruhr, havante preske 11.5 milion habitanti (Köln, Dortmund, Düsseldorf, etc.), Randstad preske 7 milion (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, etc.), Frankfurt-am-Main metropolala regiono preske 5.8 milion (Frankfurt, Wiesbaden, etc.), Flandriana rombo preske 5.5 milion (urbala areo inter Antwerpen, Bruxel, Leuven e Gent), Katowice e lua Alta Silesian metropolala areo preske 5.3 milion ed Øresund regiono preske 3.7 milion (København, Dania e Malmö, Suedia).
En 2010 esis 47.3 milion habitanti en EU qui naskis extere lua rezidenta lando. To korespondas a 9.4% di totala EU habitantaro. De to, 31.4 milioni (6.3%) esis naskita exter EU e 16 milion (3.2%) naskesis en altra EU stati. La landi qui havas la maxim granda nombro di personi naskinta exter EU esas Germania (6.4 milion), Francia (5.1 milion), Unionita Rejio (4.7 milion), Hispania (4.1 milion), Italia (3.2 milion), e Nederlando (1.4 milion).
Lingui
EU havas 24 oficala e laborala lingui: Bulgariana, Kroatiana, Chekiana, Daniana, Nederlandana, Angla, Estoniana, Finlandana, Franca, Germana, Greka, Hungara, Itala, Irlanda, Latviana, Lituaniana, Maltana, Polona, Portugalana, Romana, Slovakiana, Sloveniana, Hispana, e Sueda. Importanta dokumenti, tale legifuri, tradukesas en omna oficala lingui. Europana parlamento furnisas tradukuro en omna lingui por dokumenti e lua kompleta sesioni. Kataluniana, Galisiana, Baska, Skota Gaelika e Walsana esas neoficala lingui di EU ma havas mioficala standi en qua l'oficala tradukuri di la kontrati facesas en ta lingui, e civitani di EU havas darfas korespondar kun l'institucuri uzanta li.
La membrostati asumas responso pri linguala politiko, ma EU institucuri incitas lernanto di altra lingui. Angla esas la maxim parolata linguo en EU, ezanta parolata da 51% di EU populo kande kontado amba indijena e neindijena parolanti. Germana esas la maxim larja parolanta matrala linguo. Multa oficala lingui de EU apartenas ad Indo-Europana linguaro, ecepte Estoniana, Finlandana e Hungara, qui apartenas a la familio di lingui Uralika, e Maltana, qua esas Afro-Aziala linguo. Multa lingui oficala en EU skribesas kun latinal alfabeto ecepte Bulgariana, skribita en kirila, e Greka, skribita en Grek alfabeto.
Ultre la 24 oficala lingui, existas cirkume 150 regionala e minoritata lingui, parolata da plua kam 50 milion personi. Inter li, nur la regionala lingui de Hispania (Kataluniana, Galisiana e Baskiana), Skota Gaelika, e Walsana povas uzesar da civitani kun la precipua Europan institucuri. Quankam EU programi povas suportar regionala e minoritata lingui, krear legi por protektar regionala lingui esas afero por singla membrostato. Europana charto por la lingui regionala e minoritala ratifikita da multa EU stati furnisas generala guidolinei qui stati povas sequar por protektar lua linguala heredo. La Dio di la Lingui Europana celebresas omnayare ye la 26ma di septembro ed intencas stimular linguala lernado tra Europa.
Religio
EU esas sekulara korpo sen formala konekto kun ula religio. L'artiklo 17 di traktato pri funciono di Europana Uniono agnoskas la "stando sub nacionala yuro di eklezii e religiala asociuri" tale ke di "filozofiala e nekonfesionala organizuri".
L'introdukto di traktato pri Europana Uniono mencionas la "kulturala, religiala e humanista patrimonio di Europa". Diskutado sur l'esbosuro texti di Europana konstitucuro e posa traktato di Lisboa inkluzas propozicioni por mencionar kristaneso o deo od amba, en l'introdukto di la texto, ma l'ideo afrontis opozo ed abandoesis.
Kristani en EU dividesas inter sequanti de katolikismo, multa protestanta konfesioni, ed oriental ortodoxa eklezio. Altra mondala religii esas anke reprezentata en EU habitantaro. En 2009 EU havis cirkume 13 milioni Mohamedani, ed cirkume 1 milion Judi.
Segun nova inquesto pri religiozeso en EU, segun Eurobarometer en 2012 kristanismo esas la religio kun la maxim granda nombro di adepti en EU; katoliki esas la maxim larja kristana grupo en EU, kontas 48% civitani, dum ke protestanti esas 12%, ed eastala ortodoxi esas 8%, ed altra kristani esas 4% de la habitantaro di EU.
Eurobarometer sondi di Eurostat indikis en la yaro 2005 ke 52% de EU-civitani kreis en Deo, 27% en "kelka sorto di spirito o vivanta forco", e 18% havas nula formo di kredo. Multa landi subisis falianta eklezio asistado e membreso en recenta yari. La landi ube la min poka populo indikas religiala kredo esis Estonia (16%) e Chekia (19%). La maxim religioza landi esis Malta (95%; precipue katoliki) pose Chipro e Rumania, ambe kun cirkume 90%. Tra EU, kredo esis plu alta inter mulieri, kreskas kun evo, to kun religioza edukado, to qua quitas skolo ye 15 kun bazala instrukto, e to "plasizo ipsa en rekto di politikala rango (57%)."
(Franca versiono portrita)
Quankam EU ne havas chefa autoritato pri sanesoflego-aferi, l'Artiklo 35 de la Charto pri Fundamentala Yuri di Europana Uniono afirmas ke "alta nivelo di homala sano protekto mustis certigar en la defino ed la laboro di omna uniono politiko ed agesi." Omna la membrostati havas sive publike komanditita e regulita universala sanesoflego o provizita universala sanesoflego. La skopo dil Generala konsilistaro Europana di la komiso por Saneso e Konsumanti esas koordinar nacionala yuri pri protekto di saneso di la habitantaro, sur yuri di konsumanti.
La bazo di la sistemi di sanesoflego en EU esas publika e furnisata por omni en nacionala nivelo (universala sanesoflego). La kusti di la publika sistemi kovresas per imposti. Ank existas privata sanesoflego-sistemi, qui povas kovrar kelka kuracadi o parto ek la spensi qui esas nesubsidiata, e lia kusti povas pagesar sive dal propra individui, sive da asekuro-akti kontratata da laborala asociuri.
Tota EU e multa altra Europana landi ofras gratuite a lua civitani Europana Saneso Asekuro Karto qua, en reciproka bazo, providas asekuro por urjanta kuracado kande ulu vizitas altra Europana lando partoprenanta en la sistemo. Instrukto pri transfrontiera sanesoflego havas kom skopo plufortigar la koopero inter membrostati pri sanesoflego, e faciligar aceso a sekura ed alta qualeso trafrontierala por Europana maladi.
Kulturala kooperado inter membrostati koncernis EU depos lua inkluzo kom kompetenteso di la komunitato tra kontrato di Maastricht. Agado facita en la kultural areo da EU inkluzas Kulturo 2000 7-yara programo, Europana kulturala monato, MEDIA programo, orkestri tale EU yuna orkestri ed Europana kapitalo di kulturo programo - ube un o plura urbi selektesas dum 1 yaro, por helpar la kulturala developado di ta urbo. Sporto esas precipua la responso di individuala membrostati od altra internaciona organizuri prefere kam to di EU. Tamen esas kelka EU politiko qua havas kontakto sur sporto, tale ke la libera movado di labori qua esas a la kerno di Bosman decido, qua interdiktas nacionala futbalo federuri de impozar quoti sur exterlanda futbalisti kun Europana civitaneso. Traktato di Lisboa oportas ula apliko di ekonomikala reguli egardas la specala naturo di sporto e lua strukturi fondata sur voluntala agado. Ta sequenta preseso grupo per guvernala organizuri tale l'internaciona Olimpiala Komitato e FIFA, pro objecioni pri apliki di principi dil libera merkato a sporto, augmentanta la disto inter richa e povra klubi. EU ja furnisas pekunio por Israelana, Jordaniana, Irlandana e Britaniana futbala esquadi, kom parto dil projeto "Futbalo por la Paco" (Footbal 4 Peace).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads