masna a siensia a maipanggep ti panagadal kadagiti nainlangitan a banag From Wikipedia, the free encyclopedia
Ti astronomia ket maysa a masna a siensia a tulagan ti panagadal dagiti nainlangitan a banag (a kas dagiti bituen, planeta, bandús, nebula, raay ti bituen ken dagiti ariwanas) ken penomena a nagtaud ti ruar ti tangatang iti Daga (a kas ti kosmiko a lugar iti likud a panagsilnag). Mairebbeng daytoy ti ebolusion, pisika, kimiko, meteorolohia, ken panaggunay dagiti nainlangitan a banag, ken dagiti pay panagporma ken panagrang-ay iti law-ang.
Ti astronomia ket maysa kadagiti kadaanan a siensa. Dagiti prehistoriko a kultura nagibatida kadagiti astronomiko nga artepakto a kas dagiti Ehipsio a monumento, Nubiano a monumento ken Stonehenge, ken dagiti immuna a sibilisasion a kas dagiti Babiloniko, Griego, Insik, Indio, Irani ken Maya ket nagaramidda kadagiti naipamuspusan a panagpalpaliiw iti rabii a langit. Nupay kasta, ti panagparnuay iti teleskopio ket nasken sakbay a ti astronomia ket naiparang-ay iti maysa a moderno a siensia. Iti pakasaritaan, ti astronomia ket nangiraman kadagiti disiplina a nadumduma a kas dagiti astrometria, nailangtan a panaglayag, panagpalpaliiw nga astronomia, ti panagaramid kadagiti kalendario, ken astrolohia, ngem ti propesional nga astronomia iti agdama nga aldaw ket naipanunotanen a kapadpada iti agdama nga aldaw nga astropisika.
Idi panawen ti maika-20 a siglo, ti paset iti propesional nga astronomia nabingay iti panagpalpaliiw ken dagiti teoretiko a sanga. Ti panagpalpaliiw nga astronomia ket naipakatengngaan ti isip para iti panagala kadagiti datos manipud ti panagpalpaliiw kadagiti nanilangitan a banag, a dagitoy ket mausig nga agusar kadagiti kangrunaan a pamunganayan iti pisika. Ti teoretiko nga astronomia ket maidaya nga agturong ti panagrang-ay iti kompiuter wenno dagiti mausig a modelo a mangilawlawag kadagiti astrnomiko a banag ken penomena. Dagitoy dua a paset ket agraemda iti tunggal maysa, a ti teoretiko nga astronomia ket agsuksukimat ti panagipalawag ti nagbagan tipanagpalpaliiw, ken dagiti panagpalpaliiw nga inusar tapno mapasingkedan dagiti nagbanagan ti teoria.
Dagiti agdadamo nga astronomo ket naikaitedda kadagiti kontribusion kadagiti nangruna a panagduktal ti astronomia, ken ti astronomia ket maysa kadaigiti bassit laeng a siensia a dagiti agdadamo ket mabalinda a mapakabaelan iti aktibo a karebbengan, a naipangpangruna iti panagduktal ken panagpalpaliiw iti aglabas a penomena.
Ti astronomia ket saan koma a maiyallilaw iti astrolohia, ti pammati a sistema a mangitunton a ti pannakibiang ti nagtagitaoan ket mainaig kadagiti puesto dagiti nainlangitan a banag. Uray no dagitoy dua a paset ket makibinningayda ti kadawyan a nagtaudan dagitoy tattan ket interoda a naisangayan.[1]
Ti balikas nga astronomia (manipud dagiti Griego a balikas nga astron (ἄστρον), "bituen" ken -nomy manipud ti nomos (νόμος), "linteg" wenno "kultura") literal a kayatna a saoen ket ti "linteg dagiti bituen" (wenno "kultura dagiti bituen" depende ti panakaipatarus).
Iti sapapsap, ti termino nga "astronomia" wenno "astropisika" ket mabalin nga usaren a mangitudo iti daytoy a suheto.[2][3][4] Naibatay iti nainget a panagilawlawag ti diksionario, dagiti "astronomia" ket mangitudo "ti panagadal kadagiti panggep ken banag iti ruar ti tangatang ti Daga ken dagiti bukodda a kaipappanan ti bagi ken dagiti bukodda a kimiko a tagikua"[5] ken ti "astropisika" ket mangitudo ti sanga iti astronomia a mangitulag "dagiti panagkukua, maipapan ti bagi a tagikua, ken dinamiko a panagaramid kadagiti nailangtan a banag ken penomena".[6] Adda dagiti kaso, a kas ti pannakayamammo ti immuna a libro a pagadalan a Ti Maipapan ti Bagi a Law-ang babaen ni Frank Shu, "astronomai" ket mabalin nga usaren a mangipalawag ti kababalin a panagadal iti daytoy a suheto, a ti "astropisika" ket inusar a pannakaipalawag ti maidaya ti pisika a bersion iti daytoy a suheto.[7] Nupay kasta, gapu dagiti moderno a panagsuksukisok ti astronomia ket mangitulag kadagiti suheto a maikabagian ti pisika, ti moderno nga astronomia ket mabalin a matawagan iti astropisika.[2] Adda dagiti bassit a paset, a kas ti astrometria, ket puro nga astronomia nga adadda pay ngem astropisika. Dagiti nadumaduma a departamento a pagaramidan dagiti sientista ti panagsukisok iti daytoy a suheto ket mabalin nga agusar ti "astronomia" ken "astropisika," paset a depende no ti departamento ket naipakasaritaan a kimmappon iti pisika a departamento,[3] ken adu kadagiti propesional nga astronomo ket addaanda iti pisika nga adadda ngem dagiti grado nga astronomia.[4] Maysa kadagiti agpakauna a sientipiko a warnakan iti daytoy a paset ket ti Europeano a warnakan a nanaganan ti Astronomia ken Astropisika. Dagiti agpakauna a warnakan nga Amerikano ket ti Ti Astropisika a Warnakan ken Ti Astronomiko a Warnakan.
Idi un-unana nga aldaw, ti astronomia ket binukel laeng ti panagpalpaliiw ken dagiti maipadpadto a panaggunay dagiti banag a makitkita babaen ti mata laeng. Kadagiti dadduma a lokasion, a kas ti Stonehenge, dagiti nasapa kultura ket nagurnosda kadagiti adu nga artipakto a mabalin a dagitoy ket adda kadagiti kapanggepan ti astronomia. Iti maipatinayon kadagiti seremonia a pangusar, dagitoy nga obserbatorio ket mabalin a mausar a panangikeddeng dagiti tiempo, ti nangruna a banag ti pannakaammo ti panagmula dagiti maapit, ken ti pay pannakaawat ti kaatiddog ti tawen.[8]
Sakbay a naparnuay dagiti ramit a kas ti teleskopio, ti nasapa a panagadal dagiti bituen ket naar-aramid laeng kadagiti lugar a mabalin a magun-od, a kas dagiti natayag a pasdek ken dagiti nangato a lugar nga inus-usar laeng ti mata. Idi rimmang-ay ti sibilisasion, a naipangpangruna idiay Mesopotamia, Tsina, Ehipto, Gresia, India, ken Tengnga nga Amerika, naaramid dagiti astronomiko nga obserbatorio, ken dagiti kapanunotan ti katutubo ti law-ang ket nangrugi a nasukisok. Kaaduan kadagiti nasapa nga astronomia ket pudno a binukel ti panagimapa kadagiti puesto dagiti bituen ken dagiti planeta, ti siensia tattan a naitudtudo a kas ti astrometrio. Manipud kadagitoy a panagpalpaliiw, dagiti nasapa a naipanpanunotan kadagiti planeta ket naporma, ken ti kasasaad ti Init, Bulan ken Daga iti law-ang ket pilosopiko a nasukisok. Ti Daga ket nainpamattian nga isu ti sentro ti law-ang a ti Init, ti Bulan ken dagiti bituen ket agpalpalikmut ti lawlawna. Daytoy ket naam-ammuan a kas ti heosentriko a modelo ti law-ang, wenno ti Ptolemaiko a sistema, a nainaganan daytoy babaen kenni Ptolomeo.[9]
Ti naisangsangayan a nangruna a nasapa a naiparang-ay ket isu idi ti panagrugi ti matematiko ken sientipiko nga astronomia, a nagrugi kadagiti Babilonio, a nangipundar kadagiti pundasion para kadagiti sumaganad nga astronomiko a tinawtawid a naparang-ay kadagiti adu a ken sabsabali a sibilisasion.[10] Ti Babilonio ket naduktalanda a dagiti lunar a salip ket nagsubsublida babaen dagiti siklo a naam-ammuan a kas ti saros.[11]
Kalpasan dagiti Babilonio, adda dagiti adu a panagrang-ay ti astronomia a naaramid idiay taga-ugma a Gresia ken ti Helenistiko a lubong. Ti Griego nga astronomia ket naiyuna a naidasig babaen ti panagsukisok ti nanakem, pisikal a panakailawlawag para iti nainlangitan a penomena.[12] Idi maika-3 a siglo BC, ni Aristarko iti Samos ket nagkarkulo ti kadakkel ti Daga, ken rinukodna ti kadakkel ken kaadayo ti Bulan ken ti Init, ken isu ti immuna a nangidiaya ti heliosentriko a modelo ti of sistema a solar. Idi maika-2 a siglo BC, ni Hiparko ket naduktalanna ti presesion, kinarkulona ti kadakkel ken kaadayo ti Bulan ken nagparnuay kadagiti kasapaan a naam-ammuan nga astronomiko a ramramit a kas ti astrolabio.[13] Ni Hiparko ket nagpartuat pay ti konprehensibo a katologo dagiti 1020 a bituen, ken kaaduan kadagiti konstelasion ti akin-amianan a hemisperio a naala manipud ti Griego nga astronomia.[14] Ti Antikythera a mekanismo (c. 150–80 BC) ket maysa idi a nasapa nga analogo a kompiuter a naidaremdem a mangkarkulo ti lokasion ti Init, Bulan, ken dagiti planeta para iti naited a petsa. Dagiti teknolohiko nga artipakto nga adda ti kapadpada a karikut ket saan a naiparuar aginggana idi maika-14 a siglo, nga idi ti mekaniko nga astronomiko a pagorasan ket rimmuar idiay Europa.[15]
Idi las-ud ti Tenga a Pnawen, ti astronomia ket kaaduan a nagtaltalinaay idiay mediebal nga Europa, aginggana idi maika-13 a siglo. Nupay kasta, ti astronomia ket rimmang-ay idiay Islamiko a lubong ken dagiti dadduma pay a paset ti lubong. Daytoy ti nakaiturongan ti pannakairuar dagiti immuna nga astronomiko nga obserbatorio iti Muslim a lubong babaen idi nasapa a maika-19 a siglo.[16][17][18] Idi 964, ti Andromeda nga Ariwanas, ti kadakkelan nga ariwanas idiay Lokal a Grupo, a naglaon ti Nagririmpuok a Bitbituen, ket naduktalan idi babaen ti Persiano nga astronomo a ni Azophi ken immun-una nga inpalpalawag idiay Libro dagiti Saan nga Agkutkuti a Bituen.[19] Ti SN 1006 a supernova, ti karaniagan nga nalawag a magnitud nga estelar a pasamak iti nairehistro apakasaritaan, ket napaliiw idi babaen ti Ehipsio Arabiko nga astronomo a ni Ali ibn Ridwan ken dagiti Insik nga astronomo idi 1006. Adda dagiti nalatak nga Islamiko nga (kadawyan ket Persiano ken Arabo) nga astronomo a nakaited kadagiti nangruna a kontribusion iti siensia ket mairaman ni Al-Battani, Thebit, Azophi, Albumasar, Biruni, Arzachel, Al-Birjandi, ken dagiti astronomo ti Maragheh ken Samarkand nga obserbatorio. Dagiti astronomo iti las-ud ti dayta a panawen ket nangipaammoda kadagiti adu nga Arabiko a nagan a tattan ket maus-usar para kadagiti agmaymaysa a bituen.[20][21] Naipampamattian pay a dagiti tidda ti nadaddadael idiay Nalatak a Zimbabwe ken Timbuktu[22] ket mabalin a nangibalay ti maysa nga astronomiko nga obserbatorio.[23] Dagiti Europeano ket datida a namatmati nga awan ti astronomiko a panagpalpaliiw iti sakbay ti kolonial a Tengnga a Panawen a sub-Sahara nga Aprika ngem dagiti moderno a nadukduktalan ket mangipakpakita ti sabali.[24][25][26][27]
Idi las-ud ti Renasimiento, ni Nicolaus Copernicus ket nangisingasing ti maysa a heliosentriko a modelo ti sistema a solar. Dagiti obrana ket insalsalakan, pinadakkel, ken sinimpa babaen ni Galileo Galilei ken Johannes Kepler. Ni Galileo ket nagpabaro babaen ti panag-usar kadagiti teleskopio tapno mapasayaat dagitipanagpalpaliiwna.[28]
Ni Kepler ket isu idi ti immuna anagaramid ti sistema a nangipalpalawag kadagii husto a salaysay ti panaggunay dagiti planeta nga adda ti Init iti tengnga. Nupay kasta, ni Kepler ket saan a nagballigi a nagaramid ti pagannurotan a teoria para kadagiti linlinteg a sinursuratna.[29] Daytoy ket naaramid babaen ti pinarnuay ni Isaac Newton a nainlangitan a dinamika ken ti linteg ti panagguyod tapno maikanungpalan a maipalpalawag dagiti panaggunay dagiti planeta. Ni Newton ket nagparang-ay pay ti agballatek a teleskopio.[28]
Dagiti adu pay a pannakaduktal ket gapu kadagiti pannakaparang-ay ti kadakkel ken kasayaat dagiti teleskopio. Adda dagiti nasaysayaat a katologo dagiti bituen a pinataud babaen ni Lacaille. Ti astronomo a ni William Herschel ket nagaramid kadagiti naisalaysayan a katologo dagiti nebulosidad ken rimpuok, ken idi 1781 nakaduktal ti planeta a Uranus, ti immuna a nabirukan a planeta.[30] Ti kaadayo ti maysa a bituen ket nairanngarang idi 1838 idi ti paralahe ti 61 Cygni ket rinukod idi ni Friedrich Bessel.[31]
Idi las-ud ti maika-18 ken 19 a sigsiglo, ti pannakaikaskaso iti tallo a bagi a parikut babaen ni Euler, Clairaut, ken ni D'Alembert ket nangiturong ti nakanatad a panagipadto kadagiti panggep a panaggunay ti Bulan ken dagiti planeta. Daytoy nga obra ket pinasayaat babaen ni Lagrange ken ni Laplace, a nangpalubos a makarkulo ti masa dagiti planeta ken bulbulan manipud kadagiti panagkutkutida.[32]
Dagiti naisangsangayan a pannakaparang-ay ti astronomia ket gapuanan ti pannakaiyamaamo ti baro a teknolohia, a mairaman ti espektroskopio ken otograpia. Ni Fraunhofer ket nakaduktal kadagiti agarup a 600 a banda ti espektro ti Init idi 1814–15, a daytoy ket, idi 1859, ni Kirchhoff ket nangipakita kadagiti taudan ti kaadda dagiti nadumaduma nga elemento. Dagiti bituen napasingkedan a kapadpada ti Init ti Daga, ngem adda dagiti nawatiwat a sakup dagiti temperatura, masa, ken kadakkel.[20]
Ti kaadda ti ariwanas ti Daga, ti Nagririmpuok a Bitbituen, a kas maysa a nailasin a grupo dagiti bituen, ket napasinkedang laeng idi maika-20 a siglo, a mairaman ti kaadda dagiti "akin-ruar" nga ariwanas, ken kalpasan ti daytoy, ti pannakaipalawag ti Law-ang, a nakitkita iti panagadayo dagiti kaaduan nga ariwanas manipud ti kaniatayo.[33] Ti moderno nga astronomia ket nakaduktal pay kadagiti adu a naisalsalumina a banbanag a kas dagiti quasar, pulsar, blazar, ken dagiti radio nga ariwanas, ken nagus-usar kadagitoy a panagpalpaliiw tapno makaparang-ay kadagiti maipapan iti bagi a teoria a mangipalpalawag kadagitoy a banbanag iti termino dagiti maipadpada a naisalsalumina a banbanag a kas dagiti nangisit nga abut ken dagiti neutron a bituen. Ti maipapan iti bagi a kosmolohia ket nakaaramid kadagiti adu a panagrang-ay idi las-ud ti maika-20 a siglo, nga adda ti modelo ti Big Bang nga adu a nasupsuportaran babaen kadagiti ebidensia nga inted babaen ti astronomia ken pisika, a kasla iti kosmiko a mikroonda a likudan a radiason, ti linteg ni Hubble, ken ti kosmolohiko a kaadu dagiti elemento. Dagiti limbang a teleskopio ket nangpalubos kadagiti panagrukod kadagiti paset ti elektromagnetiko nga espektro a kadawyan a nalappedan wenno pusasawan babaen ti tangatang.
Iti astronomia, ti kangrunaan a taudan kadagiti pakaammo a maipanggep dagiti nainlangitan a bagi ken dagiti dadduma pay a banag ket ti makitkita a lawag wenno ti sapasap ti elektromagnetiko a radiasion.[34] Ti mapalpaliiw nga astronomia ket mabalin a mabingbingay babaen kadagiti napalpaliiw a rehion ti elektromagnetiko nga espektro. Adda dagiti paset ti espektro a mabalin a mapaliiw manipud ti rabaw ti Daga, bayat a dagiti dadduma a paset ket mabalin a mapaliiw laeng manipud ti nangato a lugar wenno ti limbang. Ti naisangsangayan a pakaammo kadagitoy a subpaset ket naited dita baba.
Ti radio nga astronomia ket adalenna ti radiasion dagiti kaatiddog ti allon a dakdakkel ngem ti agarup a maysa a milimetro.[35] Ti radio nga astronomia ket maigiddiat manipud kadagiti sabali a porma ti mapalpaliiw nga astronomia gapu a ti napaliiw a allon ti radio ket mabalin a matrato a kas dagiti allon ngem kas dagiti mapagtalkan a poton. Isu nag, daytyoy ket nalaklaka a marukod ti amplitud ken paset dagiti allon ti radio, a dagitoy ket saan a nalaka a maaramid kadagiti ababa a kaatiddog ti allon.[35]
Urayno adda dagiti allon ti radio a mapatpataud babaen dagiti astronomiko a banag iti porma iti sengngaw ti pudot, kaaduan kadagiti radio a sengngaw a mapalpaliiw manipud ti Daga ket makitkita iti porma iti sinkrotron a radiasion, a daytoy ket mapataud no dagiti elektron ket agbalbalatokda kadagiti magnetiko a lugar.[35] Iti maipatinayon, adda dagiti bilang dagiti espektral a linia a mapataud babaen ti interestelar nga alingasaw, a kas ti hidroheno nga espektral a linia iti 21 cm, ket mabalin a mapaliiw kadagiti atiddog nga allon ti radio.[7][35]
Adda dagiti nawatiwat a kita dagiti mapaliiw a banag iti kaatiddog ti allon nga allon ti radio, ket mairaman dagiti supernova, interestelar nga alingasaw, dagiti pulsar, ken dagiti aktibo a galaktiko a katengngaan.[7][35]
Ti inpranalabbasit nga astronomia ket mangipanggep ti pannakaduktal ken panagusig iti inpranalabbasit a radiasion (kaatiddog dagiti allon nga atatiddog ngem ti nalabbasit a lawag). Malaksid iti kaatiddog dagiti allon nga asideg ti makitkita a lawag, ti inpranalabbasit a radiason ket nakaro a masagsagepsep babaen ti tangatang, ken ti tangatang ket agpataud kadagiti adu a sengngaw ti inpranalabbasit. Iti gapuna daytoy, dagiti oberbatorio ti inpranalabbasit ket nasken a mabirukan iti nangato, namaga a luglugar wenno iti limbang. Ti inpranalabbaga nga espektro ket nasayaat kadagiti panagadadalkadagiti banag a nalamiis unay nga agrangarang ti makitkita a lawag, a kasla dagiti planeta ken dagiti sirkumestelar ar disko. Dagiti at-atiddog nga atiddog nga allon ti inpranalabbasit ket mabalinda pay a serrekan dagiti ulep ti tapok a manglapped ti makitkita a lawag, a mangipalubos ti panagpalpaliiw kadagiti ubbing a bituen kadagiti molekular nga ulep ken dagiti bugas dagiti ariwanas.[36] Adda dagiti molekula ket napigsada nga agraniag iti inpranalabbasit. Daytoy ket mabalin nga usaren ti panagadal ti kimika idiay limbang; ken ti naisangsangayan mabalin daytoy nga agbduktal ti danum kadagiti bandus.[37]
Iti naipakasaritaan, ti optikal nga astronomia, ken natawtawagan pay a kas ti makitkita a lawag nga astronomia, ket isu ti kadaanan a porma iti astronomia.[38] Dagiti optikal a ladawan ket kasisigud a nainladawan babaen ti ima. Idi naladaw a maika-19 a sigllo ken kaaduan ti maika-20 a siglo, dagiti ladawan ket naar-aramid nga inus-usar ti potograpiko nga aruaten. Dagiti moderno a ladawan ket naar-aramid iti panagusar kadagiti dihital a panagiduktalan, a naisangsangayan kadagiti panagiduktalan nga agus-usar ti nakargaan-nasilpuan nga aparato (CCDs). Nupay ti makitkita a lawag ket gumay-at manipud ti agarup a 4000 Å aginggana ti 7000 Å (400 nm aginggana ti 700 nm),[38] ti isu met laeng ng aruaten a maus-usar kadagitoy a kaatiddog ti allon ket maus-usar a panagpalpaliiw kadagiti asideg-bioleta ken asideg-inpranalabbasit a radiasion.
Ti ultrabioleta nga astronomia ket sapasap a maus-usar a mangitudo kadagiti panagpalpaliiw iti ultrabioleta a kaatiddog ti allon a nagbaetan ti agarup a 100 ken 3200 Å (10 aginggana ti 320 nm).[35] Dagiti lawag iti daytoy a kaatiddog ti allon ket masagepsep babaen ti tangatang ti Daga, isu nga dagiti panagpalpaliiw kadagitoy a kaatiddog ti allon ket nasken a maaramid manipud kadagiti nangato a tangatang wenno manipud ti limbang. Ti ultrabioleta nga astronomia ket nasaysayaat a maitutop ti panagadal ti pudot a radiasion ken dagiti espektral a sengngaw dagiti linia manipud kadagiti napudot nga asul a bituen (dagiti OB a bituen) a dagitoy ket naraniag unay iti daytoy nga allon ti banda. Daytoy ket mangiraman kadagiti asul a bituen kadagiti sabsabali nga ariwanas, a pinunpuntaan dagiti nadumaduma nga ultrabioleta a pangsuksukisok. Dagiti sabsabali a banag a kadawyan a napalpaliiw iti ultrabioleta a lawag ket mairaman dagiti planetario a nebulosa, dagiti supernova a tidda, ken dagiti aktibo a galaktiko a katengngaan.[35] Nupay kasta, ti ultrabioleta a lawag ket nalaka masagepsep babaen ti interestelar a tapok, isu a nasken ti husto a panag-paisu kadagiti ultrabioleta a panagrukod.[35]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
