Ֆեմինիստական փիլիսոփայություն

Տե՛ս նաև՝ Ֆեմինիզմի տեսություն

Ֆեմինիստական փիլիսոփայություն, փիլիսոփայական մոտեցումը հաշվի առնող ֆեմինիստական տեսություն, ինչպես նաև փիլիսոփայական մեթոդների կիրառում ֆեմինիստական թեմաների և հարցերի նկատմամբ^[1]։ Ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը ներառում է և՛ փիլիսոփայական տեքստերի ու մեթոդների վերաիմաստավորում՝ ֆեմինիստական շարժումը լրացնելու նպատակով, և՛ փորձեր՝ քննադատելու կամ վերագնահատելու ավանդական փիլիսոփայության գաղափարները ֆեմինիստական շրջանակից^[2]:

Հիմնական առանձնահատկություններ

Ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը միավորված է գենդերի հետ կապված կենտրոնական մտահոգությամբ։ Այն նաև սովորաբար ներառում է կանանց համար արդարադատության որոշակի հավատարմություն, անկախ նրանից, թե դա ինչ ձև կարող է լինել^[3]։ Բացի այս միավորող հատկանիշներից, ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը բազմազան ոլորտ է, որն ընդգրկում է թեմաների լայն շրջանակ՝ տարբեր մոտեցումներից։ Լայն իմաստով՝ ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը ենթադրում է, թե ինչպես են ռասան, սեքսուալությունը, սոցիալ-տնտեսական դասը և ինքնության այլ գործոններ ազդում գենդերային անհավասարության վրա^[4]։ Ֆեմինիստ փիլիսոփաները, որպես փիլիսոփաներ, հանդիպում են թե՛ վերլուծական, թե՛ մայրցամաքային փիլիսոփայության ավանդույթներում, և այդ ավանդույթների շրջանակներում փիլիսոփայական հարցերի վերաբերյալ բազմաթիվ տարբեր տեսակետներ են ընդունված։ Ֆեմինիստ փիլիսոփաները, որպես ֆեմինիստներ, նույնպես կարող են պատկանել ֆեմինիզմի տարբեր տեսակների^[2]։

Ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը կարելի է հասկանալ, որ ունի երեք հիմնական գործառույթ՝

1. Հենվելով փիլիսոփայական մեթոդոլոգիաների և տեսությունների վրա՝ ֆեմինիստական մտահոգությունների և հեռանկարների մասին ձևակերպելու և տեսականացնելու համար։ Այն կարող է ներառել ինքնության վերաբերյալ հասկացությունների փիլիսոփայական վերլուծություն (օրինակ՝ ռասա, սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակ, գենդեր, սեքսուալություն, կարողություն և կրոն) և հասկացություններ, որոնք շատ լայնորեն օգտագործվում և տեսականացված են ֆեմինիստական տեսության մեջ։ Ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը նաև գենդերային հավասարության փաստարկների կարևոր աղբյուր է եղել։
2. Սեքսիզմի և անդրոցենտրիզմի ուսումնասիրություն փիլիսոփայական ավանդույթի շրջանակներում։ Այն կարող է ներառել տեքստերի և տեսությունների քննադատություն, որոնք սովորաբար դասակարգվում են որպես փիլիսոփայական կանոնի մաս, հատկապես կենտրոնանալով կանանց և կանանց փորձառությունների ներկայացման կամ փիլիսոփայական ավանդույթից կանանց բացառման վրա։ Մեկ այլ նշանակալի միտում է բազմաթիվ կին փիլիսոփաների ստեղծագործությունների վերագտնումը, որոնց ներդրումը չի ճանաչվել։
3. Նպաստել փիլիսոփայությանը՝ գոյություն ունեցող հարցերի նոր մոտեցումներով, ինչպես նաև նոր հարցերով և հետազոտության ոլորտներով՝ հաշվի առնելով փիլիսոփայական ավանդույթի վերաբերյալ նրանց քննադատական հետազոտությունները և արտացոլելով նրանց մտահոգությունը գենդերային հարցերի վերաբերյալ^[3]։

Ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը գոյություն է ունեցել մինչև քսաներորդ դարը, բայց որպես այդպիսին պիտակվել է 1960-ական թվականների և 1970-ական թվականների ֆեմինիզմի երկրորդ ալիքի դիսկուրսի հետ կապված։ Երկրորդ ալիքի ընթացքում շատ տեսություններ հիմնականում կենտրոնացած են եղել աշխատավայրում գենդերային հավասարության և կրթության վրա^[5]։ Ֆեմինիստական փիլիսոփայության կարևոր նախագիծը, որն առաջացել է ֆեմինիզմի երրորդ ալիքի շարժումից, եղել է կանանց տարբեր ռասայական խմբերի և սոցիալ-տնտեսական դասերի, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհի կանանց փորձառությունների բազմազանության ընդգրկումը։

Ենթաոլորտներ

Ֆեմինիստ փիլիսոփաները աշխատում են ենթաոլորտների լայն շրջանակում, ներառյալ՝

• Ֆեմինիստական իմացաբանություն, որը մարտահրավեր է նետում գիտելիքի և ռացիոնալության ավանդական փիլիսոփայական գաղափարներին որպես օբյեկտիվ, համընդհանուր կամ արժեքային չեզոք։ Ֆեմինիստ իմացաբանները հաճախ վիճում են հեռանկարի, սոցիալական իրավիճակի և արժեքների կարևորության մասին գիտելիքի, այդ թվում՝ գիտության ստեղծման գործում։
• Ֆեմինիստական էթիկան հաճախ պնդում է, որ ավանդական բարոյական մտքի մեջ օբյեկտիվության, ռացիոնալության և համընդհանուրության շեշտադրումը բացառում է կանանց էթիկական իրողությունները^[3]։ Ամենաուշագրավ զարգացումներից մեկը խնամքի էթիկան է, որը կարևորում է կարեկցանքը, պատասխանատվությունը և ոչ բռնությունը բարոյական համակարգերի զարգացման գործում։ Խնամքի էթիկան նաև ներառում է միջանձնային կապերի և խնամքի ու կախվածության հարաբերությունների ավելի մեծ ճանաչում, և ֆեմինիստական էթիկան օգտագործում է այն՝ քննադատելու, թե ինչպես է արդարադատության էթիկան հաճախ արմատավորված բարոյականության հայրիշխանական ըմբռնումների մեջ^[6]։ Որոշ ֆեմինիստ էթիկայի մասնագետներ մտահոգություն են ցուցաբերել այն մասին, թե ինչպես են խնամքի էթիկայի վերագրվող արժեքները հաճախ կապված կանացիության հետ, և ինչպես կարող է նման կապը խթանել բարոյական զարգացման գաղափարները՝ որպես էապես գենդերային^[7]։
• Ֆեմինիստական ֆենոմենոլոգիան ուսումնասիրում է, թե ինչպես են ճանաչողական ունակությունները (օրինակ՝ մտածելը, մեկնաբանելը, հիշելը, իմանալը) և սոցիալական կարգերի շրջանակներում նորմատիվության կառուցումը միավորվում՝ ձևավորելու անհատի իրականությունը։ Ֆեմինիստական փիլիսոփայության ֆենոմենոլոգիան հաճախ կիրառվում է գենդերային մարմնավորված փորձի, միջսուբյեկտիվության և հարաբերական կյանքի, ինչպես նաև համայնքի, հասարակության և քաղաքական երևույթների մասին բարելավված պատկերացումների մշակման համար։ Ֆեմինիստական ֆենոմենոլոգիան դուրս է գալիս այլ ներկայացման վրա հիմնված դիսկուրսներից՝ կենտրոնացնելով անձնական և մարմնավորված փորձառությունները, ինչպես նաև գիտակցելով, թե ինչպես է փորձը հաճախ գործում լեզվից դուրս, ուստի դժվար է արտահայտվել^[8]։ Ժամանակի արտացոլումը որպես կոնստրուկցիա ֆեմինիստական ֆենոմենոլոգիայի ավելի նոր զարգացում է։ Վերջին աշխատանքները սկսել են ուսումնասիրել ժամանակավորության տեղը դաշտում, և թե ինչպես ժամանակավորության ավելի բարդ ըմբռնումը կարող է հետագայում լուսաբանել գենդերային փորձառության և գոյության իրողությունները^[9]։
• Ֆեմինիստական գեղագիտություն, որը վերաբերում է սեռի և սեքսուալության դերին արվեստի և գեղագիտական տեսության մեջ և զբաղվում է ստեղծագործողների սուբյեկտիվության, արվեստում գենդերային նորմերի վերարտադրման, մշակույթի դերի և արվեստում կանանց ներկայացվածության հետ կապված հարցերով, թե՛ որպես առարկաներ, թե՛ ստեղծագործողներ^[10]։ «Կանանց» և «արվեստագետների»՝ որպես փոխադարձ բացառող ինքնությունների ըմբռնումը վերարտադրվել է առնվազն ռոմանտիզմի դարաշրջանից ի վեր, և այս բաժանումը ֆեմինիստական գեղագիտության միջամտություններն անհրաժեշտ է դարձրել գեղագիտության նահապետական և առնական վիճակին մարտահրավեր նետելու համար^[11]։
• Ֆեմինիստական մետաֆիզիկան հիմնականում կենտրոնանում է սեռի և սեռի գոյաբանության ու սոցիալական կառուցման բնույթի վրա։ Փիլիսոփայության ֆեմինիստ պատմաբանները նաև ուսումնասիրում են ավանդական մետաֆիզիկական տեսություններին բնորոշ սեռական կողմնակալությունները։ Հիմնական կետերից մեկը, որով այս ոլորտը շեղվում է դասական մետաֆիզիկայից, սոցիալական կառուցվածքները հիմնավորելու նրա փորձերն են «հիմնական» և «բնական» հասկացությունների մեջ, որոնց շուրջ կառուցված է մետաֆիզիկան^[12]։ Ֆեմինիստական մետաֆիզիկան փորձում է հավասարակշռել սոցիալական կոնստրուկտների և իրականության միջև փոխհարաբերությունները՝ գիտակցելով, թե ինչպես է «իրական» ընկալվողի և «սոցիալապես կառուցվածի» միջև տարբերությունը ստեղծում երկուականություն, որը չի կարողանում ընդունել երկու հասկացությունների փոխազդեցությունը^[13]։ Նմանապես, այս ոլորտը փորձում է մարտահրավեր նետել դասակարգումների համակարգերին, որոնք համարվում են բնական և հետևաբար անկողմնակալ՝ բացահայտելով, թե ինչպես են նման համակարգերի վրա ազդում քաղաքական և բարոյական գաղափարախոսությունները և կողմնակալությունները^[14]։ Որոշ տեսաբաններ հարցեր են բարձրացրել այն մասին, թե արդյոք մետաֆիզիկայի որոշ հիմնարար ասպեկտներ հակադրվում են ֆեմինիստական մոտեցմանը^[15], և, հետևաբար, ֆեմինիզմի և մետաֆիզիկայի հարաբերությունները մնում են որոշակիորեն անկայուն։
• Գիտության ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը, որը հիմնված է միջդիսցիպլինար ակադեմիական ֆեմինիզմի վրա, աշխատում է մարտահրավեր նետելու, թե ինչպես գիտական գիտելիքի արտադրությունը, ինչպես նաև նման արտադրություններում կիրառվող մեթոդաբանությունները զերծ չեն կողմնակալությունից։ Հակառակ գիտության մասին այլ ընկալումների, գիտության ֆեմինիստական փիլիսոփայությունը գիտության պրակտիկան ճանաչում է որպես արժեքներով հարուստ և ոչ արժեքազրված^[16], ենթադրելով, որ գաղափարախոսությունները, ինչպիսիք են գենդերին առնչվող գաղափարախոսությունները, կապված են մոդելների և պրակտիկաների մեջ, կազմում են գիտությունը, և, թե ինչ գիտելիք է այն արտադրում^[17]։

Ծանոթագրություններ

1. «Feminist Philosophy». Internet Encyclopedia of Philosophy (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
2. Gatens, M., Feminism and Philosophy: Perspectives on Difference and Equality (Indiana University Press, 1991). — 978-0-7456-0469-5
3. Kittay, Eva Feder & Linda Martín Alcoff, "Introduction: Defining Feminist Philosophy" in The Blackwell Guide to Feminist Philosophy, Blackwell Publishing, 2007. – 978-0-470-69538-8
4. «philosophical feminism | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
5. McAfee, Noëlle (2018). «Feminist Philosophy». In Zalta, Edward N. (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2018 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
6. Gilligan, Carol (1982). In a Different Voice: Psychological Theory and Women's Development. Harvard University Press. ISBN 978-0674970960.
7. Bowdon, M., Pigg, S., & Pompos Mansfield, L. (2014). Feminine and Feminist Ethics and Service Learning Site Selection: The Role of Empathy. Feminist Teacher, 24(1/2), 57–82.
8. Oksala, J. (2011). Sexual Experience: Foucault, Phenomenology, and Feminist Theory. Hypatia, 26(1), 207–223.
9. Schües, C., Olkowski, D. E., & Fielding, H. A. (2011). Time in Feminist Phenomenology. Bloomington, UNITED STATES: Indiana University Press.
10. Bulanova-Duvalko, L. F. (2015). Философские аспекты понимания направления феминистской эстетики [Philosophical aspects of understanding the trend of feminist aesthetics]. Studia Humanitatis (ռուսերեն) (3). ISSN 2308-8079.
11. Felski, R. (1989). Beyond feminist aesthetics: Feminist literature and social change. Harvard University Press.
12. Sider, T. (2017). Substantivity in feminist metaphysics. Philosophical Studies, 174(10), 2467–2478.
13. Always/Already Podcast (November 23, 2014) Always/Already Podcast: Episode 12 – Living alterities: phenomenology, embodiment, and race [Audio Podcast].
14. Mikkola, M. (2017). On the apparent antagonism between feminist and mainstream metaphysics. Philosophical Studies, 174(10), 2435–2448
15. Barnes, E. (2014). XV-Going Beyond the Fundamental: Feminism in Contemporary Metaphysics. Proceedings of the Aristotelian Society (Paperback), 114 (3pt3), 335–351.
16. Longino, H. E., & Hammonds, E. (1990). Conflicts and tensions in the feminist study of gender and science. In M. Hirsch & E. F. Keller (Eds.), Conflicts in feminism. New York: Routledge. – 978-0-415-90178-9
17. Richardson, S. S. (2010). Feminist philosophy of science: history, contributions, and challenges. Synthese, 177(3), 337–362.

Գրականություն

• Fulfer, Katy & Ryman, Emma (2013). What is Feminist Phenomenology?
• Gatens, M., Feminism and Philosophy: Perspectives on Difference and Equality (Indiana University Press, 1991)
• Halsema, A. (2013). The Subject of Critique: Ricoeur in Dialogue with Feminist Philosophers. Études Ricoeuriennes, 4(1), 21–39. https://doi.org/10.5195/errs.2013.168
• James, V. (2014). Musing: A Black Feminist Philosopher: Is That Possible? Hypatia, 29(1), 189–195. doi:10.1111/hypa.12067
• Lee, Emily S. (2011). The Epistemology of the Question of Authenticity, in Place of Strategic Essentialism. Hypatia, 26(2), 258–279.
• van Leeuwen, Anne. (2012). Beauvoir, Irigaray, and the Possibility of Feminist Phenomenology. The Journal of Speculative Philosophy, 26(2), 474–484.
• Smith, David W. (2013) Phenomenology. In Stanford Encyclopedia of Philosophy.
• Stone, Alison (2007). An Introduction to Feminist Philosophy. Cambridge, UK: Polity. pp. 2–3. 074563883X.