Ջոն ֆոն Նոյման

Ջոն ֆոն Նոյման, անգլ.՝ John von Neumann, գերմ.՝ Johann von Neumann, ծնունդով՝ Յանոշ Լայոշ Նոյման (հունգ.՝ Neumann János Lajos, դեկտեմբերի 28, 1903(1903-12-28)^{[1][2][3][…]}, Բուդապեշտ, Հունգարիայի թագավորություն, Ավստրո-Հունգարիա^[4] - փետրվարի 8, 1957(1957-02-08)^{[4][2][3][…]}, Ուոլթեր Ռիդի անվան ռազմական բժշկական կենտրոն, Վաշինգտոն, ԱՄՆ^[5][6]), ծագումով հունգար ամերիկացի մաթեմատիկոս, ֆիզիկոս։ ԱՄՆ-ի ազգային ԳԱ անդամ (1937)։ Առավել հայտնի է որպես համակարգիչների ժամանակակից ճարտարապետության նախահայր (այսպես կոչված ֆոն Նոյմանի ճարտարապետություն), քվանտային մեխանիկայում օպերատորների տեսության կիրառմամբ, ինչպես նաև որպես Մանհեթենի նախագծի մասնակից և խաղերի տեսության ու վանդակային ավտոմատների ստեղծող։

Ջոն ֆոն Նոյման John von Neumann
Ծնվել է	դեկտեմբերի 28, 1903(1903-12-28)[1][2][3][…] Բուդապեշտ, Հունգարիայի թագավորություն, Ավստրո-Հունգարիա[4]
Մահացել է	փետրվարի 8, 1957(1957-02-08)[4][2][3][…] (53 տարեկան) Ուոլթեր Ռիդի անվան ռազմական բժշկական կենտրոն, Վաշինգտոն, ԱՄՆ[5][6] բնական մահով[2]
Գերեզման	Փրինսթոնի գերեզմանատուն[7]
Քաղաքացիություն	Հունգարիա և  ԱՄՆ
Դավանանք	հուդայականություն, քրիստոնեություն և կաթոլիկություն
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս, համակարգչային գիտնական, ֆիզիկոս, տնտեսագետ և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)	Փրինսթոնի համալսարան[2], Ֆրիդրիխ-Վիլհելմի համակսարան[2], United States Atomic Energy Commission?[8], Համբուրգի համալսարան[2], Ընդլայնված հետազոտությունների ինստիտուտ[2], Armed Forces Special Weapons Project?[2], Ballistic Research Laboratory?[2], Naval Ordnance Laboratory?[2] և Լոս Ալամոսի Ազգային Լաբորատորիա[2]
Գործունեության ոլորտ	ֆունկցիոնալ վերլուծություն[9], գործաղեկավարների տեսություն, մաթեմատիկա[9], ֆիզիկա[9], խաղերի տեսություն[9], cellular automaton?[9], բազմությունների տեսություն[9], քվանտային ֆիզիկա[9], ատոմային ռումբ[9] և ինֆորմատիկա[9]
Պաշտոն(ներ)	նախագահ
Անդամակցություն	ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա[10], Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա[11], Ամերիկական փիլիսոփայական ընկերություն[12], Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա, Լինչեի ազգային ակադեմիա[12], Լոնդոնի մաթեմատիկական ընկերություն[13], Մաթեմատիկական վիճակագրության ինստիտուտ[14], Տնտեսաչափական ընկերություն[15] և United States Atomic Energy Commission?[12]
Ալմա մատեր	Ֆաշորիի գիմնազիա (1921)[2], Ֆրիդրիխ-Վիլհելմի համակսարան (1923)[2], Ցյուրիխի տեխնիկական բարձրագույն դպրոց (1925), Բուդապեշտի համալսարան (1926)[2] և Գյոթինգենի համալսարան (1927)[2]
Տիրապետում է լեզուներին	հունգարերեն[16], ֆրանսերեն, գերմաներեն[16], լատիներեն, հին հունարեն և անգլերեն[17][9][16]
Գիտական ղեկավար	Լիպոտ Ֆեյեր
Եղել է գիտական ղեկավար	Donald B. Gillies?[18], Մորիս Փրայս[18], Israel Halperin?[18], Friederich Ignaz Mautner?[18] և John Patterson Mayberry?[18]
Պարգևներ	[2] [2] Կարլ Գուստավ Ռոսբիի մեդալ Bôcher Memorial Prize? [19][2] [2] Գիբսի լեկցիա [2] Սիլիմանյան դասախոսություն Ալբերտ Այնշտայնի պարգև [2] Financial Times-ի տարվա մարդ Մաթեմատիկական վիճակագրության ինստիտուտի անդամ [14] և Էկոնոմետրիկ միության անդամ [15]
Ամուսին(ներ)	Կլարա Դան ֆոն Նոյման[2] և Mariette Kövesi?[20]
Երեխա(ներ)	Մարինա Ուայթմեն
Հայր	Max von Neumann?
Մայր	Margaret Neumann?
John von Neumann Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Ծնվել է 1903 թ.-ին՝ Բուդապեշտում, հարուստ հրեական ընտանիքում։ 1911 թ.-ին ընդունվել է Լյութերական գիմնազիան։ 1913 թվականին ընտանիքը ստանում է ազնվական տիտղոս և անվան ֆոն նախդիրը։ 30-ական թվականներին ԱՄՆ-ում նրա անունը վերափոխվեց Ջոնի։ 1926 թ. ավարտել է Ցյուրիխի բարձրագույն տեխնիկական դպրոցը, միաժամանակ նաև Բուդապեշտի համալսարանը, որտեղ ստացել է (1926) դոկտորի կոչում։ Դասախոսել է Բեռլինի (1926-1929), Համբուրգի (1929-1930) և Փրինսթոնի (1930-1933) համալսարաններում։ 1933 թվականից՝ Փրինսթոնի հեռանկարային հետազոտությունների ինստիտուտի պրոֆեսոր, 1940 թվականից՝ բանակային և ծովային տարբեր հաստատությունների խորհրդական։ Մասնակցել է առաջին ատոմային ռումբի ստեղծման աշխատանքներին։ Եղել է Ատոմային էներգիայի հանձնաժողովի անդամ (1955 թվականից)։

Հայտնի է որպես ժամանակակից համակարգիչների ճարտարապետության նախահայր, ինչպես նաև Մանհեթենյան նախագծի մասնակից և խաղերի տեսության ստեղծող։ Ջոն Ֆոն Նոյմանը մահացել է ոսկրային քաղցկեղից 1957 թ.-ին։ Աշխատանքները վերաբերում են ֆունկցիոնալ անալիզին և դասական ու քվանտային մեխանիկայում դրա կիրառություններին։ Ուսումնասիրություններ ունի մաթեմատիկական տրամաբանության և տոպոլոգիական խմբերի բնագավառում։ Զբաղվել է խաղերի տեսության հարցերով։ Մեծ ավանդ ունի առաջին ԷՀՄ-երի ստեղծման գործում։ Կարևոր ավանդ ունի քվանտային ֆիզիկայի, քվանտային տրամաբանության, ֆունկցիոնալ վերլուծության, ինֆորմատիկայի, և տնտեսագիտության բնագավառներում։

Ծանոթագրություններ

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
2. Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
3. Biografisch Portaal — 2009.
4. Нейман Джон фон // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
5. Нейман Джон фон // Нейман Джон фон (ռուս.) / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
6. Macrae N. John von Neumann: The Scientific Genius Who Pioneered the Modern Computer, Game Theory, Nuclear Deterrence, and Much More — 1992. — P. 380. — ISBN 0-679-41308-1
7. http://www.cemeteryregister.com/search.asp?id=NJ_PRINCETON
8. John von Neumann — NAS.
9. Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
10. http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/20000935.html
11. https://www.amacad.org/sites/default/files/academy/multimedia/pdfs/publications/bookofmembers/electionIndex1900-1949.pdf
12. Notable Names Database — 2002.
13. https://www.lms.ac.uk/sites/default/files/HONORARY%20MEMBERS_0.pdf
14. Scientific Legacy Database — Institute of Mathematical Statistics.
15. https://www.econometricsociety.org/society/organization-and-governance/fellows/memoriam
16. CONOR.Sl
17. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
18. Mathematics Genealogy Project — 1997.
19. Prize: Bôcher Memorial Prize Year: 1938 — AMS.
20. https://home.csulb.edu/~cwallis/labs/computability/vn.html

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջոն ֆոն Նոյման» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 220)։