Թուրքական ներխուժումը Կիպրոս

Թուրքական ներխուժումը Կիպրոս (հուն․՝ Τουρκική εισβολή στην Κύπρο, թուրքերեն՝ Kıbrıs Barış Harekâtı), թուրքերի ռազմական ներխուժումը Կիպրոս կղզի^[15]։ Այն սկսվել է 1974 թվականի հուլիսի 20-ին և ավարտվել 1974 թվականի օգոստոսի 18-ին՝ Կիպրոսի պետական հեղաշրջմամբ և կղզու մոտ 40 %-ը թուրքական զորքերի կողմից գրավմամբ։

Թուրքական ներխուժումը Կիպրոս
Թվական	օգոստոսի 18, 1974
Մասն է	Կիպրոսի հակամարտություն
Վայր	1974, հուլիսի 20 – օգոստոսի 18
Արդյունք	Թուրքերի ռազմական հաղթանակ և Հյուսիսային Կիպրոսի առանձնացում[1] Կիպրոսի 36.2 %-ի գրավում[2][3][4][5][6] Կիպրոսում հունական ռազմական խունտայի անկում
Հակառակորդներ
Թուրքիա[7]	Կիպրոս Ռազմական օգնություն՝  Հունաստան[8][9][10]
Հրամանատարներ
Ֆահրի Քորություրք Բյուլենթ Էջևիթ Նեջմեթթին Էրբաքան Ռաուֆ Դենքթաշ	Գլաֆկոս Կլիրիդիս Նիկոս Սամփսոն Դիմիտրիոս Յաննիդիս Ֆեդոն Գիզիկիս
Կողմերի ուժեր
60,000[11]	42,000[12][13][14]
Ռազմական կորուստներ
Ընդհանուր կորուստներ

Հեղաշրջումը կատարվել է Հունաստանի ռազմական դիկտատուրայի կողմից՝ Կիպրոսի ազգային գվարդիայի^[16][17] միջոցով։ Այն գահընկեց արեց Կիպրոսի նախագահ և կրոնապետ արքեպիսկոպոս Մակարիոսի կառավարությանը։ Նրան փոխարինեց իշխանամետ ղեկավար Էնոսիս Նիկոս Սամպոսը^{[18][19][20][21][22]}։ Նախքան զինադադարի կնքվելը՝ 1974 թվականի հուլիսին թուրքական զորքերը ներխուժեցին Կիպրոս և գրավեցին կղզու 3 %-ը։ Հունական զինվորական խունտան փլուզվեց և նրան փոխարինելու եկավ ժողովրդավարական կառավարությունը^[23][24]։

1974 թվականի օգոստոսին Թուրքիայի ուժերը հերթական անգամ ներխուժեցին Կիպրոս և գրավեցին կղզու մոտ 40 %-ը։ 1974 թվականից Կիպրոսի թուրքական և հունական գոտիների բաժանման գիծը ՄԱԿ-ի կողմից որակվեց որպես բուֆերային գոտի։ Այն հաճախ անվանվում է նաև «Կանաչ գիծ»։ Կիպրոսի ավելի քան մեկ քառորդ բնակչությունը (այն կազմում է Հունական Կիպրոսի բնակչության 1/3-ը) տեղահանվեցին։ արդյունքում Հյուսիսային Կիպրոսի բնակչության մոտ 80 %-ը կազմող հույները տեղահանվեցին թուրքերի կողմից զավթված հողերից։

Մոտ մեկ տարի անց՝ 1975 թվականին, մոտ 60,000 թուրք կիպրոսցիներ (նրանք կազմում են Կիպրոսի ամբողջ թուրք բնակչության կեսը) տեղահանվեցին հարավից դեպի հյուսիս^[25][26]։

Կիպրոսի թուրքական ներխուժումը ավարտվեց Կիպրոսի քաղաքական քարտեզի վերափոխմամբ։ Փաստացիորեն Կիպրոս կղզին բաժանվեց երկու անկախ պետությունների միջև։ Միևնույն ժամանակ Թուրքիան ստորագրեց դե ֆակտո (փաստացիորեն) անկախ Հյուսիսային Կիպրոսի թուրքական հանրապետության անկախությունը, որը ստեղծվել էր Թուրքիայի կողմից Կիպրոսի գրավված տարածքների վրա^[27]։ Միևնույն ժամանակ մինչ օրս Թուրքիան միակ երկիրն է, որը ճանաչել է Հյուսիսային Կիպրոսի անկախությունը^[28]։

Համաձայն միջազգային իրավունքի՝ Եվրոպական Միության տարածքում կատարված տարածքային ռազմակալումը դիտարկվել է որպես անօրինություն, քանի որ Կիպրոսը մաս էր կազմում «Եվրոպական ընտանիքի»^[29]։

Նախապատմություն

Օսմանյան և բրիտանական շրջան

Թուրք-վենետիկյան 1570-1573 թվականների պատերազմներից հետո 1571 թվականին հիմնականում հույներով բնակեցված Կիպրոս կղզին նվաճվեց Օսմանյան կայսրության կողմից^[30][31]։ Հետագայում կղզին և նրա բնակչությունը ըստ Կիպրոսի կոնվենցիայի դարձել է Մեծ Բրիտանիայի ենթակա՝ հիմնվելով 1878 թվականին տեղի ունեցած համաեվրոպական կոնգրեսի վրա։ 1914 թվականի նոյեմբերի 5-ին պաշտոնապես Կիպրոս կղզին (Եգիպտոսի և Սուդանի հետ միասին) կցվեց Մեծ Բրիտանիային։

Այս որոշումից հետո Օսմանյան կայսրությունը հայտարարեց, որ նոր բռնկված Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ անդամակցելու է Կենտրոնական ուժերին (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, Բուլղարիա)։

Հաջորդ տարի կղզին դառնում է նաև «Բրիտանական թագի» գաղութ։ 1923 թվականին կնքված Լոզանի պայմանագրի 20-րդ հոդվածով վերջնականապես մերժվեցին Թուրքիայի դիմումները կղզում գերիշխանության հասնելու վերաբերյալ։ Նույն պայմանագրի 21-րդ հոդվածը սահմանում էր, որ Կիպրոսում ազգային փոքրամասնություն կազմող թուրքերը (թուրք կիպրոսցիներ) կարող են շարունակել Կիպրոսում ապրելը, տեղափոխվել Թուրքիա, ինչպես նաև դառնալ Միացյալ Թագավորության քաղաքացի^[30]։

Այս շրջանում Կիպրոսի բնակչության հիմնական մասը զբաղեցնում էին հույները և թուրքերը, որոնք նույնացվում էին իրենց համար «մայր» երկիր հանդիսացող Կիպրոսում՝ որպես կիպրոսցի։ Սակայն երկու համայնքների մեջ եղած էլիտաները տարբեր էին. հունական համայնքը ավելի առաջադեմ էր (ավելի կրթված և ավելի լիբերալ), ի տարբերություն Կիպրոսի ավանդական հասարակության՝ թուրքերի^[32]։ Սակայն հույն և թուրք կիպրոսցիները երկար տարիներ իրար կողք-կողքի ապրել են հանգիստ միջավայրում^[31][33]։

Բրիտանական գաղութային քաղաքականություն և ազգամիջյան բևեռացում

Մեծ Բրիտանիայի և համապատասխանաբար Բրիտանական Կիպրոսի արքա Ջորջ VI-ը (1895-1952)

Մեծ Բրիտանիայի կենտրոնական կառավարությունը Կիպրոսում վարում էր «բաժանի՛ր և տիրի՛ր» կենտրոնախույզ քաղաքականությունը՝ նպատակ ունենալով իրար դեմ հանել Կիպրոսի քրիստոնյա և մուսուլման խմբերին՝ կանխելով Կիպրոսի գաղութային թոթափման գործընթացը։

Հիանալի օրինակ է այն, որ բրիտանական կառավարությունը 1950 թվականին սկիզբ առած հունական ապստամբությունը նպատակահարմար գտավ ճնշել թուրքերի կողմից կազմված ներքին ծառայության ուժերի կողմից։ Ավելին՝ 1955 թվականի սեպտեմբերին կազմվեց հատուկ շարժողական և պահեստային գրասենյակը՝ կազմված բացառապես թուրք համազորայիններից։ Այս և այլ նմանատիպ գործելակերպ նպաստեց Կիպրոսում ազգամիջյան թշնամանքի առաջացման։ Թշնամանքի համար կարևոր նախադրյալ դարձավ նաև կրոնական դավանանքի տարբերությունը հույն-կիպրոսցիները հույն ուղղափառ եկեղեցու հետևորդներ էին, իսկ թուրքերը իսլամադավան էին։

Չնայած նրան, որ Կիպրոսի տնտեսական զարգացվածության և լիբերալ մտածելակերպի առկայության շնորհիվ կիպրոսցիները զերծ էին մնում բացահայտ կրոնական խռովություններից, այս ու հանդերձ հասարակական այլ էլիտան՝ ազգայնականները երբեմն կազմակերպում էին ցույցներ և ուղեկալումներ։ Թուրք ազգայնական էլիտան առավել ակտիվ գործունեություն սկսեց ծավալել, երբ Թուրքիայում իշխանությունը անցավ քեմալականներին՝ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի (1881-1938) գլխավորությամբ։ Քեմալի նպատակը նախկին Օսմանյան կայսրության մնացորդների հավաքելը և նոր ավելի հզոր պետության ստեղծելն էր։ Այդ իսկ սկզբունքով Քեմալը մշակեց «Վեց սկզբունքներ» ծրագիրը, որի մեջ մտնում էր նաև Կիպրոսի գրավումը։ Հիսունականների սկզբերը նշանավորվեց հույն ազգայնականների կողմից Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպություն (ԷՕԿԱ, Էթնիկի Օտգանոզիս Կիպրիոն Ագոնիստոն, (հուն․՝ Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών) ստեղծումով^[34]։ Այն կիպրոսահույների ազգայնական ահաբեկչական ռազմականացված կազմակերպություն էր, որի նպատակն էր վերջ դնել Կիպրոսի Բրիտանական կայսրության թագավորական գաղութի կարգավիճակին վտարելով բրիտանական ուժերը կղզուց և միացումը Հունաստանին։

Այս շրջանում Կիպրոսում սկսվեց արքեպիսկոպոս Մակարիոսի ղեկավարության տարիները։ Այս պայմաններում Հունաստանի վարչապետ Էլեֆթերիոս Վենիզելոսը սկսեց գաղտնի կերպով զենք առաքել Կիպրոսի ազատականներին։ Կիպրոսի ազգային-ազատագրական պայքարի ղեկավար ընտրվեց Հունաստանի բանակի նախկին սպա Գեորգիոս Գրիվասը։ Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպության կողմից առաջին թուրք ոստիկանը սպանվեց 1955 թվականի հունիսի 21-ին:^[35][36] ԷՕԿԱ-ի կողմից սպանվեցին նաև ձախակողմյա հույն ընդդիմադիրներ։ Թուրք կիպրոսցիների իրավիճակը Կիպրոսում բարդացավ այն բանից հետո, երբ 1955 թվականի սեպտեմբերին թուրքական իշխանությունները սկսեցին Ստամբուլում ջարդեր կազմակերպել՝ ընդդեմ հույների և կիպրոսցիների։ Մեկ տարի անց ԷՕԿԱ-ն սկսեց առաջնորդվել մի նոր քաղաքականությամբ՝ Կիպրոսը միացնել Հունաստանին։ Բրիտանիայի կառավարությունը սկսեց հավաքագրել Կիպրոսի թուրքերին հույների դեմ պայքարելու համար, սակայն ԷՕԿԱ-ն ցանկություն չուներ հակաթուրք ճակատ ստեղծել^[37][38][39]։

1957 թվականին ԷՕԿԱ-ն սկսեց ոստիկանական ուժերի միջոցով ցրել Նիկոսիայում հավաքված թուրք ցուցարարներին^[40][41]։ Թուրքերը ամեն կերպ փորձում էին կանխել Կիպրոսի կցումը Հունաստանին և պաշտոնական Թուրքիայի կառավարությունը սպառնալիքներ հնչեցրեց՝ սպառնալով Հունաստանին ռազմակալել մերձծովյան Կրետե կղզին։ Այս ընթացքում Թուրքիան աջակցում էր Կիպրոսի թուրք ծայրահեղականներին։ Այս ամենը գագաթնակետին հասավ, երբ Քեմալի գլխավորած կառավարությունը պատերազմ հայտարարեց Կիպրոսի հույն ապստամբներին^[42]։ Փաստացիորեն Կիպրոսում բռնկվեց քաղաքացիական պատերազմ։

Կիպրոսի անկախ պետություն

Կիպրոսի առաջին նախագահ արքեպիսկոպոս Մակարիոսը

Բրիտանական տիրապետությունը Կիպրոսում շարունակվեց մինչև 1960 թվականը։ 1960 թվականին կղզին իրեն հռչակեց անկախ պետություն, իսկ նրա անկախությունը իրավականորեն հաստատվեց Լոնդոնի և Ցյուրիխի պայմանագրերով։ Միացյալ Կիպրոսը ներառում էր թուրքական և հունական համայնքները։ Անկախությունից հետո կառավարությանը ներկայացվեց նոր սահմանադրության նախագիծը, սակայն այն հաստատվեց միայն երեք տարի անց՝ 1963 թվականին։ Սահմանադրության ընդունումը ևս չկարողացավ հանդարտեցնել Կիպրոսի ազգամիջյան խռովությունները։ Կիպրոսի մի մասը ուներ հունական, իսկ մյուս մասը թուրքական կողմնորոշումներ։ Կիպրոսը բաժանվել էր երկու տարբեր հասարակությունների միջև։ Այդ իսկ պատճառով Կիպրոսը բաժանվեց հունական և թուրքական շրջանների, ինչպես նաև բրիտանական Ակրոտիրի և Դեկելիա կոչվող ռազմական հենակետի^[43]։ Այս ու հանդերձ դժգոհությունները շարունակվում էին, քանի որ հույներին բաժին էր հասել ավելի մեծ մասնաժիններ։ Ըստ Կիպրոսի սահմանադրության՝ թուրքերին պետք է բաժին հասներ երկրի սպասարկման աշխատատեղերի 30 %-ը, փոխարենը բաժին էր հասնում ընդամենը 18,3 %-ը։ Բացի այդ գրեթե բոլոր բարձրաստիճան պաշտոնյաները հույներ էին։ 1963 թվականի դեկտեմբերին Կիպրոսի նախագահ Մակարիոսը առաջարկեց տասներեք սահմանադրական փոփոխություններ, այն բանից հետո, երբ Կիպրոսի թուրքական օրենսդիրները արգելափակվել էին կառավարության կողմից^[44]։ Հավատալով որ փոփոխությունները վերջ ի վերջո կբարելավեն Կիպրոսի հույների և թուրքերի քաղաքական վիճակը և կհարթեն տարաձայնությունները։ Հունական Կիպրոսի ղեկավարությունը հավատում էր, որ 1960 թվականի Սահմանադրությունը չափազանց մեծ իրավունքներ էր տալիս թուրքերին, իսկ Մակարիոսի նպատակը հօգուտ հույների բարեփախումներ կատարելն էր։ Նոր սահմանադրությունը պաշտպանում էր Կիպրոսի տարածքում ապրող ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները։ Սակայն այս ծրագիրը ևս ծայրահեղ կերպով դատապարտվեց թուրք համայնքի կողմից^[45]։

Հանրաքվեի արդյունքում 1960 թվականին ընդունված Սահմանադրությունը փոխարինվեց նորով։ Նոր սահմանադրությունը ընդունվեց 1963 թվականին։ Ի պատասխան սրան, թուրքերը ցույց բարձրացրեցին Նիկոսիայում^[46]։ Այս միջադեպի ընթացքում դեկտեմբերի 21-ին հունական Կիպրոսի ոստականության կողմից սպանվել են երկու թուրք կիպրոսցի ցուցարարներ։ Սակայն Թուրքիան, Մեծ Բրիտանիան և Հունաստանը փաստացիորեն երաշխավորում էին Լոնդոնի և Ցյուրիխի պայմանագրերի որոշումները, որոնք էլ հանգեցրեցին Կիպրոսի լիակատար անկախության։ Ծագած տարաձայնությունները լուելու նպատակով Թուրքիան դիմեց Հյուսիս-Ատլանտյան դաշինքին, իսկ վերջինս առաջարկեց խաղաղապահ զորքեր մտցնել կղզի՝ Պիտեր Յանգի գլխավորությամբ։

1974 թվականի բռնկումներ և Կիպրոսի քաղաքացիական պատերազմ

Կիպրոսի ղեկավարները՝ Կիպրոսի նախագահ Մակարիոսը և Ֆազիլ Քյուչյուքը բացառապես խաղաղության կողմնակից էին։ Նրանք խաղաղության հաստատման մասին հայտարարություններ էին կատարում, որոնք անտեսվել են հասարակ ժողովրդի կողմից։ Թուրքիան որոշեց միջամտել հակամարտությանը։ Թուրքերը փորձում էին զենքի միջոցով փոխել պաշտոնական Նիկոսիայի դիրքորոշումը և հենց դա էլ հանգեցրեց կղզում քաղաքացիական պատերազմի բռնկման։ Թուրք զինյալները գրավեցին Կիրենիա ծովափնյա քաղաքը, որը 1974 թվականին ծառայում է կապող օղակ Թուրքիայի ռազմական ներխուժման ժամանակ^[47]։ Կիպրոսի հույները ևս պատասխանեցին հարձակմանը։

Ստանալով Հունաստանի թագավորության անմիջական աջակցությունը հույն կիպրոսցիները կարողացան վերցնել 700 թուրք ռազմագերի՝ այդ թվում կանանց և երեխաներին և նրանց աքսորեցին Կիպրոսի հյուսիսային արվարձանները։ Բռնությունները հանգեցրեցին 364 թուրքերի և 174 հույների մահվան^[48], ավելի քան 109 թուրքական գյուղեր ավերվեցին և մոտ 25,000-30,000 թուրք կիպրոսցիներ տեղահանվեցին^[49] : Հետագայում բրիտանական «The Daily Telegraph» պարբերականը Կիպրոսում տեղի ունեցածը որակել է «հակաթուրքական ջերդեր»^[50]։

Վերջին դեպքերից հետո Թուրքիան սկսում է պնդել, որ անհրաժեշտ է Կիպրոսը բաժանել երկու մասի։ Թուրք կիպրոսցիները շարունակում էին անկարգությունները Լիմասոլի, Լառնակայի, Այիա Նապայի և Նիկոսիայի փողոցներով։ Այս պայմաննեում Թուրքիան պատրաստվում էր ռազմական ներխուժման։ 1964 թվականի հունիսի 5-ին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Լինդոն Բեյնս Ջոնսոնը նամակ է հղում Թուրքիայի ղեկավարին և հորդորում թուրքական իշխանություններին և Կիպրոսի թուրք զինյալներին զերծ մնալ ռազմական ներխուժումից։ ԱՄՆ նախագահը նշել է նաև, որ ներխուժմանը կարող է հաջորդել հակասությունները Խորհրդային Միության հետ, որի ժամանակ ԱՄՆ-ն Թուրքիային օգնության չի հասնի։ Հայտարարությունից մեկ ամիս անց ԱՄՆ պետքարտուղարը կազմակերպեց Հունաստանի և Թուրքիայի ղեկավարների միջև հանդիպում կազմակերպեց։

Թուրքիայի և Հունաստանի միջև բանակցությունները ի վերջո հանգուցալուծում չունեցան։ Թուրքիան սկսեց սատարել թուրք կիպրոսցիների կողմից Կիպրոսում տարածքային գրավումները։ Թուրք զինյալներին հաջողվեց Կիպրոսի տարածքում ստեղծել անկլավ թուրքական իշխանություններ, որոնք կենտրոնացված էին հատկապես Կիպրոսի հյուսիսային նեղ հատվածում։ Այն իր գագաթնակետին հասավ այն ժամանակ, երբ թուրք կիպրոսցիները ռազմակալեցին Կիպրոսի մայրաքաղաք Նիկոսիան և այն բաժանեցին կանաչ գծով։

1967 թվականին Կիպրոսում բռնկվեցին հերթական թեժ մարտերը, քանի որ թուրք կիպրոսցիները բարձրացրեցին իրենց վճռական ազատագրական շարժումը, որը ուղեկցվեց Թուրքիայի իշխանությունների պաշտոնական սպառնալիքով։ Հունաստանը կղզու նկատմամբ փոխզիջումների գնաց՝ իր զորքերը դուրս բերելով կղզու տարածքից։

Այս քայլով Հունաստանը նպատակ ուներ վերջնականապես դադարեցնել էթնիկական բախումները կղզում։ Բացի այդ կազմակերպվեցին նաև բարեփոխումներ հօգուտ թուրքերի։

Հունաստանի ռազմական հեղաշրջում և թուրքերի ներխուժում

Հունական հեղաշրջումը 1974 թվականի հուլիսին

Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպության առաջնորդ Գեորգիոս Գրիվասը

1974 թվականի գարնանը Կիպրոսի հետախուզական ընկերությունը հայտնաբերել է, որ Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպությունը պատրաստվում է ռազմական հեղաշրջման՝ ընդդեմ գործող նախագահ Մակարիոսի։ Այս գործում կիպրոսահույների ազգայնական ահաբեկչական ռազմականացված կազմակերպությունը ստանում է Աթենքի ռազմական խունտայի հովանավորությունը։

Չնայած նրան, որ հեղաշրջման գաղափարը խստորեն դատապարտվել է Եվրոպայում, այս ու հանդերձ Հունաստանը ուներ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների աջակցությունը։ Նոյեմբերի 17-ին երկրում բռնկվում է ուսանողական ապստամբություն, որը վերաճում է ազգային համահունական հեղաշրջման։ Հունաստանի նախագահ Ֆայիդոն Գիզիկիսը կարծում էր, որ Մակարիոսը Կիպրոսը Հունաստանին միացնելու կողմնակից էր, սակայն դա այդպես չէր։ Էնոզիսի կողմնակիցները հիմնականում ԷՕԿԱ-ի անդամներն էին։ 1974 թվականի հուլիսի 2-ին Մակարիոսը բաց նամա է գրում Հունաստանի նախագահ Գիզիկիսին, որտեղ իր դժգոհությունն է հայտնում Հունաստանի կառավարությանը՝ ԷՕԿԱ-ի ահաբեկչական գործողությունները սատարելու և աջակցելու համար։ Մասնավորապես Կիպրոսի նախագահը հորդորել է հույն սպաներին լքել Կիպրոսի ազգային գվարդիայի շարքերը։

Հունաստանի կառավարությունը շտապեց պատասխանելու Կիպրոսի նախագահին։ Հունաստանի ղեկավարության նախաձեռնությամբ Կիպրոսի ազգային գվարդիայի հույն սպաները 1974 թվականի հունիսի 15-ին կատարեցին ազգային հեղաշրջում և տապալեցին Մակարիոսի կառավարությունը։

Մասնավորապես հույները մահափորձ կազմակերպեցին Մակարիոսի դեմ, սակայն նրան հաջողվեց թողնել իր նախագահական նստավայրը և փախուստի դիմել դեպի Պաֆոս, որտեղից էլ ստանալով բրիտանացիների օգնությունը կարողանում է մեկնել Մալթա, որտեղից էլ Մեծ Բրիտանիա։

Նախկին կառավարության տապալումից հետո Նիկոս Սամպսոնը դառնում է Կիպրոսի առաջին աշխարհիկ նախագահ։ Սամպսոնը հայտնի էր, որպես ծայրահեղ հույն նացիոնալիստ քաղաքական գործիչ և նշանավոր հակաթուրք, ով մասնակցել էր Կիպրոսում թուրքերի դեմ մղվով բոլոր բռնություններին։ Շուտով Սամպսոնը հայտարարում է, որ Մակարիոսը մահացել է, այնինչ նա անվտանգ կերպով հանգրվանել էր Լոնդոնում։ Հետագայում Մակարիոսին իր հայտարարությամբ հերքում է գործող նախագահի հայտարարությունը, որն էլ հակասություններ է ստեղծում Սամպսոնի անվան վերաբերյալ։

Կիպրոսի ազգային հեղաշրջման ժամանակ զոհվում է 91 մարդ։ Զարմանալիորեն թուրք կիպրոսցիները չեն մասնակցել Մակարիոսի դեմ շարժմանը, քանի որ հույները չէին ուզում հրահրել թուրքական ռեակցիան։ Ի պատասխան Կիպրոսում տեղի ունեցած դեպքերի՝ ԱՄՆ պետքարտուղար Հենրի Քիսինջերը կղզի է ուղարկում Ջոզեֆ Սիսկոյին, ով փորձում է միջապտել հակասությանը։ Դրան հաջորդեց այն, որ Թուրքիան ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ պահանջացանկ ներկայացրեց Հունաստանին՝ Կիպրոսում հունական քաղաքականության վերանայելու վերաբերյալ։ Թուրքերը պահանջում էին հեռացնել Նիկոս Սամպսոնին կառավարությունից և դուրս հանել 650 հույն սպաներին Կիպրոսի ազգային գվարդիայից։ Թուրքիայի օրենսդիր կառավարության ղեկավար Բյուլենթ Էջևիթին պաշտոնապես դիմում է Մեծ Բրիտանիային, որտեղ խնդրանք է ներկայացնում Կիպրոսում վերստեղծել բրիտանական կառավարությունը և պահպանել չեզոքությունը։ Մեծ Բրիտանիան մերժել է առաջարկը և հորդորել Թուրքիային դադարեցնել Կիպրոսում թուրքական ռազմակայանների գործողությունները։

Թուրքերի առաջին ռազմական ներխուժում

Թուրքերի առաջին ռազմական ներխուժումը Կիպրոս կղզի տեղի է ունեցել 1974 թվականի հուլիսի 20-ին՝ շաբաթ օրը։ Այս գործողությունները սկսվեցին նրանով, որ Թուրքիայի կառավարությունը Կիրենիա մտցրեցին թուրքական կայազորայիններին, որոնց դեմ դուրս եկան Հունաստանի և Կիպրոսի հույները։ Պաշտոնական Անկարան վկայակոչել է, որ ներխուժումից առաջ Թուրքիան երաշխիք է ընդունել կիպրաթուրքերի սահմանադրական իրավունքները և Կիպրոսի անկախ պետություն լինելու հանգամանքը։ Այս գործողությունները պատմության մեջ հայտնի են «Աթիլլիա գործողություններ» անունով։

1974 թվականին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին հաջողվեց հասնել նրան, որ Թուրքիայի և Կիպրոսի Հանրապետության միջև հաստատվեց հրադադարի ռեժիմ։ Առաջին ռազմական ներխուժման ընթացքում թուրքերի հաջողվեց ռազմակալել Կիպրոս կղզու 3 %-ը, որն էր Կիրենիայի և Նիկոսիայի բաժանարար գիծը։ Հետագայում թուրքերին հաջողվեց ընդլայնել տարածքները Կիպրոսում և անկլավ տիրույթներից վերաճել անկախ պետության (ՀԿԹՀ)։

Հուլիսի 20-ին 10,000 կիպրոսցիները Լիմասոլը հանձնեցին Կիպրոսի ազգային գվարդիային։ Դրանից հետո, ըստ հույն և թուրք կիպրոսից ականատեսների կիպրա-թուրքական թաղամասը այրվել է, կանայք բռնաբարվել են, իսկ երեխաները` այրվել։

Այս դեպքերից հետո թուրքերը սկսեցին հրթիռահրետակոծել Ֆամագուստան՝ Կիպրոսի նեղ շրջանը։

Թուրքիայի առաջին ռազմական ներխուժումը ավարտվել է թուրքական անկլավ վերահսկողության ստեղծումով և երկու կողմերից մեծ քանակությամբ ռազմագերիներ հավաքվելով։

Ծանոթագրություններ

1. Fortna, Virginia Page (2004). Peace Time: Cease-fire Agreements and the Durability of Peace. Princeton University Press. էջ 89. ISBN 9780691115122.
2. Juliet Pearse, "Troubled Northern Cyprus fights to keep afloat" in Cyprus. Grapheio Typou kai Plērophoriōn, Cyprus. Grapheion Dēmosiōn Plērophoriōn, Foreign Press on Cyprus,　Public Information Office, 1979, p. 15.
3. Joseph Weatherby, The other world: Issues and Politics of the Developing World, Longman, 2000, ISBN 978-0-8013-3266-1, p. 285.
4. David W. Ziegler, War, Peace, and International Politics, Longman, 1997, ISBN 978-0-673-52501-7, p. 275.
5. Nils Ørvik, Semialignment and Western Security, Taylor & Francis, 1986, ISBN 978-0709919513, p. 79.
6. Richard D. Caplan, Europe and the Recognition of New States in Yugoslavia, Cambridge University Press, 2005, ISBN 978-0-521-82176-6, p. 104.(չաշխատող հղում) , on the refusal of legal recognition of the Turkish Cypriot state, see S.K.N. Blay, "Self-Determination in Cyprus: The New Dimensions of an Old Conflict", 10 Australian Yearbook of International Law (1987), pp. 67–100.
7. «Figures and Statistics of Missing Persons» (PDF). Committee on Missing Persons in Cyprus. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 17-ին.
8. Tocci, Nathalie (2007). The EU and Conflict Resolution: Promoting Peace in the Backyard. Routledge. էջ 32. ISBN 9781134123384.
9. Michael, Michális Stavrou (2011). Resolving the Cyprus Conflict: Negotiating History. Palgrave Macmillan. էջ 130. ISBN 9781137016270.
10. Katholieke Universiteit Brussel, 2004 "Euromosaic III: Presence of Regional and Minority Language Groups in the New Member States", p.18
11. American University (Washington, D.C.). Foreign Area Studies; Eugene K. Keefe (1980). Cyprus, a country study. Foreign Area Studies, American University : for sale by the Supt. of Docs., U.S. Govt. Print. Off. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. «Authoritative figures for casualties during the two- phased military operation were not published; available estimates listed Greek Cypriot losses at 6,000 dead and Turkish losses at 1,500 dead and 2,000 wounded...»
12. Bruce W. Jentleson; Thomas G. Paterson; Council on Foreign Relations (1997). Encyclopedia of US foreign relations. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511059-3. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. «Greek/Greek Cypriot casualties were estimated at 6,000 and Turkish/Turkish Cypriot casualties at 3,500, including 1,500 dead...»
13. Tony Jaques (2007). Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8,500 Battles from Antiquity Through the Twenty-First Century. Greenwood Publishing Group. էջ 556. ISBN 978-0-313-33538-9. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. «The invasion cost about 6,000 Greek Cypriot and 1500-3.500 Turkish casualties (20 July 1974).»
14. Thomas M. Wilson; Hastings Donnan (2012 թ․ հունիսի 19). A Companion to Border Studies. John Wiley & Sons. էջ 44. ISBN 978-1-4051-9893-6. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. «The partition of India was accompanied by a death toll variously credibly estimated at between 200,000 and 2 million. ... In the Turkish invasion and partition of Cyprus, 6,000 Greek Cypriots were killed and 2,000 reported missing, and some 1500 Turks and Turkish-Cypriots killed.»
15. Vincent Morelli (2011 թ․ ապրիլ). Cyprus: Reunification Proving Elusive. DIANE Publishing. էջ 1. ISBN 978-1-4379-8040-0. «The Greek Cypriots and much of the international community refer to it as an "invasion.»
16. Solanakis, Mihail. «Operation "Niki" 1974: A suicide mission to Cyprus». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.
17. «U.S. Library of Congress – Country Studies – Cyprus – Intercommunal Violence». Countrystudies.us. 1963 թ․ դեկտեմբերի 21. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 26-ին.
18. Mallinson, William (2005 թ․ հունիսի 30). Cyprus: A Modern History. I. B. Tauris. էջ 81. ISBN 978-1-85043-580-8.
19. BBC: Turkey urges fresh Cyprus talks (2006-01-24)
20. Papadakis, Yiannis (2003). «Nation, narrative and commemoration: political ritual in divided Cyprus». History and Anthropology. Routledge. 14 (3): 253–270. doi:10.1080/0275720032000136642. «[...] culminating in the 1974 coup aimed at the annexation of Cyprus to Greece»
21. Atkin, Nicholas; Biddiss, Michael; Tallett, Frank. The Wiley-Blackwell Dictionary of Modern European History Since 1789. էջ 184. ISBN 9781444390728.
22. Journal of international law and practice, Volume 5. Detroit College of Law at Michigan State University. 1996. էջ 204.
23. Strategic review, Volume 5 (1977), United States Strategic Institute, p. 48.
24. Allcock, John B. Border and territorial disputes (1992), Longman Group, p. 55.
25. Pericleous, Chrysostomos (2009). Cyprus Referendum: A Divided Island and the Challenge of the Annan Plan. I.B. Tauris. էջ 201. ISBN 9780857711939.
26. "1974: Turkey Invades Cyprus" BBC 2010. Web. Retrieved: 2 October 2010. <http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/july/20/newsid_3866000/3866521.stm>
27. Quigley. The Statehood of Palestine. Cambridge University Press. էջ 164. ISBN 978-1-139-49124-2. «The international community found this declaration invalid, on the ground that Turkey had occupied territory belonging to Cyprus and that the putative state was therefore an infringement on Cypriot sovereignty.»
28. Salin, Ibrahm (2004). Cyprus: Ethnic Political Components. Oxford: University Press of America. էջ 29.
29. James Ker-Lindsay; Hubert Faustmann; Fiona Mullen (2011 թ․ մայիսի 15). An Island in Europe: The EU and the Transformation of Cyprus. I.B.Tauris. էջ 15. ISBN 978-1-84885-678-3. «Classified as illegal under international law, the occupation of the northern part leads automatically to an illegal occupation of EU territory since Cyprus' accession.»
30. «Treaty of Lausanne». byu.edu.
31. Smith, M. "Explaining Partition: Reconsidering the role of the security dilemma in the Cyprus crisis of 1974. Diss. University of New Hampshire, 2009. ProQuest 15 October 2010, 52
32. James S. Corum, Bad Strategies: How Major Powers Fail in Counterinsurgency, Zenith Imprint, 2008, ISBN 978-0-7603-3080-7, pp. 109–110.
33. Sedat Laciner, Mehmet Ozcan and Ihsan Bal, USAK Yearbook of International Politics and Law, USAK Books, 2008, p. 444.
34. The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece Արխիվացված 2016-01-11 Wayback Machine, by Nancy Crawshaw (London: George Allen and Unwin, 1978), pp. 114–129.
35. It-Serve. «A Snapshot of Active Service in 'A' Company Cyprus 1958–59». The Argyll and Sutherland Highlanders (Princess Louise's). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
36. Dumper, Michael; Stanley, Bruce E., eds. (2007). Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. էջ 279. ISBN 9781576079195.
37. French, David (2015). Fighting EOKA: The British Counter-Insurgency Campaign on Cyprus, 1955-1959. Oxford University Press. էջեր 258–9. ISBN 9780191045592.
38. Isachenko, Daria (2012). The Making of Informal States: Statebuilding in Northern Cyprus and Transdniestria. Palgrave Macmillan. էջեր 38–39. ISBN 9780230392069. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 28-ին.
39. Roni Alasor, Sifreli Mesaj: "Trene bindir!", ISBN 960-03-3260-6
40. «Denktaş'tan şok açıklama» (Turkish). Milliyet. 1995 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 3-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
41. Arif Hasan Tahsin, The rise of Dektash to power, ISBN 9963-7738-3-4
42. Cyprus Dimension of Turkish Foreign Policy Արխիվացված 2019-04-07 Wayback Machine, by Mehmet Fatih Öztarsu (Strategic Outlook, 2011)
43. The Outbreak of Communal Strife, 1958 Արխիվացված 2016-01-11 Wayback Machine The Guardian, London.
44. Reynolds, Douglas (2012). Turkey, Greece, and the Borders of Europe. Images of Nations in the West German Press 1950-1975. Frank & Timme GmbH. էջ 91. ISBN 9783865964410.
45. Eric Solsten, ed. Cyprus: A Country Study, Library of Congress, Washington, DC, 1991.
46. «The Divisive Problem of the Municipalities». Cyprus-conflict.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2002 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
47. Henn, Francis (2004). A Business of Some Heat: The United Nations Force in Cyprus Before and During the 1974 Turkish Invasion. Casemate Publisher. էջեր 106–7. ISBN 9781844150816. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 16-ին.
48. Oberling, Pierre. The road to Bellapais (1982), Social Science Monographs, p.120: "According to official records, 364 Turkish Cypriots and 174 Greek Cypriots were killed during the 1963-1964 crisis."
49. Hoffmeister, Frank (2006). Legal aspects of the Cyprus problem: Annan Plan and EU accession. EMartinus Nijhoff Publishers. էջեր 17–20. ISBN 978-90-04-15223-6.
50. Telegraph View (represents the editorial opinion of The Daily Telegraph and The Sunday Telegraph) (2007 թ․ ապրիլի 30). «Turkish distractions». The Daily Telegraph. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 8-ին. «we called for intervention in Cyprus when the anti-Turkish pogroms began in the 1960s»

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թուրքական ներխուժումը Կիպրոս» հոդվածին։