From Wikipedia, the free encyclopedia
Բրոնզ, անագապղինձ, պղնձի համաձուլվածք է տարբեր քիմիական տարրերի, գլխավորապես մետաղների հետ (անագ, ալյումին, բերիլիում, կապար, կադմիում, քրոմ և այլ)։ Համապատասխանաբար բրոնզն անվանում են անագե, ալյումինե և այլն։ Բացառություն է կազմում ցինկի համաձուլվածքը, որն անվանում են արույր (դասական հայերեն՝ գրաբար՝ «արոյր»[1], լատին․՝ օրիխալկում, la:orichalcum, անգլ.՝ բրաս, en:brass, ռուս.՝ լատուն, ru:латунь), և նիկելինը՝ մելքիոր (պղնձի և նիկելի համաձուլվածք)։
Մեզ հասած հայ գրականության մեջ արույրն առաջին անգամ հիշատակված է հայերեն թարգմանված Աստվածաշնչում[2]։
Պղնձի մեջ տարբեր տարրեր մտցնելուց (լեգիրել, որակավորել), մտցվող նյութի ատոմները մեծացնում են դեֆորմացիան և ատոմների բյուրեղացանցի դեֆեկտների քանակությունը։ Բացի այդ, խառնուրդի ատոմները փոխազդում են տեղաշարժվող մասնիկների հետ և դժվարացնում դրանց շարժողականությունը՝ կարծրացնելով պղինձը։ Այդ պատճառով բրոնզների տեսակարար դիմադրությունն ավելի մեծ է, քան մաքուր պղնձինը։ Մեծ է նաև պայթյունի նկատմամբ պնդության սահմանը և կարծրությունը, փոքր է պայթյունից առաջ հարաբերական երկարացումը։ Բրոնզներն ավելի լավ են ձևափոխվում մետաղահատ հաստոցներով և ունեն ավելի լավ ձուլման հատկություններ, քան պղինձը։
Անագե բրոնզը մարդու պատրաստած հնագույն համաձուլվածքներից է։ Ըստ որոշ կարծիքների՝ բրոնզն առաջինը հայտնաբերել են հին եգիպտացիները, որոնք նաև որոշ ժամանակ անց հայտնաբերել են երկաթը, ոսկին և այլն[3]։
Անագային բրոնզը մարդու ստացած հնագույն համաձուլվածքն է (տե՛ս Բրոնզի դար)։ Առաջին բրոնզե առարկաները ստացել են մ․ թ․ ա․ 3-րդ հազարամյակից առաջ պղնձի ու անագի հանքաքարի և փայտածխի խառնուրդի վերականգնիչ հալման միջոցով։ Հետագայում բրոնզ սկսեցին ստանալ պղնձին անագ և այլ մետաղներ ավելացնելով[4]։
Բրոնզ բառը Եվրոպայի երկրների մեծ մասում, այդ թվում Գերմանիայում և Մեծ Բրիտանիայում առավել տարածվում է 1730–40 թվականներին և փոխառվել է ֆրանսերեն bronze բառից, որն առաջին անգամ հիշատակվում է 1511 թվականին։ Վերջինս էլ իր հերթին փոխ է առել իտալերեն bronzo «բրոնզո»՝ "զանգի մետաղ, արույր" բառից, որը ծագել է 13-րդ դարում։ Իտալերեն բառն ինքը փոխ է առնված միջնադարյան լատիներեն bronzium բառից։ Այս վերջինը կարող է ունել երկակի ծագում։
Անագային բրոնզի բաղադրության մեջ մտնում են մինչև 12% անագ, որպես հավելանյութեր՝ ցինկ, կապար, ֆոսֆոր, նիկել։ Ունի մեծ ամրություն և կոռոզիակայունություն։ Զարգացած արդյունաբերական երկրներում մշակվել են մեքենայական բրոնզի բազմաթիվ տեսակներ։ Կան նաև անանագ (հատուկ) բրոնզներ (պղնձի ու ալյումինի, նիկելի, սիլիցիումի, մանգանի և այլ մետաղների համաձուլվածքներ), որոնք օժտված են բարձր մեխանիկական, հակակոռոզիոն և հակաշփական հատկություններով[4]։
Բրոնզն օգտագործվում է մեքենաշինության մեջ, ավիացիայում, հրթիռային տեխնիկայում, նավաշինության մեջ և այլուր։ Մետաղական մակերևույթները պաշտպանական նպատակներով բրոնզապատվում են, իսկ ոչ մետաղական մակերևույթներին մետաղական փայլ տալու համար՝ օգտագործում բրոնզափոշի[3]։
Հայերը բրոնզը ստացել են դեռ վաղ ժամանակներից։ Էջմիածնի շրջակայքում գտնված բրոնզե առաջին առարկաները վերաբերում են մ․ թ․ ա․ IV հազարամյակին։ Մինչև III հազարամյակի վերջը զենքերը, զարդերը, գործիքները պատրաստվել են միայն արսենային բրոնզից, հետագայում՝ բարձրորակ անագապղնձից։ Բրոնզը հաճախ ստացվել է պղնձի, արսենի, անագի, կապարի, երբեմն էլ ծարիրի համաձուլվածքից։ Մ․ թ․ ա․ II հազարամյակին վերաբերող ցուլերի, այծերի և այլ կենդանիների ու թռչունների բրոնզաձույլ արձանիկներ, ռազմակառքերի մոդելներ, դրվագումով և փորագիր գոտիներ են հայտնաբերվել Լճաշենում, Արթիկում և այլն։ Վանի կամ Արարատյան (Ուրարտական) թագավորության ժամանակաշրջանում (մ․ թ․ ա․ IX–VI դդ․) բրոնզից ձուլել են արձաններ և արձանիկներ, կահույքի մասեր, դրվագումով և փորագրությամբ, բարձր արվեստով հարդարել են զենքեր (վահաններ, սաղավարտներ, կապարճներ), այլ առարկաներ։ Վանի թագավորության անկումից հետո՝ հին հայկական Երվանդունիների թագավորության ժամանակաշրջանում նույնպես բրոնզից պատրաստել են արձաններ, և արձանիկներ, պաշտամունքային և կենցաղային իրեր։ Գիսանե և Դեմետրա աստվածուհիների բրոնզաձույլ արձանները, ըստ Տարոնի Հովհան Մամիկոնյան պատմիչի, ունեցել են 12–15 կանգուն բարձրություն։ Միջին դարերում պատրաստվել են գեղարվեստորեն ձևավորված հավանգներ, կանթեղներ, բուրվառներ։ Մեծարժեք շինվածք է Հաղարծնի վանքի բրոնզե մեծ կաթսան՝ հայերեն արձանագրությամբ (1232, քաշը՝ 350 կգ, Հայաստանի պատմության պետ․ թանգարան)։ Խորհրդային կարգերի օրոք բրոնզը Հայաստանում լայն կիրառություն է ստացել մոնումենտալ և կիրառական արվեստում։ Երևանում կանգնեցվել են Հ․ Թումանյանի (քանդակագործ՝ Արա Սարգսյան, 1957), Ա․ Սպենդիարյանի (քանդակագործներ՝ Արա Սարգսյան և Ղ․ Չուբարյան, 1957), Ա․ Իսահակյանի (քանդակագործ՝ Ս․ Բաղդասարյան, 1965), Մ․ Նալբանդյանի (քանդակագործ՝ Ն․ Նիկողոսյան, 1966) բրոնզաձույլ արձանները[3]։
Բրոնզն արվեստում, դեկորատիվ կիրառական արվեստում և արձանագործության մեջ լայնորեն օգտագործվող մի նյութ է, որը հայտնի է եղել հնագույն ժամանակներից։ Լինելով դյուրահալ և հեշտ մշակվող, ամուր, աչքի ընկնելով հաճելի երանգով ու փայլով՝ այն հնագույն ժամանակներից օգտագործվել է ինչպես գործիքների ու զենքերի, այնպես էլ իրերի և զարդերի պատրաստման ժամանակ։ Բրոնզի փոշին և նուրբ թերթիկները ծառայում են փայտը, ոսկորը, սև մետաղները և գիպսը բրոնզապատելու համար։ Բրոնզի հատկությունները (ճկունություն, կպչունություն, պլաստիկություն) հնարավորություն են ընձեռում արձանի ամենամանր մասերը վերարտադրել, առանց հավելյալ նեցուկի ստեղծել ծավալային կոմպոզիցիաներ, ստանալ սնամեջ, համեմատաբար թեթև ձուլվածքներ։ Բրոնզն օքսիդանալով ձեռք է բերում կայուն երանգներ (բնական բրոնզափայլ), լավ է ենթարկվում ոսկեզօծման, դրվագման, փորագրման, որոնք բազմազան են դարձնում առարկայի գույնն ու ֆակտուրան։ Մ․ թ․ ա․ III հազարամյակում Միջագետքում և 2-րդ հազարամյակում Եգիպտոսում բաց կաղապարներով ձուլումը փոխարինվել է կավե երկփեղկ փակ կաղապարներով ձուլմամբ։ Միջին Արևելքում I հազարամյակի վերջին բրոնզյա իրերը դրվագազարդվել են պղնձով, արծաթով, երբեմն՝ նաև ոսկով։ Չինաստանում, ուր բրոնզը հայտնի էր մ․ թ․ ա․ 2-րդ հազարամյակից, կիրառվել է, այսպես կոչված, մոմե ձուլման եղանակը։ Հունաստանում մ․ թ․ ա․ V–IV դդ․ բրոնզե մեծ արձաններ ձուլելիս կիրառել են «մոմե մոդելը կորուցելու» եղանակը, որը մինչև օրս էլ կիրառվում է մոնումենտալ քանդակագործության բնագավառում։ Հին Հռոմում հուշարձանները (Մարկոս Ավրելիուսի հեծյալ արձանը Հռոմի Կապիտոլիումում, մ․ թ․ II դ․), կիսանդրիները, կանթեղները ձուլում էին մեծ հատվածներով։ Միջին դարերում բրոնզից ձուլել են եկեղեցական և պալատական սպասք, կահույքի մասեր, տաճարների քանդակազարդ դռներ, կաթսաներ, կենցաղային առարկաներ։ Վերածնության դարաշրջանում «մոմե մոդելը կորուցելու» եղանակով են ձուլվել Լ․ Գիբերտիի Ֆլորենցիայի Բապտիստերիումի դռները (հյուսիսայինը՝ 1404–24թթ., արևելյանը՝ 1425–52թթ.), Դոնատելլոյի (1447–53, Պադուա) և Ա․ Վեռոկքիոյի (1479–90, Վենետիկ) հեծյալ արձանները։ XVI դ․ Ռուսաստանում բրոնզի ձուլումը բարձր մակարդակի հասավ XIX դ․ 2-րդ կեսից գեղարվեստական իրերը էժանացնելու նպատակով բրոնզի ձուլումը խիստ նվազել է։ XIX դ․ վերջին և XX դ․ սկզբին մի շարք իմպրեսիոնիստների (Օ․ Ռոդեն, Ա․ Բուրդել, Շ․ Դեսպիո, Զ․ Մանցու) գործերում բրոնզը գեղարվեստական նոր հատկանիշներ է ձեռք բերել։ ԽՍՀՄ արձանագործության մեջ բրոնզը լայն և բազմազան կիրառություն է գտել Վ․ Ի․ Մուխինայի, Ս․ Դ․ Լեբեդևայի, Ա․ Տ․ Մատվեևի գործերում[3]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
