Բլաս Վալերա

Բլաս Վալերա Պերես (իսպ.՝ Blas Valera Pérez, մարտի 2, 1545, Chachapoyas, Viceroyalty of Peru, Իսպանական կայսրություն - ապրիլի 2, 1597(1597-04-02)^[1], Կադիս, Սևիլիայի Թագավորություն, Իսպանական կայսրություն և Մալագա, Kingdom of Granada, Իսպանական կայսրություն^[1]), ճիզվիտների միաբանության ժամանակագիր, ինկերի պատմության հիմնավոր պատմական հետազոտությունների հեղինակ։ Նա աստվածաբան Հիերոնիմո Վալերայի (Jerónimo Valera) եղբայրն է։ Կազմել է տոկապու նշանների բառարան, որը ենթադրաբար համարվում է ինկերի գիրը կամ ծածկագրությունը։ Համահեղինակն է պերուական առաջին Կատեխիզիսի` կեչուա և այմարա լեզուներով։

Բլաս Վալերա
Ծնվել է	մարտի 2, 1545
Ծննդավայր	Chachapoyas, Viceroyalty of Peru, Իսպանական կայսրություն
Մահացել է	ապրիլի 2, 1597(1597-04-02)[1] (52 տարեկան)
Մահվան վայր	Կադիս, Սևիլիայի Թագավորություն, Իսպանական կայսրություն կամ Մալագա, Kingdom of Granada, Իսպանական կայսրություն[1]
Քաղաքացիություն	Իսպանական կայսրություն
Կրոն	Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցի
Մասնագիտություն	պատմաբան, մարդաբան, գրող և ժամանակագիր
Valera, Blas Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Ընտանիք

Ծնողներ

Պաշտոնապես Բլաս Վալերան համարվում է իսպանացի կապիտան, նետաձիգ Լուիս Վալերայի որդին (ոչ պաշտոնական տեղեկություններով Ալոնսո Վալերայի եղբայրը, ով պատվազրկլ է հնդկացի Ուրպային և նույնիսկ սպանել նրան), ով Չիբալտայում և Կիլյատայում էնկոմիենդա էր (իսպանական գաղութից կախում ունեցող բնակչի տեսակ)^[2]։ Մայրը եղել է Ֆրանսիսկա Պերեսը (մինչիսպանական անունով` Ուրպայ, մականունը` Պիրի, եղել է առաջնորդ Իլվանկայի դուստրը)։ Բլաս Վալերան ծնվել է սուրբ Բլասի օրը, ում պատվին էլ անվանակոչել են նրան։ Նախնական կրթությունը ստացել է Տրուխիլիոյում, ապա շարունակել Լիմայում։ Վալերա ազգանունը ծագում է իսպանական Ուելվայի Արասենա գյուղի անունից^[3]։ Արասենայի երկնային հովանավորը եղել է սուրբ Բլասը։ Կապիտան Լուիս Վալերան իսպանական Չաչապոյաս քաղաքի հիմնադիրներից մեկն է եղել 1536 թվականի սկզբին` համաձայն 1538 թվականի դեկտեմբերի 5-ի` քաղաքի հիմնադրման մասին ակտի (Acta de Fundación de la Ciudad de San Juan de la Frontera de los Chachapoyas)^[4]:

Եղբայր

Բլասն ունեցել է Հիերոնիմո Վալերա (Hyeronimo UALERA — այսպես է նա գրել իր գրքում) անունով եղբայր, ով աստվածաբան է եղել։ Նա ծնվել է 1568 թվականին Նիեվա բնակավայրում (Չաչապոյաս)։ Նա չի հիշատակել իր ծնողների ու եղբոր անունները` միայն հայտնելով, որ «հայրը եղել է կոնկիստադոր, իսկ մայրը` մայրական գծով հնդկացի»։ Սովորել է Լիմայի Սան Մարտին թագավորական դպրոցում, եղել է Ֆրանցիսկյան միաբանության օրդենի անդամ։ Քանի որ մետիսներին օրդեն չէին ընդունում, հնարավոր է, այդ պատճառով նա իրեն կրեոլ է համարել (փաստաթղթերում նա հիշատակված է կրեոլ` ի տարբերութոյւն մետիս Բլաս Վալերայի. ինքը Բլասը Հիսուսի միաբանության ղեկավար Էվերարդ Մերկուրիանին ուղղված նամակում գրել է, որ իր եղբայր Հիերոնիմոն կրեոլ ու մետիս է)<sup>[5][6]</sup>։ Երկու անգամ բարձրաստիճան հոգևորական` պրելատ է եղել վանքում, նաև աստվածաբանության դասախոս։ Նրա ստորագրությունը դրված է Պաբլո Խոսե դե Արիագայի «Հեթանոսության ոչնչացում» (1621) աշխատության թույլտվության տակ։ Նա ստացել է Պերուում Ֆրանցիսկյան միաբանության օրդենի ղեկավարի պաշտոն^[7]։ Մահացել է Լիմայում 1625 թվականին^[8]։

Հիերոնիմո Վալերան հրատարակել է գիրք` «COMMENTARII AC QVASTIONES IN UNIVERSAM ARISTOTELIS AC SUBTILISSIMA DOCTORIS IHOANNIS DVUNS SCOTI LOGICAM» (1610), Արիստոտելի մեկնաբանություն^[9]։

Կրթություն

1568 թվականին (23-24 տարեկան հասակում) Բլաս Վալերան երկու այլ մետիս չաչապոյացիների` Պեդրո դե Անյասկոյի (Pedro de Añasco) և Խուան Գոնսալո Ռուիսի (Gonzalo Ruiz) հետ որպես ունկնդիր ընդունվել է Հիսուսի միաբանություն, որը նույն թվականի ապրիլին հիմնադրվել էր Լիմայում։ Հետագայում ընդունվել է միաբանության անդամ տեղի ղեկավար Հիերոնիմո Ռուիս դել Պորտիլիոյի կողմից, ինչին, սակայն, առարկել են միաբանության որոշ անդամներ այն բանի համար, որ Բլասը եղել է մետիս, բայց քանի որ լավ է իմացել լատիներեն և կեչուա լեզուն, ինչպես նաև քաջատեղյակ է եղել հնդկացիների խնդիրներին, նրան ի վերջո ընդունել են։ Ճիզվիտական տեղեկատուում նաև հիշատակված է, որ Բլաս Վալերան «Լուիս Վալերայի և Ֆրանսիսկա Պերեսի արտամուսնական զավակն է [hijo natural]»<sup>[10]</sup>: Նա Սան Պաբլոյի սեմինարիայում մոտ երկու տարի գիտություն է ուսումնասիրել և մեկ տարի` աստվածաբանություն։ Համաձայն «Գավառական տեղեկատուի» (Catalogo Provincial, 1571)` հայր Սունիեգան Բլասին հետևյալ կերպ է բնութագրել. «լավ է լատիներենից և լավ տրամաբանություն ունի»։ 1571 թվականին ժամանակավոր մեկնել է Կուսկո` կտակարան քարոզելու։ Տուպակ Ամարայի մահապատժից հետո (1572 թվականի սեպտեմբերի 22 կամ 23) ճիզվիտներ Բլաս Վալերան և Ալոնսո դե Բարսանան (1530—1597) լքում են սիերա Ուարոչիրին, որպեսզի իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնեն Լիմայի մերձակայքի եկեղեցական թեմերի վրա^[11]։ 1572 թվականին նա դեռևս գտնվում էր Լիմայում` համաձայն Հիսուսի միաբանության տեղեկատուներից մեկի։ Տիրապետելով կեչուա լեզվին` նա մասնակցել է 1571-1573 թվականների առաքելություններին, որոնք ճիզվիտներն իրականացրել էին Վարոչիրիում. այն մինչկոլումբոսյան պաշտամունքային կենտրոն էր և 17-րդ դարի սկզբին դարձել էր կռապաշտության դեմ պայքարի թատերաբեմ, որն իրականացնում էր պերուացի քահանա Ֆրանսիսկո դե Ավիլան։ 1573 թվականին Լիմա քաղաքում եպիսկոպոս Սեբաստիան Լարտաունը նրան կարգում է քահանա, իսկ 1574 թվականին ուղարկվում է Կուսկո, որտեղ Ալոնսո դե Բարսանայի, Բարտոլոմե դե Սանտյագո ի Օրտիսի հետ մասնակցում է Հիսուսի անվան միաբանության հիմնադրմանը։ Այս քաղաքում Բլասը` «իրեն հնդկացի զգացող մետիսը», ոգեշնչված Իգնատիոս դե Լոյոլայի գաղափարներով, սկսում է կազմակերպել և ղեկավարել նեո-ինկո-քրիստոնեական շարժումը։ Եղբայրությունը բաղկացած էր 500 անդամից և ուներ երկու մատուռ, հիմնականում ֆինանսավորվում էր մեծատոհմիկ հնդկացիների ու մետիսների, մասնավորապես Դիեգո Կուչուի կողմից։ Շատ հաճախ ճիզվիտները պաշտում էին Հիսուս մանկանը` ինկերի հագուստ հագած^[12]. Очень часто иезуиты прибегали к культу Иисуса-ребенка, но одетого в наряды Инки^[13]:

Միսիոներական գործունեություն

1577 թվականի սկզբին նրան ուղարկում են Խուլի քաղաք, որը կարևոր էր նաև նրանով, որ այնտեղ 1579 թվականին հիմնադրվել էր Պերուում առաջին տպարանը։ Այնտեղ նա սովորում է այմարա լեզուն։ 1580 թվականի փետրվարի 25-ին օրդենի ղեկավար Էվերարդո Մերկուրիանոն նրան նամակ է ուղարկում, որում խոսում է հաշվետվության մասին (հնարավոր է` Historia de los Incas), որը ենթադրաբար գրել էր Վալերան Պերուում իր քարոզչության մասին, նաև հնդկացիների` կաթոլիկություն ընդունելու մասին։

Դրանից հետո նա ուղևորվում է Տիտիկակա լիճ (1580-1582), որտեղ հանդիպում է կեչուա և այմարա լեզուներով խոսող ժողովուրդների հետ, նաև հանդիպում է կիպուկամոյոկամների հետ, ովքեր նրան հաղորդում են տեղեկություն, որ առկա էր կիպուում։

Պերուից արտաքսման պատճառ

1582 թվականին Բլասի կյանքում տեղի է ունենում արտասովոր իրադարձություն, ինչը հայտնի է ռեկտոր հայր Խուան Սեբաստիանի նամակից, որն ուղղված էր հայր Ակվավիվային (1585), որտեղ նշվում է, որ ավելի լավ է` օրդեն չընդունեն մետիսներին հայր Վալերայի թույլ տված կոպիտ սխալի պատճառով։ Հայր Սեբաստիանը բացասական էր տրամադրված մետիսներին միություն ընդունելուն և փորձում էր հասնել այն բանին, որ Ակվավիվան հրամայի Իսպանիա ուղարկել բոլոր այն հայրերին, ում առանձնապես չէին վստահում, այդ թվում` Բլաս Վալերային։ Այս արտաքսման պատճառը մի հնդկացի կնոջ հետ տեղի ունեցածն էր, ում հետ նա կապ էր ունեցել, և որից ծնվել էր որդի` Տակի Լուիսը, սակայն Բլասը կարծես չէր ընդունում իր զգացմունքները նրա նկատմամբ։ Որոշ ժամանակ անց կնոջ մոտ են բերում նրա միակ որդուն, ով մահացու վիրավորվել էր նիզակից։ «Տեսնելով դա և հասկանալով, որ դա պատիժ է Երկնային հոր կողմից իր հանդգնության համար, նա ուղարկում է հոր հետևից և արտասուքն աչքերին, ծնկաչոք նրանից ներողություն է խնդրում` գիտակցելով, որ իր ասածը սուտ է եղել. նրան պատվազրկելու համար Աստված պատժել է իրեն»։ Ահա ինչ է այդ մասին գրում Վալերան. «Մոր կողմից իմ նախանախապապը` Ռույրուս Ռունան արքաների ծագման մասին շատ պատմություններ է պատմել իր թոռանը` իմ պապ Իլյավանկային, ով, իմանալով այդ մասին, դրանք պատմել է իր որդուն, ինչպես ես Տակի Լուիսին, ում 16 տարին է լրանում։ Նա [որդին] մահացել է վաղաժամ, մինչ ես կընդունվեի ընկերություն։ Մայրը [Բլասի կինը], ով հնդկացի էր, ում անունը ես չեմ ուզում հայտնել, հասկացել էր բոլոր պատճառները, թե ինչու եմ ես ցանկանում դառնալ երանելի Իգնասիոյի կողմնակից, և երբ ես ընդունվեցի, նա չհակառակվեց։ Այնուհետև հայր Ակվավիվան ուզում էր ինձ մեղադրել, որպեսզի վտարեն ինձ` որպես հասարակական թշնամու, ով արժանի է մահապատժի։ Եվ դա այն պատճառով, որ մետիսին կարող է ատել սպիտակամորթ քարոզիչը, ով չէր վստահում մեզ` ապօրինի ծնվածներիս, բայց նա հիշում է նրանց, ովքեր Հին աշխարհում Սոդոմ և Գոմորի կողմնակիցներ են»։

Աշխատանք Կատեխիզիսի թարգմանության շուրջ

Կարծես Պոտոսիի այս իրադարձությունը հայտնի է դառնում միանգամից, քանի որ հետագա տարիներին Վալերան հայրեր Ալոնսո դե Բարսենայի և Բարտոլոմե դե Սանտյագոյի հետ զբաղված էր Կատեխիզիսի թարգմանությամբ կեչուա և այմարա լեզուներով։ Աշխատանքը հանձնարարել էր Լիմայի երրորդ ժողովը օրդենի ղեկավար Բալթազար դե Պինյասի հետ։ Այս բոլոր աշխատանքները չեն պահպանվել` բացի Historia Occidentalis-ից, որն ընդգրկված է պերուացի գրող, պատմաբան Ինկա Գարսիլասո դե լա Վեգայի «Իրական մեկնաբանություններում»։

Լիմայի երրորդ ժողով

1583 թվականի փետրվարի 24-ին Կուսկոյի եպիսոպոս դոն Սեբաստիան դե Լարտաունը Լիմայից նամակ է գրել Ֆիլիպ II-ին` ի պաշտպանություն մետիսների` ի դեմս Բլաս Վալերայի և Բատոլոմե դե Սանտյագոյի, ովքեր իսպանացիների և տեղի հնդկացիների միջև կապեր հաստատելու լավ ունակություններ ունեին^[14]։ 1583 թվականի ապրիլին Բլասը ձերբակալվում է և հայտնվում բանտում, ընդ որում, նրան չէին տեղեկացրել, թե ինչի համար է մեղադրվում^[15]։ Ապրիլի 11-ին այս առիթով դատախազ Արդրես Լոպեսը նամակ է գրել Հռոմ` օրդենի ղեկավար Ակվավիվային<sup>[16]</sup>։ 1583 թվականի ապրիլի 13-ին սովորող մետիսների խումբը, ում հետ հանդիպել էր Բլասը, նամակ է գրել Հռոմի պապին` նրանից ակնկալելով նրա իրավունքների պաշտպանություն և իսպանացի հոգևորականներին մեղադրելով կոռուպցիայի ու վատ վերաբերմունքի մեջ, ովքեր չէին տիրապետում տեղի լեզուներին։ Ի պատասխան Բլասի ձերբակալման` երևելի եպիսկոպոսներն ու մետիսները Ակվավիվայից քայլեր են պահանջում` ի պաշտպանություն Բլասի^[17]։ 1583 թվականի հուլիսի 27-ից օգոստոսի 5-ի նամակներում` ուղղված Լիմայի արքեպիսկոպոս Խոսե դե Ակոստային, նա խնդրում էր «օրդենի դռներն ամբողջությամբ չփակել մետիսների առջև»^[18]։

Նա ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Լիմայի երրորդ ժողովին (1583) և զբաղվել իսպաներենից կեչուա թարգմանություններով, Կատեխիզիսի և այլ տեքստերի թարգմանությամբ կտակարաններն ընդունած հնդկացիների համար։ Կա նաև վկայություն այն մասին, որ Վալերան մեղադրվել է հերետիկոսության մեջ ինկերի շրջանի մեկնաբանությունների համար (շատ տեղեկություններ նա ստացել էր իր պապից, վերջինս էլ իր հերթին իր պապ Ռույրուս Ռունայից, այսինքն` Բլասի նախանախապապից մայրական գծով)։

Արտաքսում

Սան Պաբլոյի միաբանության ռեկտոր Խուան դե Ատիենսան 1583-1585 թվականների` Ակվավիվային ուղղված իր նամակներում արտահայտել է Բլասի` իր աշակերտների և «մի կնոջ» հանդեպ ոչ բավարար խելամիտ լինելու ակնարկներ։ 1585-1586 թվականներին Ակոստան Ակվավիվային գրել է Բլասին պերուական գավառից դուրս բերելու անհրաժեշտության մասին։

Հետագայում հայր Վալերային արգելել են պատարագ մատուցել, բայց թույլատրել են զբաղվել հետազոտությամբ ու գրքեր գրել։ Ակվավիվայի` 1588 թվականի փետրվարի 22-ի նամակում` ուղղված հայր Խուան դե Ատիենսին, հայտնվում էր Բլասի նկատմամբ պատիժը` Հիսուսի միաբանությունում գործելու, այսինքն` պատարագ մատուցելու 10 տարվա արգելք, որից առաջին չորս տարին պետք է անցկացներ բանտում։ Ինչպես գրել է Վալերան. «Հայր Ակվավիվան (Հիսուսի միաբանության օրդենի առաջնորդ) իմ` մետիսի կողմից դիտարկված ճշմարտության նկատմամբ իր ատելությամբ, ամոթալի մեղադրանքներով փորձում էր ինձ վտարել օրդենից` ինձ կապելով ապստամբ եղբայրներ Լոպեսի, Ֆուենտեսի և Կարտախենի հետ, ովքեր ոչ թե ճշմարտությունն էին սիրում, այլ վնասակար սովորույթները»։ Մինչ Իսպանիա ուղևորվելը նա շարունակում է ճանապարհորդել Պերուում. լինում է Կոպակաբանայում, Լա Պասում, Պերուի հյուսիսում` Գուանուկոյում, Կախամարկայում, Կիտոյում։

1591 թվականի օգոստոսի 11-ին ճիզվիտ Լուսիո Գարսետեն Պանամայի ինկվիզիցիային հայտնում է, որ Վալերան իր «սեփական եղբայրների հետ» փակված է Սան Պաբլոյում^[19]։

1591 թվականից հետո նա ուղևորվում է Եվրոպա` տպագրության պատրաստելու իր աշխատանքները, ինչպես հայտնի է Կլաուդիո Ակվավիվայի` 1591 թվականի հուլիսի նամակից, որտեղ գրում է, որ դեռ Իսպանիայից սպասում է Բլաս Վալերայի ժամանելուն Հին աշխարհ, ինչպես նաև հայր Մորիլիոյի` 1594 թվականի դեկտեմբերի 31-ի նամակից, որով հաստատում է, որ Վալերան այդ տարի գտնվել է հնդկացիական Կարթագենում` զբաղված լինելով մեկ այլ ճիզվիտի հուղարկավորությամբ, և որ հիվանդության պատճառով չի կարողացել Հավանայում նավ նստել։ Նույնիսկ ավելի ուշ, երբ նա հասել է կղզի, որպեսզի նստի Իսպանիա գնացող նավ, նա շարունակել է պաշտպանվել մեղադրանքներից` դրանք անարդար համարելով։ 1595 թվականի հունիի 1-ին, ինչպես գրում է հայր Կրիստոբալ Մենդեսը, Վալերան ժամանում է Լիսաբոն և շուտով մեկնում Սևիլիա, որտեղ իրականացվում է նրա ձերբակալման որոշումը, մինչև հայր Ակվավիվայից նոր ցուցումներ ստանալը նրա ճակատագրի մասին, ինչը չի ուշանում։ Քանի որ Վալերան հասցրել էր այս ընթացքում պատարագներ մատուցել ու քարոզել մարդկանց, Ակվավիվան դարձյալ արգելում է Վալերային որևէ ծառայություն մատուցել մինչև նոր որոշման կայացումը։ Դրանից հետո նրան ուղարկում են Կադիս։

Անգլիացիների հարձակումը Կադիսի վրա

Բլաս Վալերան Կադիսում ապրել է Ճիզվիտների տանը, երբ 1596 թվականի հունիսի 30-ին քաղաքի վրա են հարձակվել անգլիացիները` ժամանակ տրամադրելով ճիզվիտներին ու կանանց իրերը հավաքելու և հեռանալու համար։ Թույլատրվում էր ամեն ճիզվիտի «վերցնել երկու շոր և թղթերն ու գրառումները», բայց հենց այդ ժամանակ էլ Գարսիլասոյի վարկածով նա կորցրել է իր ստեղծագործություններից շատերը, այդ թվում` հինգհատորանոց «Ինկերի պատմությունը» (Historia Occidentalis), որից միայն պատառիկներ են պահպանվել^[20]։ Հայտնի է, որ դրանք 1597 թվականին Բլասի հավանական մահից հետո` 1600 թվականին, փոխանցվել են Ինկա Գարսիլասո դե լա Վեգային (նրա իսկ պնդմամբ) հայր Պեդրո Մալդոնադո դե Սաավեդրայի կողմից։ Այս առիթով Վալերան իր տետրում գրել է. «Սարսափելի ծուղակ էր լարել հայր Մալդոնադոն` այդպիսով առևանգելով իսպանացիների կողմից ոտնահարված մշակույթի մասին թղթեր` ձևանալով դրանց պաշտպան, և արդյունքում դրանք վստահել Ինկա Գարսիլասո դե լա Վեգային, ով խաբեությամբ յուրացրել է դրանք` դրանցում շատ կեղծարարություններ մտցնելով, որոնք ես կբուժեմ բանականության սպեղանիով»։ Հայտնի է նաև, որ դրանց հիման վրա Գարսիլասոն գրել է իր «Իրական մեկնաբանությունները», որտեղ ոսկեդար է համարել մինչև իսպանացիների ու քրիստոնյաների կողմից Հարավային Ամերիկայում հայտնվելու շրջանը։

Պաշտոնական մահ

Բլաս Վալերայի մահվան պաշտոնական տարեթիվ է համարվում 1597 թվականի ապրիլի 2-ը կամ 3-ը։ Մահացել է Վալյադոլիդում կամ Մալագայում։

Վիճելի հարցեր

Միչինելիի փաստաթղթեր

Բլաս Վալերայի երեք ստորագրությունները

Կիտո քաղաքում հայտնաբերվել են ձեռագրեր` «Ինկերի հին սովորույթներ» (Las Costumbres Antiguas de los Incas), որոնք դեռևս 1945 թվականին Ֆրանսիսկո Լոյասան ներկայացրել էր որպես Բլասի ձեռագրեր։ Համաձայն պատմաբան Սաբինա Հայլենդի (Sabine Hyland)` ինքը պատահաբար Լա Պասում հայտնաբերել էր բառարան, որտեղ տեղեկություններ էին հայտնվում ինկերի ժամանակներից։

Վերջին ժամանակներս սկսել են նոր տեղեկություններ տարածվել Բլաս Վալերայի կյանքի մասին։ Դրանցից է Գուաման Պոմա դե Այալայի գրքի և «Բարի կառավարման նոր ժամանակագրություն» (Nueva Corónica y Buen Gobierno) գրքերի վիճելի ընդհանրությունը։ Իտալացի հետազոտող Լաուրա Լաուրենսիչ Մինելիի կարծիքով «Պերուական լեզվի սկիզբն ու պատմությունը» (Historia et Rudimenta Linguae Piruanorum) փաստաթղթում կան նկարազարդ երեք թերթեր, որոնցում առկա է «իտալացի ճիզվիտ» Բլաս Վալերայի ստորագրությունը։ Մինելիի կարծիքով նկարները նկարվել են 1618 թվականին, այսինքն` Բլասի մահվան պաշտոնական տարեթվից մեկ տարի անց։

Հնարավոր է, Եվրոպայում Վալերայի նպատակն է եղել կոնկիստադոր Ֆրանսիսկո Պիսարոյի կողմից Պերուի նվաճման մասին ստույգ տեղեկություններ հաղորդել Հռոմի պապին. Ֆրանսիսկոն մկնդեղով ու գինով թունավորել էր ինկ զինվոր Ատաուլպային, ինչի մասին Վալերան իմացել էր իր պապ Իլյավանկայից կիպուի միջոցով, որ նվիրել էր Ատաուալպայի օրոք ապրած Մաչակուիմուկտան` ի նշան երախտագիտության իր կյանքը փրկելու համար։ Իր հորից` Լուիս Վալերայից, Բլասը ստացել էր կոնկիստադոր Ֆրանսիսկո Չավեսի (նա մասնակցել էր ինկերի առաջնորդ Ատաուլպայի գերեվարմանը) նամակը, որ գրվել էր 1533 թվականի օգոստոսի 15-ին Կախամարկա քաղաքում։ Նամակում պահպանվել են Պոլո դե Օնդեգարդոյի («No es cosa») և Խոսե դե Ակոստայի («Non D.[omino].D.[entur].Ex simus [Eversimus] — Joseph de Acosta») ստորագրությունները, որոնք նույնականացվել են Պերուի արխիվներում առկա փաստաթղթերի հետ։ Ճիզվիտների միաբանության ղեկավար Ակվավիվան դեմ է եղել Վալերայի մտադրություններին, այդ պատճառով էլ որոշում է ընդունվել Վալերային մահացած համարել, իսկ ինքը պետք է արտաքսվեր Իսպանիա, որտեղ նրա աշխատանքների մի մասը հայտնվել է Գարսիլասո դե լա Վեգայի մոտ։

Ավելի ուշ, սակայն, Վալերան Պերու է վերադարձել այլ անունով` Ռուիռուռունա` մտադրություն ունենալով Պերուի նվաճման իր տարբերակը տպագրելու։ Նա մտերմանում է երկու ճիզվիտների` Խուան Անտոնիո Կումիսի և Խուան Անելո Օլիվայի հետ։ Բլասի օգնականների խմբում եղել են և այլ ճիզվիտներ։ Որպեսզի իրագործեն իրենց մտադրությունները, նրանք որոշում են այլ անուն օգտագործել և այս առումով պայմանագիր են կապում Ֆելիպե Գուաման Պոմա դե Այալայի հետ (անունն օգտագործելու մասին` մեկ ձիով կառքի դիմաց)։ Բլաս Վալերայի տետրի հետ պահպանվել է գործարքի փաստաթուղթը։ Իրագործելով մտադրությունը` Բլաս Վալերան իբր Իսպանիա է վերադարձել 1618 թվականին, որտեղ ենթադրաբար մահացել է Ալկալա դե Էնարեսում։ Նույն քաղաքում է գտնվել ինկերի ժառանգորդ Դոն Մելչոր Կառլոս Ինկան, ում կերպարանքը հայտնվել է Գուամանա Պոմա դե Այալայի գրքում և արվել է հավանաբար Գոնսալո Ռուիսի կողմից։

Լաուրենիչ Մինելիի ուսումնասիրած ձեռագիրը կազմված է 9 թղթից, որոնք գրված են տարբեր մարդկանց կողմից իսպաներենով, լատիներենով ու իտալերենով, պարունակում են նկարներ, որոնց հեղինակը Գոնսալո Ռուիսն է։ Այս տեքստը պարունակում է կեչուա լեզվի համառոտ քերականություն, որ կիպուի գաղտնազերծման բանալի է հանդիսանում։

Տոկապուի սիմվոլները, որոնք Բլաս Վալերայի գրքից բացի հանդիպում են Մարտին դե Մուրուայի և Գուամանա Պոմայի գրքերում, ոչ միշտ են նույնական ինկերի դարաշրջանին հատուկ կերո անոթների վրա պատկերվածի հետ, սակայն նկատելի է նկարների ոճական միասնությունը, և կատարված են շատ վարպետորեն։

Ռոլենա Ադորնոն` Ֆելիպե Գուաման Պոմա դե Այալայի գործերը հետազոտող մասնագետը, Խուան Կառլոս Էստենսորոյի հետազոտությունների հիման վրա ակնարկում է փաստաթղթերի հնարավոր կեղծումը, որ ուսումնասիրել է Լաուրա Լաուրենսիչ Մինելին։

Մինելիի ներկայացրած «Exsul Immeritus Blas Valera Populo Suo» ձեռագիրը դեռևս ճանաչում չունի, այդ իսկ պատճառով Պերուի անցյալը և ճիզվիտ մետիսի գաղտնիքը վերջնականապես բացահայտված չէ։

Exsul Immeritus Blas Valera Populo Suo

Ինկերի նշանները — տոկապու և բանալի բառերը տիկսիսիմիս ու նրանց համարժեքները կեչուա լեզվով «Անմեղ վտարանդի Բլաս Վալերան` Տաուանտինսույուի իր ժողովրդին» գրքում (սև-սպիտակ պատկերները` Ա. Սկրոմնիցկու), բնագրում նշանները բազմագույն են:

«Անմեղ վտարանդի Բլաս Վալերան` Տաուանտինսույուի իր ժողովրդին» կամ «Exsul Immeritus Blas Valera Populo Suo» - ճիզվիտների գաղտնի փաստաթուղթ է 16-րդ դարի ինկերի պատմության և 17-րդ դարի գաղութային Պերուի մասին։ Ենթադրյալ հեղինակը մետիս Բլաս Վալերան է։ Ձեռագիրը մտնում է այսպես կոչված «Միչինելիի փաստաթղթերի» մեջ։

La Lettera Apologetica

Ռայմոնդո դե Սագրոն, 1745 թվականի հոկտեմբերի 25-ին հայր Իլյանեսից գնելով «Historia et rudimenta linguae piruanorum» ձեռագիրը (1600—1638), որ գրված էր Պերուում ճիզվիտ միսիոներ Ջովանի Անտոնիո Կումիսի և Ջովանի Անելո Օլիվայի կողմից, իր «La Lettera Apologetica» (1750) գրքի մեջ է ներառել տոկապուի շատ նշաններ` դրանց տալով կլորավուն տեսք^[21][22]։

1747 թվականին կոմսուհին հրատարակում է իր «Պերուացու նամակներ» գործը (հարկ է նշել, որ այս գիրքն իր վրա կրել է Շառլ-Լուի դե Մոնտեսքյոյի «Պարսկական նամակների» ազդեցությունը), որում ազնվատոհմիկ պերուացի Սիլիան (Zilia) կիպու է օգտագործել գրառումների համար և այն թարգմանել ֆրանսերեն։ 16-րդ նամակում կոմսուհին նկարագրում է կիպու գիրը^[23]։ Գիրքը վերահրատարակվել է 1749 թվականին։ «Coleccion de documentos literarios del Peru» (1874) ժողովածուի հրատարակիչ Մանուել դե Օդրիոսոլան ենթադրել է, որ այս նամակները ծառայել են «Դե լա Կրուսկա ակադեմիայից մի իտալացու և նույն ազգության մի կոմսուհու` գրելու հաստափոր մի հատոր, որի մեկ քառորդը վերնագրված էր „Apologea de los quipos“: Օգտվելով Գարսիլոսայից` հեղինակը վստահ կիրառում է քերականությունը, կիպուի բառարանը»^[24]։

Գրքի լիարժեք անվանումն է «La Lettera Apologetica».

• Lettera Apologetica dell’Esercitato accademico della Crusca contenente la difesa del libro intitolato Lettere di una Peruana per rispetto alla supposizione de’ Quipu scritta dalla Duchessa di S*** e dalla medesima fatta pubblicare: Գրքում օգտագործվել է 40 բանալի բառ իբր ինկերի հնագույն գրերից։ Կիպուի բանալի բառերը ներկված են եղել տարբեր գույներով և ունեցել են շրջանի ձև։ Այդ ժամանակներում գունավոր հրատարակության եղանակը հայտնի չէր և այն հայտնաբերվել է հենց Ռայմոնդոյի կողմից^[25]։

Ինչպես երևում է հենց կոմսուհուն և իշխան Ռայմոնդո դե Սանգրոյին (նա եղել է Դե լա Կրուսկայի ակադեմիկոս) է նկատի ունեցել Օդրիոսոլան։ Ինքը Ռայմոնդո դե Սանգրոն պնդել է, որ անձամբ չի տեսել կիպուն, այլ իր գաղափարները հիմնավորել է Բլաս Վալերայի, Ակոստայի և Սիեսա դե Լեոնի, ինչպես նաև այն մարդկանց ենթադրությունների վրա, ովքեր եկել են Ամերիկա և առնչվել են կիպուին։ Նրանցից է մասնավորապես ճիզվիտ հայր Իլյանեսը, ով երկար տարիներ ապրել է Չիլիում և հայտնել, որ հնդկացիները խնամքով պահել են կիպու, որ փոխանցվել է ժառանգաբար` չնայած այն բանին, որ չեն կարողացել մեկնաբանել նրա պարունակությունը։ Իլյանեսի համաձայն` այդպիսի կիպուները ծառայել են նաև պատմություններ փոխանցելու համար և տարբերվել նրանով, որ վերին մասում ունեցել են հանգուցանման նշաններ, կլորավուն ֆիգուրներ, քառակուսիներ, եռանկյուններ և փնջեր` գույնզգույն բրդից։ Դրանից Սանգրոն վարկած է առաջ քաշել, որ հին պերուացիները կարող էին բառերը բաժանել վանկերի և դրանցից կազմել կեչուա լեզվով բանալի բառեր։

Իշխանի կողմից հրատարակված «La Lettera Apologetica» գիրքը, որ պարունակում էր հերետիկոսական վտանգավոր մտքեր, առիթ է հանդիսացել Ռայմոնդո դե Սանգրոյին 1752 թվականին Հռոմի պապ Բենեդիկտոս XIV-ի կողմից եկեղեցուց վտարելուն։

Ստեղծագործություններ

• Կատեխիզիսի կեչուա լեզվի թարգմանություն, տպագրվել է առանց հեղինակի անվան իտալացի Անտոնիո Ռիկարդոյի կողմից, 1584 թվականին։
• Հիսուսի միաբանության այլ անդամների հետ համատեղ կեչուա լեզվի Բառարանի կազմում (Vocabulario historico del Peru — Վալերան այն կազմել է մինչև H տառը)^[26], հրատարակված է առանց հեղինակի անվան, հիշատակված է Ռիկարդոյի կողմից 1586 թվականին։ Նա իրեն նվիրել է բառեր հավաքելուն, որոնք չեն առնչվում տեղի այնպիսի բարբառների, ինչպիսին է chachapuya-ն, այլ համընդհանուր տարածում են ունեցել։ Բառարանում նաև մանրամասն թվարկված են Պերուի` «տարբեր դարաշրջանների, ժամանակների» կառավարիչները։ Այս բառարանի մասին հիշատակում է հայր Օլիվան` հայտնելով, որ Կադիսից այն վերցրել է Դիեգո Տորես Բոլիոն և 1604 թվականին բերել Լա Պաս։ Այս բառարանից տեղեկություններ է օգտագործել Ֆերնանդո Մոնտեսինոսը։ Բառարանի մասին հիշատակել են ժամանակագիրներ Օլիվան, Մոնտեսինոսը, Բարասը, որոնց հիշատակումները հակասում են Գարսիլասոյի վկայություններին, ով պնդում էր, որ իրեն հասել են Բլաս Վալերայի ձեռագրերի պատառիկներ։ Օլիվայի ու Մոնտեսինոսի տեսակետների տարբերությունը առաջինը հայտնում է Պերուի 38, 45 և 64 կառավարիչների մասին, երկրորդը` 39, 44 և 95) բացատրվում է արտագրողի սխալով։ «Բառարանը» և «Պերուի պատմությունը» գրքերին միավորում է այն, ինչը հնդկացիներն անվանել են «արևի դարաշրջան»։
• «Tahuantinsuyus prischis gentibus» (Տավանտինսույու ժողովրդի սովորույթների մասին) ձեռագիր, որը նա հանձնել է հայր Ակոստային 1586 թվականին։ Հնարավոր է, որ հենց այս ստեղծագործությունն է լատիներենից իսպաներեն թարգմանվել Վալերայի հետևորդների կամ աշակերտների կողմից` ստանալով «Անանուն ճիզվիտ» անվանումը։ Las Costumbres Antiguas de Perú». Վալերան հիմնականում գրել է լատիներեն և չի սիրել գրել իսպաներեն։ Այս գրքում հիշատակվում է Պերուի 39-րդ կառավարիչը` Կապակ Ռայմի Ամաուտան, և առկա են մի շարք համընկնումներ Մոնտեսինոսի ու Օլիվայի հետ։ Տեղեկություն է տրվում նաև ոմն Տիտու Ատաուչիի մասին, ով Լուիս Վալերայի ընկերն ու բարեկամն է եղել. նա հիշատակված է նաև հայր Օլիվայի մոտ^[27]։
• Historia imperii Peruani (մոտ 1590) — ձեռագիր, որ հիմք է հանդիսացել Ինկա Գարսիլասո դե լա Վեգայի համար ինկերի մասին իր «Իրական մեկնաբանություններ» հիմնավոր աշխատության համար^[28]։
• «Նոր ժամանակագրություն և բարի կառավարում», որը, ինչպես Վալերան է գրել. «ես այն գրել եմ երկու եղբայրների ձեռերի ու մտքի օգնությամբ, բայց հեղինակը հնդկացի Գաուման Պոմա դե Այալան է, ում հետ ես ծանոթացել եմ ավերված Պերուում իմ երկար ու ծանր թափառումների ժամանակ»։

Ժամանակագիրների հիշտակումներ Բլաս Վալերայի մասին

Հայր Վլերայի մասին հիշատակել են^[29]`

• Անանուն ճիզվիտ (1595?)
• Ինկա Գարսիլոսա դե լա Վեգա 1609)^[30]
• Խուան Էուսեբիո Նյերեմբերգ (1635)
• Ջովանի Անելո Օլիվա (1631)^[31]
• Ֆերնանդո Մոնտեսինոս (1642—1644)^[32]
• Ալոնսո Սանդովալ

Գրականություն

• Куприенко С.А. Источники XVI-XVII веков по истории инков: хроники, документы, письма / Под ред. С.А. Куприенко. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 418 с. — ISBN 978-617-7085-03-3
• Купрієнко C. А. «Нові» джерела з історії суспільно-господарського устрою імперії інків Тавантінсуйу.(ուկր.) // Вісник Академії праці і соціальних відносин Федерації профспілок України: Науковий збірник : журнал. —К., 2011. — В. 4(60). — С. 110–115.
• Талах В. Н., Куприенко C. А. Календарь доколумбовых индейцев Анд по сведениям Фернандо де Монтесиноса и Бласа Валеры(ռուս.) // Проблемы истории, филологии, культуры : журнал. —Москва-Магнитогорск-Новосибирск, 2013. — В. 1 (39). — С. 65—75. — ISSN 1991-9484. Архивировано из первоисточника 28 Մայիսի 2016.
• Valera, Blas:Las Costumbres Antiguas de Perú y «La Historia de los Incas».Editado por Francisco A.Loayza, Lima, 1945.
• Guamán Poma y Valera, B.: Tradición Andina e Historia Colonial. Actas del Coloquio Internacional Instituto Italo-Americano, Roma 29-30 de septiembre de 1999. Editora Francesca Cantú.
• Arana, L. y Rodríguez, D.: En torno a la figura histórica de Felipe Guamán Poma, entrevista a Rolena Adorno, Alma Mater Nº 20, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2001.
• Hyland, Sabine: The Jesuit&The Incas, The extraordinary Life of Padre Blas Valera, The University of Michigan Press, 2004.
• Exsul immeritus blas valera populo suo e historia et rudimenta linguae piruanorum. Indios, gesuiti e spagnoli in due documenti segreti sul Perù del XVII secolo. A cura di L. Laurencich Minelli. Bologna, 2007; br., pp. 590. ISBN 978-88-491-2518-4
• ¿Sublevando el Virreinato?: Jesuitas italianos en el Virreinato del Perú del Siglo XVII. Gerónimo Pallas (S.I.), Documentos contestatarios a la historiografía tradicional del Perú colonial. Laura Laurencich Minelli y Paulina Numhauser (eds.). — Quito, Ediciones Abya-Yala, 2007, 467 p. y 1 CD Rom. ISBN 978-9978-22-706-0
• Anónimo. De las Costumbres antiguas de los naturales del Peru (ed. Chiara Albertin). — Iberoamericana, Madrid, 2008; Vervuert, Frankfurt am Main, 2008. ISBN 978-84-8489-351-6 (Iberoamericana), ISBN 978-3-86527-377-2 (Vervuert)
• Невиновный изгнанник Блас Валера Своему народу Тавантинсуйу. — перевод на русский язык — А. Скромникий, 2008.
• Laurencich Minelli, Laura. Exsul Immeritus Blas Valera Populo Suo e Historia et Rudimento Linguar Piruanorum. — Municipalidad Provincial de Chachapoyas, Chachapoyas, 2009, p. 300.

Ծանոթագրություններ

1. Diccionario biográfico español (իսպ.) — Real Academia de la Historia, 2011.
2. Biblioteca de autores españoles. Tomo 185. Relaciones geográficas de Indias: Perú. Tomo 3. — Madrid: Ediciones Atlas, 1965. — P. 159 (280 p.)
3. «Chachapoyas». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 31-ին.
4. «Chachapoyas». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 31-ին.
5. ALEXANDRE COELLO DE LA ROSA. DE MESTIZOS Y CRIOLLOS EN LA COMPAÑÍA DE JESÚS (PERÚ, SIGLOS XVI—XVII) // Revista de Indias, 2008, vol. LXVIII, núm. 243, p. 43
6. Carta del General Everardo Mercuriano, SJ, al Provincial Baltasar Piñas, SJ, 25/09/1580 (MP, 1958, tomo II: 807—812)
7. RIVARA DE LA TUESTA, 1999: 47-68
8. logica in via scoti de jeronimo
9. Valera, J.; Commentarii… Lima: Francisco Canto, 1609—1610. Prefacio ad lectorem. Según Salinas: «Fundólo el Virrey don Martín Enríquez, y dotó otras doze Becas para los hijos de beneméritos, y caualleros Conquistadores y pagalas su Magestad de su real caxa, cada una a docientos pessos de a nueve reales. Traen los colegiales Opas pardas, y Becas coloradas. Tiene a cargo este Colegio los […] Padres de la Compañía de IESUS. […] Estudiase en este Colegio, la Gramática, Humanidad, y Retórica: Todas las Artes liberales, la Teología. Paga cada colegial ciento y cincuenta pessos de nueve reales por casa, y de comer: y tiene de renta mas de treinta mil ducados.» En: Salinas y Córdova, Fray Buenaventura de; Memorial de las historias del nuevo mundo. Pirú. Colección clásicos peruanos. Lima, 1957, UNMSM, p. 182.
10. Revista histórica; órgano del Instituto Histórico del Perú
11. VARGAS UGARTE, SJ, 1941: 15
12. VEGA LOAYZA, SJ, [1600] 1948: 42.
13. MATEOS, SJ, 1944, tomo I: 35-39
14. LISSÓN CHAVES, 1945, tomo III: 104—106
15. Monumenta Peruana (1581—1585), 1961, tomo III: 251; 548.
16. Monumenta Peruana (1581—1585), 1961, tomo III: 675.
17. ARSI, Provincia Peruana, Peruana Litterae Anuae, Tomo III (1613—1629), Volumen 14, folio 35-35v
18. Monumenta Peruana, 1961, tomo III (1581—1585): 270
19. HYLAND, 7/1 (Albuquerque, 1998): 52.
20. Revista histórica; órgano del Instituto Histórico del Perú
21. Exsul immeritus blas valera populo suo e historia et rudimenta linguae piruanorum, 2007. стр. 515—516
22. ¿Sublevando el Virreinato?, стр. 245
23. «Oeuvres complètes de Mme. de Grafigny, стр. 19, 20, 22, 40, 41, 84, 85». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
24. «Coleccion de documentos literarios del Peru (1874)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին.
25. «Libros antiguos y raros del Príncipe de Sansevero». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
26. Revista histórica; órgano del Instituto Histórico del Perú
27. Revista histórica; órgano del Instituto Histórico del Perú
28. History of the Incas
29. Revista histórica; órgano del Instituto Histórico del Perú
30. Инка Гарсиласо де ла Вега. История государства Инков. — Л., 1974.
31. «Juan Anello Oliva. HISTORIA DEL REINO Y PROVINCIAS DEL PERÚ (1631)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.
32. Фернандо де Монтесинос. «Древние исторические и политические памятные сведения о Перу. Книга вторая (пер. В. Талах). — Киев, 2006». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին.

Արտաքին հղումներ

• Documentos Miccinelli, un estado de la cuestion. Paulina Numhauser (իսպաներեն)
• «Ա. Սկորմնիցկի, XVI—XVII դարերի Հարավային Ամերիկայի պատմաբանների ու ժամանակագիրների ցանկ։ Կենսագրություններ, սկզբնաղբյուրներ, մատենագրություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
• El cronista Blas Valera Pérez (1545—1597)

Տես նաև

• Ինկերի կայսրություն
• Ֆերնանդո Մոնտեսինոս

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բլաս Վալերա» հոդվածին։