From Wikipedia, the free encyclopedia
Աբուլֆաթ Ջալալուդդին Մուհամմադ Աքբար կամ Աքբար Մեծ (հոկտեմբերի 15, 1542[1], Umarkot Fort, Մեծ Մողոլների կայսրություն - հոկտեմբերի 25, 1605, Ֆատեհպուր Սիկրի, Agra Subah, Մեծ Մողոլների կայսրություն), Մեծ մողոլների կայսրության երրորդ կայսր 1556-1605 թվականներին։ Համարվում է Մեծ մողոլների հարստության ամենահզոր արքաներից մեկը։ Աքբարը հաջորդել է իր հորը՝ Հումայունին։ Սկզբնապես իշխել է Բայրամ խանի խնամակալության ներքո, որն օգնել է պատանի կայսրին ընդարձակել կայսրության սահմանները և ամրապնդել մեծ մողոլների իշխանությունը։ Ունենալով հաստատակամ բնավորություն և լինելով տաղանդավոր հրամանատար՝ Աքբարը աստիճանաբար ընդարձակել է Մեծ մողոլների կայսրության սահմանները՝ ներառելով Հնդկական ենթամայրցամաքի մեծ մասը։ Նրա ուժը և ազդեցությունը տարածվում էին ողջ պետության վրա՝ մողոլական ռազմական, քաղաքական, մշակութային և տնտեսական գերակշռության շնորհիվ։ Աքբարը հաստատել է կառավարման կենտրոնացված համակարգ իր ողջ կայսրության տարածքում և ընդունել է նվաճված իշխաններին ամուսնությունների և դիվանագիտության միջոցով խաղաղեցնելու քաղաքականություն։ Խաղաղությունը պահպանելու և բազմակրոն ու բազմամշակույթ կայսրությունը կարգավորելու համար ընդունել է մի շարք քաղաքականություններ, որոնցով շահել է իր ոչ իսլամադավան հպատակների աջակցությունը։ Խուսափելով ցեղային կապանքներից և իսլամական պետության ինքնությունից՝ նա ձգտել է միավորել իր թագավորության իրարից հեռու տարածքներն իր անձի շուրջ։
Աքբար Մեծ جلال الدین محمد اکبر | |
|---|---|
| կայսր | |
 | |
| Աբքար Մեծ կայսեր պատկերը, նկարված ուշ 16-րդ դարում Մանոհարի կողմից | |
| Իշխանություն | փետրվարի 11, 1556 - հոկտեմբերի 27, 1605 |
| Թագադրում | փետրվարի 14, 1556 |
| Լրիվ անուն | Աբու'լ-Ֆաթ Ջալալ ուդ-դին Մուհամմադ Աքբար |
| Ծնվել է՝ | հոկտեմբերի 15, 1542[1] |
| Ծննդավայր | Umarkot Fort, Մեծ Մողոլների կայսրություն |
| Մահացել է՝ | հոկտեմբերի 25, 1605 (63 տարեկան) բնական մահով |
| Վախճանի վայր | Ֆատեհպուր Սիկրի, Agra Subah, Մեծ Մողոլների կայսրություն |
| Akbar's Tomb և Ագրա | |
| Երկիր |  Մեծ Մողոլների կայսրություն |
| Նախորդ | Հումայուն |
| Հաջորդող | Ջահանգիր |
| Ամուսին | Մարիամ-ուզ-Զամանի բեգում Ռուքաիյա Սուլթան բեգում Սալիմա Սուլթան բեգում Բեգում Ռաջ Կանվարի Բայ Բեգում Նաթի Բայ Քիսմիյա Բանու բեգում Բիբի Դաուլաթ Շադ բեգում Ռազիյա Սուլթան բեգում 5 ուրիշ կանայք |
| Տոհմ | Տիմուրիդների դինաստիա |
| միապետ | |
| Հայր | Հումայուն |
| Մայր | Համիդա Բանու բեգում |
| Երեխաներ | Հասսան Հուսսաին Ջահանգիր Մուրադ Դանիյալ Արամ Բանու բեգում Շակր-ուն-Նիսա բեգում Շահզադի խանում |
| Հավատք | Իսլամ, Դին-է-Իլլահի |
Մողոլական Հնդկաստանն ուներ կայուն և ուժեղ տնտեսություն, որը հանգեցրեց առևտրի ընդլայման և ավելի մեծ մշակութային հովանավորության։ Աքբարն ինքը մշակույթի և արվեստի հովանավոր էր։ Նա շատ էր սիրում գրականություն և ստեղծել է գրադարան, որը ներառում էր սանսկրիտական, հինդուստանական, պարսկերեն, հունարեն, լատիներեն, արաբերեն և քաշմիրական առավել քան 24,000 հատոր, որոնք հաստատված են բազմաթիվ գիտնականների, թարգմանիչների, արվեստագետների, դպիրների, կազմարարների և ընթերցողների կողմից։ Աշխարհի տարբեր ծայրերից շատ սրբեր, բանաստեղծներ, ճարտարապետներ և արհեստավորներ էին հավաքվում իր արքունիքում ուսումնասիրություններ և քննարկումներ ծավալելու համար։ Աքբարի՝ Դելիում, Ագրայում և Ֆաթհպուրում գտնվող արքունիքներն այժմ վերածվել են արվեստի և ուսուցման կենտրոնների։ Պարսկաիսլամական մշակույթը սկսել է միաձուլվել և խառնվել բնիկ հնդկական տարրերի հետ և յուրահատուկ պարսկաիսլամական մշակույթը ի հայտ է եկել բնութագրվելով մողոլական ոճի արվեստով, գեղանկարչությամբ և ճարտարապետությամբ։ Հիասթափվելով ուղղափառ իսլամից և թերևս հույս ունենալով կայսրությունում բերել կրոնական միասնություն՝ Աքբարը տարածում է մի դավանանք՝ Դին-ի-Իլահին, որը բխում էր իսլամից, հինդուիզմից, զրադաշտականությունից և քրիստոնեությունից։ Վերջինս պարզ, միաստվածային, արտաքինից հանդուրժող պաշտամունք էր, որը բնութագրում էր Աբքարին որպես մարգարե, որն էլ սուննի մուսուլմանների զայրույթի պատճառ է հանդիսանում։
Աբքարի իշխանությունը զգալիորեն ազդել է հնդկական պատմության ընթացքի վրա։ Իր կառավարման ժամանակաշրջանում Մողոլական կայսրությունը եռապատկել է իր տարածքը և հարստությունը։ Նա ստեղծել է հզոր ռազմական համակարգ և սահմանել է քաղաքական և սոցիալական բարեփոխումներ։ Վերացնելով աղանդավորական հարկերը, որոնք սահմանված էին ոչ մուսուլմանների համար և նշանակելով նրանց բարձրաստիճան քաղաքացիական և ռազմական պաշտոններում՝ նա առաջին մողոլ կայսրն էր, որը շահել է բնիկ հպատակների վստահությունը և նվիրվածությունը։ Նա ուներ թարգմանված սանսկրիտ գրականությունը, մասնակցում էր հայրենիքում տեղ ունեցող փառատոներին՝ հասկանալով, որ կայսրության կայունությունը կախված է իր հպատակների համագործակցությունից և բարյացակամությունից։ Այսպիսով, Մոնղոլիայի ներքո բազմամշակութային կայսրություն ստեղծելու հիմքերը դրվել են Աբքարի կառավարման ժամանակ։ Աքբարին հաջորդել է իր որդին՝ Ջահանգիրը։
1539-1540 թվականներին Շեր Շահ Սուրիի կողմից Չաուսայում և Քաննուաջում պարտություն կրելուց հետո, Հումայունը փախչում է արևմուտք՝ Սինդհ[2]։ Այնտեղ նա ծանոթանում և ամուսնանում է 14-ամյա Համիդա Բանու Բեգումի հետ, ով շեյխ Ալի Աքբարի աղջիկն էր և իր եղբայր Հինդալ Միրզայի ուսուցչուհին։ Ջալալ ուդ-դին Մուհամմադ Աքբարը ծնվել է 1542 թվականի հոկտեմբերի 15-ին Ռաջբութ ամրոցում, որը գտնվում էր Սինդհում։ Ամրոցը Ռանա Պրասադն էր տրամադրել Ջալալի ծնողներին։
Աքսորի ժամանակ, Աքբարը հասնում է Քաբուլ իր երկու հորեղբայրների՝ Կամրան և Ասկարի միրզաների շնորհիվ։ Մանկության տարիները անց է կացրել որսորդություն, վազել և կռվել սովորելու վրա, որի շնորհիվ էլ նա դարձել է քաջ և ուշիմ մի պատանի։ Նա այդպես էլ գրել և կարդալ չի սովորել։ Սակայն դա նրան չի խանգարել գիտելիք ստանալու հարցում։ 1551 թվականի նոյեմբերին, Աքբարը Քաբուլում ամուսնանում է իր զարմուհի Ռաքաիյա Սուլթան Բեգումի հետ։ Արքայադուստրը Աքբարի հորեղբոր՝ Հինդալ միրզայի միակ դուստրն էր։ Նրանց հարսանիքը կազմակերպվել էր Աքբարի հոր կողմից և տեղի է ունեցել Հինդալ միրզայի մահից հետո։
1555 թվականին մահանում է Աքբարի հայր Հումայունը։ Աքբարի խնամակալ Բայրամ խանը գաղտնի է պահում այս տեղեկությունը, որպեսզի Աքբարը պատրաստվի և դառնա իր հոր ժառանգորդը։ Կալանաուրում 1556 թվականի փետրվարի 14-ին 13-ամյա Աքբարը թագադրվում է Բայրամ խանի կողմից մի նորակառույց բեմի վրա, որը կանգուն է մինչ օրս[3]։ Նրան տրվում է «Շահնշահ» տիտղոսը, որը նշականում է «Արքաների արքան»։
Աքբարին տրվել է «Մեծ» մականունը իր բազմաթիվ ձեռքբերումների շնորհիվ[4], որոնց թվին են պատկանում իր ռազմական արշավները, որոնք ստեղծել և միավորել են մողոլական կանոնադրությունը Հնդկական ենթամայրցամաքում։ Ռազմական հմտության և իշխանության հիմքը մողոլական բանակի հմուտ կառուցվածքային և կազմակերպչական աստիճանավորումն էր։ Մասնավորապես մանսաբդարյան համակարգը մեծ դեր է խաղացել Աքբարի ժամանակաշրջանում մողոլական իշխանությունը պահպանելու գործում։ Այս համակարգը, կրելով մի քանի փոփոխություններ, պահպանվել է մինչև Մողոլական կայսրության ավարտը, սակայն աստիճանաբար թուլացել է նրա իրավահաջորդների ժամանակ[5]։
Կազմակերպչական բարեփոխումները ուղեկցվում էին թնդանոթների, ամրաշինությունների և փղերի օգտագործման նորամուծությամբ։ Աքբարը հետաքրքված էր նաև պատրույգային կողպեքներով և գործնականում կիրառել է դրանք տարբեր հակամարտությունների ժամանակ։ Նա ձգտում էր ստանալ Օսմանյան կայսրության և ավելի շատ եվրոպացիների, մասնավորապես պորտուգալացիների և իտալացիների օգնությունը, որպեսզի ձեռք բերեր հրազեն և հրետանի[6]։ Աքբարի ժամանակաշրջանում մողոլական հրազենը կատարում էր մեծագույն դերը կռիվների ժամանակ։ Խոսելով այս զենքի ազդեցության մասին, Աքբարի վեզիրը՝ Աբուլ Ֆազլը մի անգամ հայտարարել է. «Բացառությամբ Թուրքիայի, թերևս չկա մի երկիր, որտեղ երկրի զենքերը ավելի շատ միջոցներ ունենան պաշտպանելու կառավարությունը քան Հնդկաստանում»[7]։ «Զենքաուժային կայսրություն» տերմինը հաճախ է գործածվում գիտնականների և պատմաբանների կողմից վերլուծելու մողոլների հաջողությունները Հնդկաստանում։ Մողոլական իշխությունը հայտնի է իր պատերազմ վարելու տեխնիկայի, հատկապես հրազենի կիրառման հմտությամբ[8]։
Աքբարը ծնվել է 1542 թվականին, այն ժամանակ, երբ իր հայրը՝ Հումայունը վերադառնում էր հաղթանակված սուրիներից, ընդամենը 13 տարեկան էր, երբ հռչակվեց կայսր։ Նրա հորը հաջողվել էր Սեֆյան տերության աջակցությամբ վերականգնել Փենջաբի, Դելիի և Ագրեյի հսկողությունը, բայց նույնիսկ այս տարածքներում մողոլական կանոնադրությունը վտանգավոր էր։ Երբ սուրիները վերանվաճեցին Ագրեն և Դելին, որին հաջորդեց Հումայունի մահը, պատանի կայսեր ճակատագիրը անորոշ էր թվում։ Աքբարի սակավ հնարավորությունը ռազմական օգնություն ստանալ մողոլական հենակետ Քաբուլից և Բադախշանի կառավարիչ իշխան Միրզա Սուլեյմանի ներխուժումը սրեցին իրավիճակը[9]։ Աքբարի խնամակալ Բայրամ խանը հրավիրում է պատերազմական խորհուրդ, որպեսզի կարգավորեն մոնղոլական ուժերը, սակայն Աքբարի ցեղապետներից ոչ ոք չի ընդունում այն։ Այնուամենայնիվ, Բայրամ խանը ի վերջո կարողանում է հաղթել ազնվականներին։ Որոշվում է, որ մողոլները պետք է արշավեն սուրիների ամենահզոր կառավարչի՝ Սիկանդար շահ Սուրի դեմ Փենջաբում։ Դելին մնացել էր Թարդի Բայգ խանի[9] խնամակալության ներքո։ Սիկանդար շահ Սուրին, այնուամենայնիվ, այդքան էլ մտահոգված չէր Աքբարի աշրավանքով և խուսափում էր պայքար մղել, քանզի մոնղոլական զորքը մոտենում էր։ Ամենալուրջ սպառնալիքը գալիս էր Հեմուից՝ Սուրի նախարարներից և գեներալներից մեկից, որը ինքն իրեն հռչակել էր Հինդուստանի կայսր և տեղահանել էր մողոլներին Հնդկական սահմաններից։
Բայրամ խանին, ով կարգավորել էր մողոլական զորքերը մինչ Հեմուն կկարողանա ամրապնդել իր դիրքերը, հաջողվեց համոզել Աքբարին արշավել Դելի այն վերանվաճելու համար։ Աքբարի զորքը, որը գլխավորում էր Բայրամ խանը, հաղթանակ տարավ Հեմուի և Սուրի զորքերի նկատմամբ 1556 թվականի նոյեմբերի 5-ին Պանիպատի երկրորդ ճակատամարտի ժամանակ, որը գտնվում էր Դելիից 80 կմ հյուսիս։ Շուտով, ճակատամարտից հետո, մողոլական զորքը գրավում է Դելին, և ապա Ագրեն։ Աքբարը հաղթական երթով մտնում է Դելի, որտեղ մնում է մեկ ամիս։ Այնուհետև նա և Բայրամ խանը վերադառնում են Փենջաբ, որպեսզի պայքարեն Սիկանդար շահի դեմ, որը նորից գործի էր անցել[10]։ Հետագա վեց ամիսների ընթացքում մողոլները հերթական հաղթանակն են տանում Սիկանդեր շահ Սուրի նկատմամբ, ինչից հետո շահը փախչում արևելք դեպի Բենգալ։ Աքբարը և իր զորքը գրավում են Լահորը, ապա նվաճում Փենջաբ նահանգի Մուլթան քաղաքը։ 1558 թվականին Աքբարը տիրում է Աջմերից մինչև Ռագպուտանա ընկած տարածքը այդ տարածքների իսլամադավան կառավարչի պարտության և փախուստից հետո։ Մողոլները նաև պաշարում և հաղթում են Սուրիների զորքին, որոնք պահպանում էին Գվալիոր բերդը, որը համարվում էր Նարմանդա գետից հյուսիս ընկած հզորագույն հենակետը։
Ազնվական կանայք, մողոլ ամիրաների ընտանիքների հետ մեկտեղ, վերջապես բերվում են Քաբուլից Հնդկաստան, որի մասին իր ծանոթագրություններում գրել է Աքբարի վեզիր՝ Աբուլ Ֆազլը. «որպեսզի տղամարդիկ կարողանային հաստատվել և որոշ չափով ետ պահվեն լքելուց այն երկիրը, որին սովոր էին»։ Աքբարը հաստատակամորեն բարձրաձայնել է իր մտադրությունները, որ մողոլները Հնդկաստանում են մնալու նպատակով։ Այս ամենը շատ ավելի վեր էր այն քաղաքականությունից, ինչը վարում էին իր պապը՝ Բաբուրը և իր հայրը՝ Հումայունը։ Նրանք երկուսն էլ չնչին գործունեություն են ծավալել և ճանաչվել են որպես անցողիկ կառավարիչներ։
1599 թվականին մեկնարկում է մողոլների առաջին ուղևորությունը դեպի հարավ, դեպի Ռաջպուտանա և Մալվա։ Սակայն Աքբարը բանակցություններ է տանում իր խնամակալ Բայրամ խանի հետ, որպեսզի ժամանակավորապես հետաձգեն ընդլայնումը[11]։ Երիտասարդ կայսրը տասնութ տարեկան հասակում ցանկանում է ավելի ակտիվ մասնակցություն ունենալ կառավարման գործերում։ Իր մոր՝ Մահամ Անգայի և հարազատների հորդորմամբ Աքբարը որոշում է ազատել Բայրամ խանին իր պաշտոնից։ Այս քայլից հետո ևս մեկ վեճի հետևանքով Աքբարը 1560 թվականի գարնանը վերջնականապես ազատում է Բայրամ խանին իր ծառայությունից՝ հրամայելով լքել Հաջը և մեկնել Մեքքա։ Բայրամ խանը մեկնում է Մեքքա, սակայն ճանապարհին հակառակորդները ապստամբում են։ Մողոլ բանակը շրջապատում է նրան Փենջաբում և ստիպում հանձնվել։ Սակայն Աքբարը ներում է նրան և տալիս է իրեն երկու ընտրություն՝ կամ վերադառնալ և շարունակել աշխատանքը իր դատարանում կամ վերսկսել ուխտը։ Բայրամը ընտրում է երկրորդ տարբերակը։ Նա սպանվում է դեպի Մեքքա իր ճանապարհին իբր Աֆղանստանի անձնական վրիժառու։ 1560 թվականին Աքբարը վերսկսում է իր ռազմական գործողությունները։ Մողոլ բանակը իր խնամատար եղբոր՝ Ադհամ խանի և մոնղոլ հրամանատարի՝ Պիր Մուհհամադ խանի ղեկավարությամբ ներխուժում են Մալվա։ Աֆղանստանի ղեկավար Բազ Բահադուրը պարտվում է Սարանգպուրի ճակատամարտում և փախնում Խանդեշ՝ թողնելով իր հարեմը, գանձերը և պատերազմական փղերը։ Չնայած նախնական հաջողությանը Աքբարի տեսանկյունից քարոզարշավը աղետ էր։ Աքբարը անձամբ մեկնում է Մալվա դիմակայելու Ադհամ խանին և թեթևացնելու նրա հրամանը։ Պիր Մուհամմադ խանը ուղարկվել էր հետապնդելու Բազ Բահադուրին, սակայն ծեծի է ենթարկվել դաշինքի ղեկավարների՝ Խանդեշի և Բերարի կողմից։ Բազ Բահադուրը ժամանակավորապես վերականգնում է Մալվայի վերահսկողությունը, մինչև հաջորդ տարի Աքբարը ուղարկում է մեկ ուրիշ մողոլ բանակ ներխուժելու և գրավելու արքայությունը։ Մալվան դառնում է նահանգ, որը ձևավորում էր կայսերական վարչակազմը ըստ Աքբարի ռեժիմի։ Բազ Բահանդուրը գոյատևում է ութ տարի որպես փախստական տարբեր դատարաննեում, և 1570 թվականին անցնում է ծառայության Աքբարի հսկողության տակ։
Չնայած վերջնական հաջողությանը՝ Մալվայի գրավմանը, Աքբարի հարաբերությունները իր հարազատների և մողոլ ազնվականների հետ լարված էին։ Երբ Ադհամ խանը դիմադրում էր Աքբարին, որին հետևեց վեճ 1562 թվականին, նա կորցնում է իր դիրքերը՝ նետվելով Ագռաի պալատը։ Մնալով կենդանի՝ Աքբարը ևս մեկ անգամ դիմում է քայլերի։ Աքբարը այժմ ձգտում էր վերացնել վտանգը ավելի զորավոր թեմաներով. նա ստեղծում է մասնագիտացված նախարարական պաշտոններ, որոնք վերաբերում էին կայսերական կառավարմանը։ Ազնվականության ոչ մի մողոլ անդամ չպետք է ունենար կասկածելի համբավ։ Երբ Ուզբեկստանի ղեկավարների հզոր տոհմի ղեկավարները 1564 թվականին ձեռնարկում են ապստամբություն, Աքբարը վճռական պարտության է մատնում իրենց և ջախջախում նրանց Մալվայում, այնուհետև Բիհարում։ Նա ներում է շնորհում ըմբոստ ղեկավարներին, հուսալով հաշտեցնել նրանց։ Բայց նրանք նորից են ապստամբում, ուստի Աքբար ստիպված էր ճնշել իրենց երկրորդ անգամ։ Հետևելով երրորդ ապստամբության հետ միաժամանակ Միրզա Մուհամմադ Հախիմի հռչակմանը, Ալի Աքբարի եղբոր և Քաբուլում Մուղալ ղեկավարի, ինչպես նաև կայսեր համբերությունը վերջնականապես սպառվել էր։ Ուզբեկստանի մի քանի իշխանները հետագայում սպանվում են և ապստամբության առաջնորդներին փղերը ոտնատակ են անում։ Միաժամանակ Աքբարի հեռավոր ազգականներից մի խումբ, ովքեր անցկացնում էին կարևոր բանակցություններ Ագրեյի մոտակայքում, նույնպես միանում են ապստամբությանը։ Նրանց մի մասը նույնպես սպանվում է, իսկ մյուս մասը դուրս վտարվում կայսրությունից։ 1566 թվականին Աքբարը մեկնում է իր եղբայր Մուհամմադ Հախիմի ուժերի հետ հանդիպման, ովքեր կատարեցին մեծ երթ դեպի Փենջաբ կայսերական գահը զավթելու երազանքով։ Կարճ դադարից հետո, Մուհամմադ Հախիմը ընդունում է Աքբարի գերակայությունը և նահանջում է ետ՝ դեպի Քաբուլ։
1564 թվականին, մողոլ ուժերը գրավում են Գոնդվանա թագավորությունը։ Գոդվանան մի նոսր բնակեցված լեռնային տարածք է Կենտրոնական Հնդկաստանում, որը մողոլները օգտագործում էին փղեր վարժեցնելու նպատակով[12]։ Տարածքը իշխում էր Ռայա Վիր Նարայանը իր մոր՝ Դուրգավաթի և Գոնդի Ռաջպուտ թագուհու հետ։ Աքբարը անձամբ չի գլխավորում արշավը, քանի որ զբաղված էր Ուզբեկստանի ապստամբությանբ, սակայն թողնում է արշավախումբը Ասաֆ խանի ձեռքում, ով Կառայի մողոլ մարզպետն էր։ Գուրգվաթը ինքնասպան է լինում Դամոհի ճակատամարտում իրենց պարտությունից հետո, իսկ Ռայա Վիր Նայարանիին նետում են Չաուրագարհ անկումից՝ Գոռն լեռնային բերդից։ Մողոլները տանում են հսկայական հարստություն, անհաշվելի քանակությամբ ոսկի և արծաթ, զարդեր և 1000 փիղ։ Դուրգավաթի կրտսեր քույր Կամալա Դեվին ուղարկվել էր Մոնղոլիա որպես հարեմ։ Դուրգավաթի ամուսինը ստանում է Մոնղոլիայի տարածաշրջանի ադմինիստրատորի կոչումը։ Ինչպես Մալավայի, այնպես էլ Գոնդվանայի գրավման[13] համար Աքբարը վեճ է սկսում իր վասալների հետ։ Ասաֆ խանը մեղադրվում է հարստության մեծ մասը իրեն պահելու և ընդամենը 200 փիղ ուղարկելու համար։ Երբ նրան կանչում են հաշիվենրը հարթեցնելու նա փախչում է Գոնդվանա։ Սկզբից փախնում էր օգնություն փնտրելու ուզբեկների մոտ, այնուհետև մտնում է Գոնդվանա, որտեղ հանդիպում է մողոլ ուժերին։ Ի վերջո, նա վերադարձնում է ամեն ինչ և Աքբարը վերադարձնում է նրան իր նախկին պաշտոնը։
Ունենալով սահմանված մողոլական իշխանություն հյուսիսային Հնդկաստանում, Աքբարը իր ուշադրությունը սևեռել էր Ռաջպուտանայի գրավմանը։ Կայսերական իշխանությունը Հնդկաստանի Ինդոս-Գանգեսյան տափաստաններում չէր կարող ապահով լինել Ռաջպուտանայում մրցակցի կենտրոնական իշխանությունն գոյություն ունենալու դեպքում։ Մողոլները արդեն հաստատել էին գերակայող իշխանություն Հյուսիսային Ռաջպուտանայի Մեվար, Աջմեր և Նագոր հատվածներում։ Ինչևէ, այժմ Աքբարը որոշել էր գրավել Ռաջպուտ թագավորների ներքին տարածքները, որորնք նախկինում երբեք ներկայացված չեն եղել Դելիի սուլթանության իսլամադավան տիրակալներին։ Սկսած 1561 թվականից, մողոլները սկսեցին ակտիվորեն զբաղվել Ռաջպուտի հետ պատերազմի և դիվանագիտության գործերով։ Շատ Ռաջպուտ պետություններ ընդունեցին Աքբարի իշխանությունը։ Սակայն Մեվարի ղեկավար Ուդաի Սինխը դուրս մնաց կայսերական հոտից։ Ռաջա Ուդաի Սինխը սերում էր Սիսոդիայի ղեկավար Ռանա Սանգայից, որը մահացել էր Բաբուռների դեմ Խանվայիի ճակատամարտում 1527 թվականին։ Որպես Սիսոդիայի տոհմի ղեկավար նա ուներ ամենաբարձր ծիսական կարգավիճակը Հնդկաստանում բոլոր Ռաջպուտ թագավորների և իշխանների մեջ։ Քանի դեռ Ուդաի Սինխը կրճատվել էր իր պաշտոնում, մողոլների կայսերական հեղինակությունը պետք է նվազեցվեր Ռաջպուտի աչքերում։ Բացի այդ, Աքբարը այս վաղ ժամանակահատվածում դեռ ոգևորությամբ նվիրված էր իսլամի գործին և ձգտում էր իր հավատով գերազանցել Բրահմիկալ հինդուիզմի ամենահեղինակավոր մարտիկներին։
1567 թվականին Աքբարը տեղափոխվում է, որպեսզի նվաճի Չիտտոգարհ ամրոցը Մեվարում։ Մեվարի ամրոց-մայրաքաղաքն մեծ ռազմավարական նշանակություն ուներ, քանի որ այն ամենակարճ երթուղին էր Ագրեյից մինչև Գուջառատ, նաև համարվում էր հիմնական միջոցը անցնելու Ռաջպուտանաի ներքին մասերը։ Ւդաի Սինխը վերադառնում է Մեվարի լեռները՝ թողնելով իր երկրի պաշտպանությունը երկու Ռաջպուտ ռազմիկների՝ Ջայմալի ու Պատտայի վրա։ Չիտտոգրախը անկում է ապրում 1568 թվականի փետրվարին՝ չորս ամիս պաշարման մեջ լինելուց հետո։ Աքբարը ողջ մնացած պաշտպաններին և նրանց ղեկավարներին կոտորելուց հետո նրանց գլուխները կանգնեցնում է աշտարակի վերևում՝ իր հեղինակությունը ցույց տալու նպատակով[14]։ Ընդհանուր կողոպուտը, որ մողոլների ձեռքում էր, բաժանվում էր ողջ կայսրությանբ։ Աքբարը մնաց Չիտտորգրահում երեք օր, ապա վերադարձավ Ագրա, որտեղ հաղթանակի հիշատակը պահելու համար ստեղծում է Զայմալի և Պատտայի արձանները իր բերդի դարպասներին[15]։ Իդաի Սինխի զորությունն ու ազդեցությունը նվազեց։ Սակայն նա երբեք չլքեց իր Մեվարի լեռները և Աքբարը թողնեց նրան այնտեղ գոյատևել։
Չիտտորգարհհի անկմանը հետևեց 1568 թվականի մողոլների հարձակումը Ռանթամբոր բերդի վրա։ Ռանթամբորը պաշտպանվում էր Հադա Ռաջպուտների կողմից և ճանաչված էր որպես ամենահզոր ամրոցը Հնդկաստանում։ Սակայն մի քանի ամիսներ անց նա անկում ապրեց։ Աքբարը այժմ իշխում էր գրեթե ամբողջ Ռաջպուտանայում։ Ռաջպուտ թագավորների մեծ մասը հանձնվել էր մոնղոլների ղեկավարությանը։ Միայն Մեվարի տոհմերն էին շարունակում դիմադրել։ Ուդաի Սինխի որդի և թագաժառանգ Պրատապ Սինխը հետագայում պարտվեց մողոլների դեմ Հալդիզաթի ճակատամարտում 1576 թվականին[16]։ Աքբարը տոնեց Ռաջպուտանաի գրավումը նոր մայրաքաղաքի հիմքերը դնելով քսաներեք մղոն (37 կմ) ավելի մեծ, քան Ագրան էր 1569 թվականին։ Այն կոչվում էր Ֆաթեհպուր Սիկրի ("հաղթանակի քաղաք")[17]: Սակայն Ռանա Պրատապ Սինխը շարունակում էր ապստամբությունները և նրան հաջողվում է պահպանել թագավորության մի մասը Աքբարի կյանքի ընթացքում։
Աքբարի հաջորդ ռազմական նպատակն էր Գուջարաթի և Բենգալի նվաճումը, որոնք Արաբական ծովի և Բենգալական ծոցի միջոցով, Ասիայի, Աֆրիկայի և Եվրոպայի արևտրական կենտրոնները միացնում էին Հնդկաստանին։ Բացի այս, Գուջարաթը ապստամբ մողոլ ազնվականների համար ծառայել է որպես ապաստան, իսկ Բենգալում աֆղանները զգալի ազդեցության տակ էին և կառավարվում էին իրենց առաջնորդ Սուլիման Խան Կարրանիի կողմից։ Սկզբում Աքբարը շարժվում է դեպի Գուջարաթ, որը գտնվում է Ռաջբութանայի և Մալվայի միջև։ Գուջարաթի ափամերձ դաշտավարյերը գյուղատնտեսական մեծ նշանակություն ունեին՝ զգալի քանակով գործվածքների և այլ արդյունաբերական ապրանքների արտահանում։ Այստեղ էին նաև ամենաբանուկ նավահանգիստները։ Աքբարը նպատակ ուներ իր ծովային պետությունը միացնել Ինդո-Գանգեսյան դաշտավայրին։ Ապստամբ միրզաները, որոնք Հնդկաստանից դուրս քշվելով բնակություն էին հաստատել Հարավային Գուջարաթում, պատերազմի սկսվելու պատճառ դարձան։ Բացի սրանից, Աքբարը Գուջարաթում ապրող բազմաթիվ խմբավորումների կողմից հրավեր էր ստացել, որում խնդրում էին տեղի արքային վտարել։ Աքբարը սա էլ օգտագործեց իր արշավանքն արդարացնելու նպատակով։ 1572 թվականին նա գրավեց մայրաքաղաք Ահմեդաբադը և մի շարք հյուսիսային քաղաքներ, որից հետո հռչակվեց Գուջարաթի իրավաչափ առաջնորդ։ Մինչև 1573 թվականը Աքբարը դուրս վռնդեց միրզաներին, որոնք ապաստան գտան Դեկանում։
Գուջարաթին տիրանալուց հետո, Ակբարը վերադառնում է Սիկիրի, որտեղ նա կառուցում է Բուլանդ Դարվազան ի հիշատակ իր հաղթանակների, սակայն աֆղան ազնվականների սկսած ապստամբությունը ստիպում է նրան վերադառնալ Գուջարաթ[18]։ Աքբարը անցնում է Ռաջբութանայով և հասնում է Ահմադաբադ 11 օրում, որը սովորաբար տևում էր 6 շաբաթ։ 1573 թվականի սեպտեմբերի 2-ին մողոլների զորքը հաղթանակ է տանում վճռական պատերազմում։ Աքբարը մի շարք ապստամբների գլուխները կախում է աշտարակից։ Գուջարաթի նվաճումը շահութաբեր էր մողոլների համար. այդ տարածքը տարեկան ավելի քան հինգ միլիոն ռուփի էր բերում Աքբարի գանձարանին։
Աքբարը հաղթել էր Հնդկաստանում գտնվող գրեթե բոլոր աֆղաններին։ Միակ տեղը, որը աֆղանների ձեռքի տակ էր գտնվում՝ Բենգալն էր։ Տեղի առաջնորդ Սուլիման Խանը հրաժարվում է Աքբարի դեմ հարձակում սկսել։ Սակայն նրա որդի Դաուդ Խանը 1572 թվականին հաջողության էր հասել։ Աքբարի դեմ ընդդիմանալու պատճառով Մունիմ Խանը՝ Բիհարի մողոլ կառավարիչը պարտադրվում է ծեծել Դաուդ Խանին։ Բենգալիան գրավվում է։ Մեկ տարի անց Դաուդը ապստամբում է և փորձում ետ գրավել Բենգալը։ Սակայն այս անգամ էլ նա պարտություն է կրում Խան Ջահան Քուլիի կողմից և ետ է քշվում։ Նրան գլխատում են և գլուխը ուղարկում են Աքբարին, իսկ նրա մարմինը ուղարկվում է Թանդահ՝ Բենգալիայում գտնվող մողոլների մայրաքաղաք։
Գուջարաթում և Բենգալում հաղթելուց հետո, Աքբարը զբաղված էր ընտանեկան հարցերով։ Նա մնում է Ֆադեհփուր Սիկրիում մինչև 1581 թվականը, երբ իր եղբայր Միրզա Մուհամմադ Հաքիմը ևս մի անգամ ներխուժում է Փենջաբ։ Աքբարը իր եղբորը վտարում է Քաբուլ, և որոշում է վերջնականապես վերջ տալ Մուհամմադ Հաքիմի կողմից եկող սպառնալիքներին։ Եթե նախապես նրա նախնիները մողոլներ ազնվականներին փորձում էին համոզել, որ մնան Հնդկաստանում, այժմ խնդիր կար նրանց վտարելու Հնդկաստանից։ Նրանք՝ ըստ Աբուլ Ֆազիի «վախենում էին Աֆղանստանի ցրտից»։ Հինդու պաշտոնյաները առավել անհանգիստ էին Ինդոսը անցելու արգելման պատճառով։ Աքբարը սակայն խթանում է նրանց։ 1581 թվականի օգոստոսին Աքբարը խլում է Քաբուլը և նստավայրը տեղափոխում Բաբուր միջնաբերդ։ Նա այնտեղ մնում է երեք շաբաթ առանց իր եղբոր, որը փախել էր լեռները։ Աքբարը Քաբուլից դուրս է գալիս իր քույր Բախտ-ուն-Նիսա Բեգումի կողմից և վերադանում է Հնդկաստան։ Նա ներում է շնորհում իր եղբորը, ով Քաբուլում մողոլների վարչակազմի գլխավորն էր դարձել, իսկ իրենց քույր Բախտ-ուն-Նիսա Բեգումը դեռ գլխավոր կառավարիչն էր։ 1585 թվականին մահանում է Մուհամմադ Հաքիմը և Քաբուլը կրկին անցնում է Աքբարին։ Այն ներառվում է Մողոլական կայսրության մեջ։
Քաբուլի արշավանքը ողջ հյուսիսային շրջանների գործողությունների սկիզբն էր։ 1585 թվականից սկսած 15 տարի Աքբարը մնաց հյուսիսում, մայրաքաղաքը տանելով Լահոր։ Միևնույն ժամանակ հաղթահարելով մարտահրավերները, որոնք դրված էին Խիբեր Փասի կողմից։ Ամենամեծ սպառնալիքը եկավ ուզբեկների կողմից, որոնք իր մեծհայր Բաբուրին դուրս էին վռնդել Կենտրոնական Ասիայից։ Նրանց առաջնորդը Աբդուլլահ Խան Շայբանիդն էր, ով շատ ազդեցիկ զինվորական լինելով, գրավել էր Բադախանը և Բալխը Աքբարի հեռավոր բարեկամներից[19]։ Աֆղանական զորքերը սահմանում էլ էին անհանգիստ, մասամբ Յուսուֆզայի գործողություւների պատճառով, մասամբ կրոնական առաջնորդ Բայազիդի պատճառով, ով ստեղծել էր Ռոշանիյյա կրոնական խմբավորումը։
1586 թվականին Աքբարը բանակցում է Աբդուլլահ Խանի հետ, ինչի ժամանակ որոշվում է, որ մոնղոլները պետք է չեզոք մնան այն ժամանակ, երբ ուզբեկները գնում են նվաճելու Սաֆավիդը։ Աբդուլլահ Խանը համաձայնվում է, որ այլևս չպիտի օժանդակի և ապաստան չտա այն աֆղաններին որոնք ըմբոստանում են մոնղոլների դեմ։ Աքբարը սկսում է բանակցել Յուսուֆզայի և մյուս ըմբոստների հետ, որպեսզի նրանց հանդարտեցնի։ Աքբարը Զեյն Խանին պատվիրում է առաջնորդել արշավախումբը, որն ուղղված էր աֆղան ցեղախմբերի դեմ։ Ռաջա Բիրբալը, ով Աքբարի դատարանի նախարարներից էր, զինվորական իրավունքներ է ձեռք բերում։ Արշավանքը ձախողվում է և ետ դառնալու ճանապարհին Բիրբալը և իր զինվորները սպանվում են աֆղանների կողմից։ Աքբարը անմիջապես հավաքում է նոր զորք, որպեսզի վերագրավի Յուսուֆզայի տարածքը։ Հաջորդ վեց տարիների ընթացքում մոնղոլները Յուսուֆզային սահմանափակում են լեռներում և ստիպում, որ Սվատում և Բաջաուրում կառավարող առաջնորդները ենթարկվեն իրենց[20]։ Բազմաթիվ ամրոցներ են կառուցվում, որպեսզի պաշտպանեն այդ շրջանը։ Աքբարի այս պատասխանը ցույց տվեց աֆղան ցեղախմբերի վրա տիրելու իր կարողությունը։
Չնայած ուզբեկների հետ իր համագործակցությանը, Աքբարը գաղտնի ցանկություն ուներ վերագրավել Կենտրանական Ասիան այսօրվա Աֆղանստանից։ Այնուամենայնիվ Բադախշանը և Բալկհը ուզբեկների ղեկավարության տակ էին մնում։ Այս երկու շրջանները շատ քիչ ժամանակով են եղել մոնղոլների տիրապետության տակ, այն էլ 17-րդ դարի կեսերին։ Սակայն Աքբարի հաստատվելը այս շրջաններում շատ շահավետ էր։ Մինչև 1600 թվականները նա կարողացավ ճնշել բոլոր աֆղանական ցեղերին։ Մոնղոլները վերջապես լրիվ ազդեցություն ունեցան աֆղաների վրա։ Աբդուլլահ Խանը մահացավ 1598 թվականին։
Լահորում, ուզբեկներով զբաղվելուն զուգահեռ, Աքբարը ձգտում էր նվաճել Ինդուսը՝ ապահովելու համար սահմանամերձ գավառները։ Նա բանակ էր ուղարկել նվաճելու վերին Ինդուսի ավազանի Քաշմիրը, երբ 1585 թվականին Ալի շահը, Շիա Չակի հարստության տիրող արքան, մերժեց ուղարկել իր որդուն որպես մոնղոլների արքունիքի պատանդ։ Ալի շահը անմիջապես հանձնվեց մոնղոլներին, բայց իր մյուս որդին՝ Յաղուբը, իրեն հռչակեց թագավոր և առաջնորդեց համառ դիմադրությունը մոնղոլ զորքերի դեմ։ Ի վերջո, 1589 թվականի հունիսին Աքբարը ինքն է մեկնում Լահորից Սրինագար ընդունելու Յաղուբի և նրա ապստամբ ուժերի հանձնվումը։ Բալտիստանը և Լադախը, որոնք Քաշմիրին կից գտնվող տիբեթյան մարզեր էին, խոստացել էին իրենց հավատարմությունը Աքբարին։ Մոնղոլները նույնպես շարժվել էին գրավելու Սինդը Ինդուսի բացատի ստորին հատվածում։ 1574 թվականից Բհակարի հյուսիսային ամրոցը մնացել էր կայսերական հսկողության տակ։ 1586 թվականին, Մուլթանի մոնղոլ մարզպետը փորձում է ապահովել հյուսիսային Սինդում գտնվող Թհաթայի անկախ կառավարողի՝ Միրզա Ջանի Բեգի անձնատրությունը, սակայն չի կարողանում։ Աքբարը, ի պատասխան մոնղոլների, բանակ է ուղարկում պաշարելու Սեհվանը՝ մարզի կենտրոնական գետը։ Ջանի Բեգը մեծաքանակ բանակ է հավաքում և ուղարկում է մոնղոլների դեմ։ Մոնղոլների բանակը, որ քանակով գերազանցում էր Սինդիի զորքերին, պարտության է մատնում նրանց Սեհվանի ճակատամարտում։ Կրելով պարտություններ՝ Ջանի Բեգը հանձնվում է մոնղոլներին 1591 թվականին և 1593 թվականին Լահորում հարգանքի տուրք է մատուցում Աքբարին[21]։
Մոտ կես տասնյակ Բալուչի ղեկավար համոզվել էր ներկա գտնվել կայսերական դատարանում և ճանաչել Աքբարի գերակայությունը։ Կանդահարը սաֆավիդներից վերցնելու պատրաստման ընթացքում Աքբարը հրամայեց մոնղոլների ուժերին գրավել Բալուջստանի մնացած մասը 1595 թվականին։ Մոնղոլ գեներալը՝ Միր Մասումը գլխավորեց հարձակումը դեպի Սիբի ամրոց, որը գտնվում էր Քուետայի հյուսիսարևմուտքում։ Նրանք պարտության մատնեցին տեղական իշխաններին։ Նրանք մոնղոլների գերակայությունը ճանաչելու և Աքբարի արքունիքում ներկա գտնվելու համար էին։ Արդյունքում ամբողջ Բալուջստանը, այդ թվում ռազմավարական շրջանի Մակրան, Հնդկաստանից Իրան ձգվող ափամերձ շերտը դարձան Մոնղոլական Կայսրության մի մասը[22]։
Կանդահարը անուն էր տրված հին Հնդկական թագավորությանը՝ Գանդհարային արաբ պատմաբանների կողմից։ Այն սերտորեն կապված էր մոնղոլներին իրենց նախահոր ժամանակներից ի վեր։ Նրանց նախահայր՝ Թիմուրը, 14-րդ դարում գրավել էր Հարավային, Կենտրոնական և Արևմտյան Ասիայից մի զգալի հատված։ 1558 թվականին, երբ Աքբարը ամրացնում էր իր իշխանությունը հյուսիսային Հնդկաստանում, սաֆավիդ կայսրը՝ Թահմասպը I-ը, զավթել էր Կանդահարը և արտաքսել էր դրա մոնղոլ մարզպետին։ Երեսուն տարի այն մնաց Պարսկաստանի տիրապետության տակ։ Կանդահարի վերականգնումը Աքբարի համար առաջնահերթ չէր, առաջնահերթ էին իր բանակի հյուսիսային սահմաններում երկարատև գործողությունները։ Շարժում, որը պետք է վերադարձներ մոնղոլների իշխանությունը տարածաշրջանում, դարձել էր ցանկալի։ Սինդի, Կաշմիրի և Բալուջստանի գրավումը և մոնղոլ ուժերի շարունակական ամրացումը Աֆղանստանում ավելացրել էին Աքբարի վստահությունը։
1593 թվականին Աքբարը ընդունում է աքսորված սաֆավիդ իշխանին՝ Ռոստամ Միրզային, իր ընտանիքի հետ վիճելուց հետո[23]։ Ռոստամ Միրզան մոնղոլներին խոստացել էր իր հավատարմությունը։ Նա ստացել էր 5000 հոգու հրամանատարի կոչում։ Ուզբեկների կողմից շարունակաբար պաշարվելով և տեսնելով Ռոստոմ Միրզայի ընդունելությունը մոնղոլների արքունիքում, սաֆավիդ իշխանը և Կանդահարի մարզպետը՝ Մոզաֆար Հոսայնը, համաձայնեցին մոնղոլներին նահանջել։ Մոզաֆար Հոսայնը, ով բոլոր դեպքերում հակառակվող հարաբերության մեջ էր իր հրամանատարի՝ Շահ Աբասի հետ, ստացել էր կոչում և իր դուստր Կանդահարի Բեգումը ամուսնացել էր Աքբարի մեծ որդու ՝ մոնղոլ իշխան Խուրամի հետ։ 1595 թվականին Կանդահարը վերջապես ապահով էր, մոնղոլ գեներալի գլխավորած կայազորի ժամանման հետ կապված։ Կանդահարի գրավումը չխանգարեց մոնղոլա-պարսկական հարաբերություններին։ Աքբարը և պարսիկ շահը շարունակում էին դեսպաններ և նվերներ փոխանակել։ Այնուամենայնիվ, իշխանության գերակայությունը երկուսի մեջ անցել էր մոնղոլներին։ Աքբարը կառուցեց մեծ, ապահով և հզոր կայսրություն, որի հետևանքով Պարսկաստանի իշխանությունը նվազեց։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
