Գոնդվանա

Գոնդվանա, վարկածային մայրցամաք, որը գիտնականների կարծիքով գոյություն է ունեցել Հարավային կիսագնդում պալեոզոյան և մասամբ՝ մեզոզոյան դարաշրջաններում, հնագույն սուպերմայրցամաք, որն ընդգրկել է Հարավային Ամերիկայի մեծ մասը, Աֆրիկան (առանց Ատլասի լեռների), Մադագասկար կղզին, Արաբիան, Հինդուստան թերակղզին, Ավստրալիան (արևմտյան մաս) և Անտարկտիդայի մեծ մասը։ Ձևավորվել է մինչքեմբրիի վերջում (750-530 մլն. տարի առաջ) Ռոդինիա սուպերմայրցամաքի մասնատման արդյունքում։ Ըստ որոշ գիտնականների, պրոտերոզոյում Գոնդվանայի տարածքում եղել է ընդարձակ սառցապատում, քարածխային և պերմի ժամանակաշրջաններում զարգացել է բարեխառն և ցուրտ գոտու ֆլորա։ Ենթադրվում է, որ Գոնդվանան տրոհվել է առանձին ցամաքաբեկորների՝ սկսած տրիասի ժամանակաշրջանից։

Պալեոզոյան Գոնդվանա

Վաղ պալեոզոյան դարաշրջանում (սիլուր) Գոնդվանան սառցակալել է^[1], ինչը հանգեցրել է օրդովիկյան բնաջնջմանը։

Պրոտոմայրցամաքների տեղաշարժն ավելի քան 500 մլն տարի առաջ հանգեցրել է Տրանսգոնդվանյան Սուպերլեռան (Transgondwanan Supermountain) առաջացմանը։ Այն հսկայական դեր է կատարել ոչ միայն երկրաբանության, այլ նաև կենդանի օրգանիզմների զարգացման համար^[2][3]։

Ապա մայրցամաքն սկսել է հակառակ շարժումը դեպի հյուսիս և քարածխային ժամանակաշրջանում (360 մլն տարի առաջ) միացել Լավրասիայի հետ՝ կազմելով Պանգեա հսկայական պրոտոմայրցամաքը։

Մեզոզոյան Գոնդվանա

Յուրայի ժամանակաշրջանում՝ շուրջ 180 մլն տարի առաջ, Պանգեան նորից մասնատվել է՝ առաջացնելով Գոնդվանան և Հյուսիսային մայրցամաք Լավրասիան, որոնց բաժանել է Թետիս օվկիանոսը։

Հայտնի է, որ Գոնդվանան մեզոզոյան դարաշրջանում ծածկված է եղել ջունգլիներով^[4]։ Բույսերից աճել են նոտոֆագուսներն ու սագոենազգիները^[5]։ Կենդանական աշխարհը ներկայացվել է դինոզավրերով^[6], որոնց թվում են եղել արգենտինոզավրերը, ադամանտիզավրերը, աբելիազավրեր և էոլոզավրեր^[7]։ Մեզոզոյան Գոնդվանայում բնակվել են նաև պրիմատային պարկավոր կաթնասուններ և միանցքանիներ, ինչպես նաև պալեոգնատներ և պինգվիններ^[8]։

Տրիասի դարաշրջան (200 մլն տարի առաջ)

Մայրցամաքի մասնատում

150 մլն տարի առաջ (մեզոզոյան դարաշրջան) Գոնդվանան բաժանվել է երկու մասի՝ արևմտյան (Աֆրիկա, Արաբիա և Հարավային Ամերիկա) և արևելյան (Ավստրալիա, Անտարկտիդա, Մադագասկար և Հինդուստան), որոնց սահմանը դարձել է Մոզամբիկի նեղուցը։ 125 մլն տարի առաջ Արևելյան Գոնդվանան բաժանվել է «Հնդգասկարի» և Ավստրալա-Անտարկտիդայի, որոնց միջև սկսել է ձևավորվել Հնդկական օվկիանոսը։ 100 մլն տարի առաջ Հարավային Ամերիկան առանձնացել է Աֆրիկայից^[9], որոնց միջև սկսել է ձևավորվել Ատլանտյան օվկիանոսը։ 90 մլն տարի առաջ տեղի է ունեցել Հինդուստանի ու Մադագասկարի բաժանումը։ 40 մլն տարի առաջ (արդեն կայնոզոյի դարաշրջանում) առանձնացել են Ավստրալիան ու Անտարկտիդան^[10]։

Գոնդվանայից առանձնացող մայրցամաքների տեղաշարժը և Լավրասիայի հետ նրանց բախումը հանգեցրել է ակտիվ լեռնագոյացման։ Աֆրիկայի՝ Եվրոպայի վրա ունեցած ճնշման արդյունքը դարձել է Ալպերը, իսկ Հնդկաստանի ու Լավրասիայի բախման (50 մլն տարի առաջ) արդյունքում առաջացել են Հիմալայները։

Ստուգաբանություն

Գոնդվանա անունն առաջարկել է ավստրիացի գիտնական Էդուարդ Զյուսը 1885 թվականին, որն այդ մայրցամաքը կոչել է Հյուսիսային Հնդկաստանի Գոնդվանա տարածաշրջանի անունով (սանսկրիտ gondavana — «Գոնդայի անտառ»), որտեղ նկարագրվել են նստվածքային ստվերաշերտեր (պերմ-տրիասի ժամանակաշրջան), որոնք բնութագրական են այդ դարաշրջանի համար։

Տես նաև

• Սալերի տեկտոնիկա
• Լավրասիա

Ծանոթագրություններ

1. «Единство Гондваны». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
2. «Трансгондванская Супергора была причиной кембрийской эволюции». www.membrana.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 24-ին.
3. Dmitriy Burov. «Супергора как причина кембрийской эволюции». www.dinos.ru. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 24-ին.
4. Дождевые леса Гондваны
5. «Австралийская биогеографическая область (Нотогея)». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
6. «Динозавры Южной Америки добрались до Австралии». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
7. «Динозавры — древние ящеры на территории современной Южной Америки». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
8. Все как в Австралии
9. На Мадагаскаре живут змеи, населявшие еще Гондвану
10. «Геология Антарктиды». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 20-ին.

Գրականություն

• Anderson, J. M.; Anderson, H. M.; Archangelsky, S.; Bamford, M.; Chandra, S.; Dettmann, M.; Hill, R.; McLoughlin, S.; Rösler, O. (1999). «Patterns of Gondwana plant colonisation and diversification». Journal of African Earth Sciences. 28 (1): 145–167. Bibcode:1999JAfES..28..145A. doi:10.1016/S0899-5362(98)00083-9. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
• Barker, N. P.; Weston, P. H.; Rutschmann, F.; Sauquet, H. (2007). «Molecular dating of the 'Gondwanan'plant family Proteaceae is only partially congruent with the timing of the break‐up of Gondwana». Journal of Biogeography. 34 (12): 2012–2027. doi:10.1111/j.1365-2699.2007.01749.x. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
• Collins, A. S.; Pisarevsky, S. A. (2005). «Amalgamating eastern Gondwana: The evolution of the Circum-Indian Orogens». Earth-Science Reviews. 71 (3–4): 229–270. Bibcode:2005ESRv...71..229.. CiteSeerX 10.1.1.558.5911. doi:10.1016/j.earscirev.2005.02.004.
• Dalla Salda, L. H.; de Luchi, M. G. L.; Cingolani, C. A.; Varela, R. (1998). «Laurentia-Gondwana collision: the origin of the Famatinian-Appalachian orogenic belt (a review)». Geological Society, London, Special Publications. 142 (1): 219–234. Bibcode:1998GSLSP.142..219D. doi:10.1144/GSL.SP.1998.142.01.11. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
• Torsvik, T. H.; Cocks, L. R. M. (2013). «Gondwana from top to base in space and time» (PDF). Gondwana Research. 24 (3): 999–1030. Bibcode:2013GondR..24..999T. doi:10.1016/j.gr.2013.06.012. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
• Torsvik, T. H.; Voo, R. V. D. (2002). «Refining Gondwana and Pangea Palaeogeography: Estimates of Phanerozoic non‐dipole (octupole) fields» (PDF). Geophysical Journal International. 151 (3): 771–794. Bibcode:2002GeoJI.151..771T. doi:10.1046/j.1365-246X.2002.01799.x. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.

Արտաքին հղումներ

• Պանգեա, Գոնդվանա, Լավրասի Արխիվացված 2019-11-20 Wayback Machine
• Paleogeography — Երկրակեղևի պատմությանը նվիրված կայք
• Houseman, Greg. «Animation of the dispersal of Gondwanaland». University of Leeds. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
• Barend Köbben; Colin Reeves; Maarten de Wit. «Interactive animation of the breakup of Gondwana». ITC, University of Twente. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
• Graphical subjects dealing with Tectonics and Paleontology
• Gondwana Reconstruction and Dispersion
• The Gondwana Map Project Արխիվացված 2019-09-20 Wayback Machine
• van Hinsbergen, Douwe J.J.; Torsvik, Trond H.; Schmid, Stefan M.; Maţenco, Liviu C.; Maffione, Marco; Vissers, Reinoud L.M.; Gürer, Derya; Spakman, Wim (September 2019). «Orogenic architecture of the Mediterranean region and kinematic reconstruction of its tectonic evolution since the Triassic». Gondwana Research. doi:10.1016/j.gr.2019.07.009.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գոնդվանա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 157)։