From Wikipedia, the free encyclopedia
Ածանցներ, արմատներին և բառերին լրացուցիչ իմաստներ տվող և նոր բառեր կազմող բաղադրիչներ։ Երկրորդական ձևույթներ են, որոնք ավելանալով արմատին բառ են կազմում, ավելանալով բառահիմքին փոխում են բառի նշանակությունը և նոր բառ կազմում։ Հայերենում ածանցն ավելանում է բառի սկզբից կամ վերջից, բայց որոշ լեզուներում այն կարող է ավելանալ նաև արմատի մեջ, որից էլ ածանցները բաժանվում են երեք խմբի՝ նախածանց, միջածանց և վերջածանց[1]։ Դրանք բառակազմական երկրորդական ձևույթներ են, որոնք, ավելանալով արմատին կամ բառին, փոխում են նրա իմաստը կամ խոսքիմասային պատկանելությունը, ավելացնում նոր իմաստ։ Դրանք երկրորդական ձևույթներ են՝ ի տարբերություն բառակազմական հիմնական ձևույթների՝ արմատների։
Որոշ ածանցներ բառիմաստին երանգ են տալիս (տատ + իկ = տատիկ, տաք + ուկ=տաքուկ)։ Լինում են նաև քերականական ածանցներ, որոնք քերականական իմաստներ են մուծում բառի մեջ (հարգել–հարգվել, ցանկալ–ցանկանալ)։
Ըստ տեղադրման լինում են՝ նախածանցներ, միջածանցներ և վերջածանցներ։ Հայերենը գրեթե զուրկ է միջածանցներից։ Կան լեզուներ (օրինակ՝ թյուրքական, ուգրո-ֆիննական և այլն), որոնք միայն վերջածանցներ ունեն։ Նախածանցները դրվում են արմատից առաջ (մակ + դիր, արտ + ա + կարգ, գեր + արագ և այլն), վերջածանցները՝ արմատից հետո (հող + ային, մայր + ական, աշխատ + ավոր + ություն են), իսկ միջածանցները՝ արմատի մեջ (համեմատության համար՝ լատիներենում vici և vinco - հաղթում եմ)։ Որոշ մասնագետներ միջածանց են համարում առհասարակ բառի մեջ (ոչ անպայմանորեն արմատի մեջ) եղած ածանցները։ Իրենց քանակով ու գործածությամբ հայերենում գերիշխում են վերջածանցները, պակաս թիվ են կազմում նախածանցները, որոնք էլ ավելի քիչ են եղել նախագրային ու մեսրոպյան շրջանում։ Մի շարք նախածանցներ ստեղծել են հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչները։ Այդ նախածանցների զգալի մասը գործածվում է ժամանակակից հայերենում (գեր, մակ, արտ, ենթ, տրամ ևն)։ Բառակազմական դերով ու գործունեությամբ բոլոր ածանցները հավասարազոր չեն. կան առավել տարածված ու կենսունակ, սակավ կենսունակ, ինչպես նաև այնպիսի ածանցներ, որոնք ժամանակի ընթացքում կորցնում են իրենց դերն ու նշանակությունը, հասնում մեռած կամ քարացած վիճակի[2]։
Նախապես ածանց տերմինը գործածվել է «վերջնամասնիկով կազմված (ածանցական) բառ» իմաստով։ Մանուկ Աբեղյանի ջանքերով այն ներկայումս գործածվում է «բառակազմական մասնիկ» նշանակությամբ[3]։
Ածանցի հավելումը, կցումը, միացումը բառին կամ արմատին անվանվում է ածանցում, որի հետևանքով փոխվում է բառի նշանակությունը կամ կազմվում է նոր բառ։ Հայերենում հատուկ է ածանցումը բառասկզբում և հատկապես բառավերջում։ Ածանցումն առավել տարածված է հնդեվրոպական և թյուրքական լեզուներում։ Բառին կամ արմատին կարող են ավելանալ հաջորդաբար մեկից ավելի ածանցներ։ Ածանցի ամեն մի հավելում կոչվում է բառակազմական քայլ։ Ածանց ունեցող բառերը կոչվում են ածանցավոր բառեր կամ ածանցյալներ[4]։
Հայ քերականության մեջ «ածանց» բառը նախապես կիրառել է «մասնիկով կամ վերջնամասնիկով կազմված բառ» իմաստով, Թրակացու թարգմանության մեջ՝ ածանցական նշանակությամբ։ Մանուկ Աբեղյանը այն գործածել է բառակազմական մասնիկ նշանակությամբ, որն ընդունվել է հայ քերականագիտության կողմից[1]։
Ածանցները լինում են բնիկ և փոխառյալ։ Բնիկ ածանցը ունի հայկական ծագում, փոխառյալը՝ փոխառված է այլ լեզուներից։ Հնում փոխառված ածանցները նույնպես ընկալվում են որպես բնիկ։ Օրինակ՝ դժ- ածանցը չնայած որ փոխառված է պարսկերենից բայց ընկալվում է որպես բնիկ։ Ածանցը տվյալ լեզու է ներթափանցում արմատի հետ։ Այս դեպքերում խոսողները գիտակցում են բաղադրությունը։ Չնայած որ օրինակ հայերենում գիտակցվում է -իստ, -իզմ ածանցների փոխառյալ լինելը, բայց այդ ածանցները հայերենում ներկայումս բառակազմական ակտիվություն չունեն[3]։
Ածանցները ստեղծվում են հետևյալ գործընթացների արդյունքում՝
Երբեմն որոշ արմատներ (գիտ-ակ, բան-ավոր, գործ-ուն, արար-իչ), միևնույն իմաստով կազմելով բարդ բառերի մեծ շարքեր, սկսում են նմանվել ածանցների։ Այդպես են -գետ (հնագետ, հայագետ, լեզվագետ), -բան (բուսաբան, լեզվաբան, հնէաբան), -գործ (հանքագործ, մսագործ, դեղագործ), -արար (գործարար, շինարար, նորարար) և այլ արմատներ։ Դրանք կոչվում են ածանցակերպներ։
Ածանցները մեծ մասամբ առաջացել են արմատներից հենց այդ ճանապարհով (արմատ > ածանցակերպ > ածանց) և երբեմն պահպանում են բառային իմաստը կամ հանդես են գալիս մերթ որպես արմատ, մերթ որպես ածանց։ Այդպես են մանավանդ հայերենի նախածանցները։ Օրինակ՝ ամենա- նախածանցը (ամենամեծ, ամենաարագ) և արմատը (ամենագետ, ամենակարող), վեր- նախածանցը (վերադարձ, վերստեղծել) և արմատը (վերուստ, վերին, վերանալ), պար- նախածանցը (պարագիծ, պարփակ) և արմատը (պարույր, պարույկ), ստոր- նախածանցը (ստորադաս, ստորագրել) և արմատը (ստորին, ստորանալ), շար- նախածանցը (շարունակ, շարադրել) և արմատը (շարք, սյունաշար), -գործ ածանցակերպը (նավթագործ, պղնձագործ) և արմատը (ձեռագործ, գործիք) և այլն։
Կան ածանցներ, որ առաջացել են վերջավորություններից։ Օրինակ՝ -ք, -անի վերջածանցները, որ հին հայերենում եղել են հոգնակիակերտ վերջավորություններ (գիրք, եզերք, ոտք, նամականի, առածանի, ավագանի), -յալ, -ող, -ած վերջածանցները, որ դերբայական հին ու նոր վերջավորություններ են (անկյալ, ուսյալ, գրող, ուսանող, ողորմած, նշանած, արարած), -ույց վերջածանցը, որ հիմքակազմիչ մասնիկ է եղել (հանգույց, հատույց, սառույց), -ավ, -իվ, -ամբ, -են վերջածանցները, որ հոլովական վերջավորություններ են եղել (սակավ, իրավ, ազնիվ, լրիվ, անձամբ, մասամբ, դիտմամբ, արդեն, մեկեն), և այլն։
Կան նաև մեկից ավելի ածանցներից, ածանցից ու այլ մասնիկից բաղադրված կամ ավելի բարդ կազմությամբ ածանցներ։ Օրինակ՝ -վ+ած+ք (կազմվածք, թխվածք), -ած+ո (չափածո, պահածո), -ույթ-յուն > ություն (էություն, միություն,օտարություն), -ել+ի (ներելի, վիճելի), -ով+ին (գլխովին, հիմնովին) և այլն[4]։
Ըստ տեղադրման լինում են՝ նախածանցներ, միջածանցներ և վերջածանցներ։
Բառին սկզբից ավելացող ածանցը կոչվում է նախածանց։ Օրինակ՝ ան+գիր, տ+գետ, համա+կարգ, առ+հավետ, ամենա+ մեծ, գերա+զանց և այլն։ Նախածանցն ավելանում է ածանցող հիմքին՝ սկզբից։ Հնագույն շրջանում հայերենում քիչ նախածանցներ են եղել։ Ժամանակի ընթացքում հայերենում բառակազմական հնարավորությունների զուգահեռ ավելացել են նոր նախածանցներ և ներկայումս ժամանակակից հայերենում դրանք շատ են[3]։
ան- | գեր(ա)- | հար(ա)- | չ- | փոխ(ա)- |
անդր(ա)- | դեր(ա)- | հոմ- | պար(ա)- | |
ապ(ա)- | դժ- | մակ(ա)- | ստոր(ա)- | |
առ(ա)- | ենթ(ա)- | նախ(ա)- | վեր(ա)- | |
արտ(ա)- | թեր(ա)- | ներ(ա)- | տ- | |
բաղ(ա)- | հակ(ա)- | շաղ- | տար(ա)- | |
բաց(ա)- | համ(ա)- | շար(ա)- | տրամ(ա)- |
Միջածանցը հանդիպում է արմատի մեջ։ Հայերենը միջածանցներով աղքատ լեզու է․ առկա միջածանցները հիմնականում ժողովրդախոսակցական ու բարբառային կազմությունների (բաղադրությունների) տարրեր են՝ մեծ մասամբ սաստկական նշանակությամբ։ Այդ միջածանցներից են՝ -լ- (բլնդել, պլոկել, ճլստալ), -ր- (դրմփալ, թրխկալ), -ռ- (շառաչել)[3]։ Կան լեզուներ (օր՝ թյուրքական, ուգրո-ֆիննական և այլն), որոնք միայն վերջածանցներ ունեն[2]։
Վերջածանցն ավելանում է ածանցող հիմքին՝ վերջից (օրինակ՝ ծալ+ք, խայթ+ոց, հն+ոտի, մտած+կոտ, համոզ+իչ, տենչ+ալի և այլն։)։ Ժամանակակից հայերենը հարուստ է վերջածանցներով, որոնց թիվը հասնում է շուրջ 180-ի[3]։
-(ա)բան | -ան | -ար | -եք | -ո | -ություն | -ուց |
-(ա)բար | -անակ | -արան | -ի | -ող | -ուկ | -ուք |
-(ա)գար | -անի | -արար | -իկ | -ոն | -ուհի | -ք |
-(ա)գին | -(ա)նոց | -արդ | -ին | -ոնք | -ում | |
-(ա)գործ | -ոց | -արեն/-երեն | -ինք | -ով | -ում | |
-(ա)գույն | -անուտ | -արք | -իչ | -ովի | ուրդ | |
-ալի/-ելի | -անք | -ացի/-եցի/-ցի | -իք | -ովին | -ույց | |
-ալիք/-ելիք | -(ա)պան | -(ա)ցու | -կան | -ոտ | -ույք | |
-ած | -(ա)պանակ | -ե | -կոտ | -ոտի | -ուն | |
-(ա)ծու/-(ա)ծո | -(ա)պես | -եղ | -մունք | -որդ | -ունդ | |
-ակ | -(ա)ստան | -եղեն | -յա | -ոց | -ունի | |
-(ա)կան | -(ա)վարի | -ենի | -յալ | -չյա | -ունք | |
-(ա)կի | -(ա)վոր | -ենք/-անք/-ունք-ոնք | -յայն | -ված | -ուչ | |
-ային | -ավուն | -եստ/-ուստ | -յան | -վածք | -ուտ | |
-այն | -ատ | -երրորդ/-րորդ | -յուն | -ու | -ուրդ |
Կան որոշ ածանցներ, որոնք բառի ձևույթային կազմում չնայած վերջդիր են, բայց միշտ միջձևույթային դիրքում են։ Դրանցից են բայածանցները (սոսկածանցները պատճառական ածանցները, կրավորական և բազմապատկական ածանցները), ինչպես՝ լավ-ան-ալ, մոտ-են-ալ, խոս-եցն-ել, կտր-տ-ել։ Որոշ հետազոտողներ այս ձևերը համարում են միջածանցներ։ Սակայն ավելի ընդունված է դրանք վերջածանցներ համար որովհետև արմատի նկատմամբ վերնադիր են[3]։
Ածանցները բառային ոլորտում կարող են ունենալ տարբեր հաջորդականություն, հանդես գալով որպես՝ առաջնային ածանց, որն անմիջականորեն միանում է արմատին, երկրորդային ածանց, որն ավելանում է առաջնայինին, երրորդային ածանց, որն ավելանում է երկրորդային ածանցներին[3]։
Ըստ կազմության տարբերում են պարզ ածանց, որը տվյալ լեզվավիճակում չի գիտակցվում ինչպես բաղադրություն. դրանցից են ածանցների մեծ մասը՝ ան-, դժ-, -ք, բաղ- և այլն։ Տարբերում են նաև բաղադրյալ ածանց, որը երկու տարբեր ածանցների միացումն է և այն գիտակցվում է խոսոցկների կողմից, օրինակ՝ -ելիք/ալիք, -անուտ, -ական և այլն։ Սերտաճումը կարող է լինել նաև պարզ ածանցի և հոդակապի կամ այլ բնակերտի համադրման արդյունքը[3]։
Ածանցի արտահայտած իմաստը ածանցային իմաստն է։ Ըստ նշանակության տարբերակում են մենիմաստ ածանց, որը տարբեր բաղադրություններում ունի միևնույն իմաստը, բազմիմաստ ածանց, որը կարող է գործածվել տարբեր իմաստներով։ Ածանցների մեծամասնությունը բազմիմաստ է։
Առանձնացնում են նաև ժխտական ածանցները, որոնք հիմնականում նախածանցներ են և արտահայտում են որևէ բանի բացասում։ Դրան հակառակ տեսակը դրական՝ հաստատակն ածանցներն են[3]։
Ժամանակակից գրական հայերենում տարբերում են բայական ածանցների կամ բայածանցների չորս տեսակ՝ սոսկածանցավոր կամ սոսկական ածանցներ, պատճառական ածանցներ, կրավորական ածանց և բազմապատկական ածանցներ։ Սոսկածանցները չունեն իմաստավորում, նրանք կատարում են բաղադրական-հիմքակազմիչ նշանակություն։ Այս ածանցներից են՝ -ան/-աց, -են/-եց, -ն, -չ։ Պատճառական ածանցները ունեն սեռանիշ արժեք։ Անորոշ հիմքում՝ -ացն-, -եցն-, -ցն-, անցյալ կատարյալում՝ -ացր, -եցր, -ցր։ Կրավորական ածանցը -վ-ն է, երկու բայահիմքում էլ նույնն է։ Իսկ բազմապատկական ածանցները՝ -ատ-, -ոտ-, -տ-, արտահայտում են գործողության բազմապատիկություն[3]։
Տարբերում են ածանցների հետևյալ տեսակները՝ համանուն, հոմանիշ (համանիշ, նույնանիշ) և հականիշ ածանցներ։ Համանուն ածանցները հնչունական կազմով, արտասասնությամբ նույնն են, բայց իմաստով տարբեր են։ Ժամանակակից հայերենում դրանցից են՝ -կոտ (վախկոտ) և -կոտ- (թռչկոտել)։ Հոմանիշ ածականները միմյանցից տարբերվում են հնչյունական կազմով և արտասանությամբ, բայց իմաստով մոտ են կամ նույնական։ Օրինակ՝ -բար/-պես/-որեն, -ական/-ային։ Հականիշ ածականները ունեն հակադիր իմաստներ, օրինակ՝ արտ-ներ, գեր-թեր, վեր-ստոր և այլն։
Ըստ իմաստաբանության տարբերում են ածանցների նվազական, փաղաքշական, հեգնական, սաստկական տեսակներ։ Երբ ածանցը չունի որոշակի իմաստաբանական պլան, նրա բովանդակությունը բնութագրվում է միայն բաղադրական դերով։ Այդպիսի ածանցը կոչում է բաղադրական ածանց, դրանցից են, օրինակ, բայական սոսկածանցները։
Ածանցները, ավելանալով արմատին կամ բառին, իմաստային տարբեր կարգի փոփոխություններ կարող են առաջացնել։ Կարող են ճշտել կամ փոխել բառի խոսքիմասային պատկանելությունը, միաժամանակ նաև փոփոխություն մտցնել հիմնական իմաստում, ավելացնել վերաբերմունքային, զգացական երանգներ։ Օրինակ՝ խաղ - խաղային, խաղալ, խաղք, խաղիկ, գիր - գիրք, գրել, գրային, գրական, գրավոր, գրվածք, գրիչ, գրչակ, գրաբար, գրություն, գրույթ, գրող, գրքույկ և այլն։
Խոսքիմասայինից բացի այլ իմաստ տվող ածանցներ են հետևյալները։
Խոսքիմասային իմաստ տվող կամ այդ իմաստը փոխող ածանցները լինում են.
Թեև ածանցներ կան, որ կարող են կերտել տարբեր խոսքի մասեր։ Օրինակ՝ -անոց (խոհանոց, լիտրանոց), -(ա) ցի (լեռնցի, խելացի), -ական (հիմնական, երեքական), -իկ (թոռնիկ, ջրիկ), -իչ (գրիչ, դյութիչ), -ալի, -ելի (բանալի, հաճելի), -ենի (խնձորենի, մայրենի), -եղեն (մրգեղեն, հրեղեն), -ու (թթու, վրիժառու), -ուչ (տեսուչ, վայելուչ), արտ(ա)- (արտերկիր, արտասովոր, արտադրել), հակ(ա)- (հակագրոհ, հակադարձ, հակակրել), համ(ա)- (համաժողով, համահունչ, համադրել), բաց(ա)- (բացահայտ, բացատրել), գեր(ա)- (գերմարդ, գերադաս), ընդ- (ընդհատակ, ընդհանուր, ընդգծել, ընդդեմ), ստոր(ա)- (ստորակետ, ստորերկրյա, ստորագրել), վեր(ա)- (վերահաս, վերհուշ, վերլուծել), փոխ(ա)- (փոխարքա, փոխանցել)։
Գոյականակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից գոյական կազմող ածանցները։ Օրինակ՝ գր-իչ, կարծ-իք, խց-ան, տզզ-ոց, մարտ-իկ, բանվոր-ուհի, տնտես-ություն, մակ-ուղեղ։ Գոյականակերտ են հետևյալ վերջածանցները։
Գոյականներ են կերտում հետևյալ նախածանցները։
Ածականակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից ածական կազմող ածանցները, որոնք դրանք վերածում են ածականի իսկ ածականների վրա դրվելով՝ նրանց իմաստափոխում, տալիս են նոր նշանակություն (գյուղացիական, բժշկական, կարմրավուն, անտուն և այլն)[5]։
Ածականակերտ են հետևյալ վերջածանցները։
Ածականակերտ են հետևյալ նախածանցները։
Թվականակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից թվական կազմող ածանցները։
Թվականակերտ են հետևյալ ածանցները։
Մակբայակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից մակբայ կազմող ածանցները։
Մակբայակերտ են հետևյալ ածանցները։
Բայակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից բայ կազմող ածանցները։ Ածանցող հիմքերից կամ այլ խոսքի մասերից բայեր ստեղծվում են բայակերտ ածանցների միջոցով։ Բայակերտ են -ել և -ալ ածանցները, որոնք նաև անորոշ դերբայի վերջավորություններն են։ Օրինակ՝ գրել, կարդալ, խայթել, տնտեսավարել և այլն։ Այդ դերբայի հոլովված ձևերից (գրելու, գրելուցդ, գրելովս) և համակատար դերբայից (գրելիս, կարդալիս) բացի մյուս բայաձևերում դրանք փոխարինվում են այլ վերջավորություններով ու նախամասնիկներով։ Օրինակ՝ գրած, խայթող, խայթում է, կբերի, չդրեց և այլն։
Արմատի այն տարբերակը կամ բառի այն մասը, որի վրա ավելանում է ածանցը, կոչվում է բառակազմական հիմք։ Ինչպես տեսանք, այդ հիմքը կարող է կազմված լինել անհնչյունափոխ արմատից կամ պարզ բառից (օրինակ՝ կեղծ+իք, խռով+կան, տրոփ+յուն, խանդ+ոտ, շերտ+իկ), հնչյունափոխված բառից կամ արմատից (օրինակ՝ աղմկ+ալի, լեզվ+ական, թավշ+ային, զին+ վոր, կծ+ու), արմատից և ածանցից (օրինակ՝ խնամ-ք+ոտ, փոխ- ան+որդ, մտ-ավոր+ական, ապ-ազգ+ային), ինչպես նաև մեկից ավելի արմատներից (օրինակ՝ արև-ել+յան, շուրջ-երկր+յա, լրա-գր+ող, ցուցա-դր+ություն) և այլն։
Ինչպես տեսնում ենք, բառակազմական հիմքը կարող է լինել պարզ (արմատական) կամ բաղադրյալ։ Բաղադրյալ հիմքը նույնպես կարող է լինել անհնչյունափոխ (հանք+ային, վերել+ակ) կամ հնչյունափոխված (թռչ+ուն, վերջն+ական, արևմտ+յան)։ Վերջին դեպքում հնչյունափոխությունը կարող է տեղի ունենալ ոչ միայն արմատի, այլև ածանցի կազմում (վերջ-ին+ական > վերջ-ն+ական)[4]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.