Տուբերկուլոզ

Տուբերկուլոզ, Mycobacterium tuberculosis (MTB) բակտերիայով հարուցվող ինֆեկցիոն հիվանդություն^[17]։ Մեր օրերում տուբերկուլոզը դարձել է բուժելի:Այն հիմնականում ախտահարում է թոքերը,կարող է ախտահարել նաև այլ օրգաններ^[17]։ Ինֆեկցիան հիմնականում ընթանում է անախտանիշ. այս երևույթը կոչվում է լատենտ (գաղտնի) տուբերկուլոզ^[17]։ Լատենտ վարակի 10%-ը վերածվում է ակտիվ հիվանդության, որը, եթե մնա առանց բուժման, կհանգեցնի հիվանդների գրեթե կեսի մահվանը^[17]։ Ակտիվ տուբերկուլոզի դասական նշաններն են հազը, խորխում արյան առկայությունը, տենդը, գիշերային քրտնարտադրությունը և քաշի կորուստը^[17]։ Հիվանդությունը պատմության մեջ առկա է նաև որպես թոքախտ^[18]։ Այլ օրգանների ախտահարումը կարող է հանգեցնել ախտանիշների մեծ բազմազանության^[19]։

Տուբերկուլոզ Tuberculosis
Խորացած տուբերկուլոզով հիվանդի կրծքավանդակի ռենտգեն. ինֆեկցված տեղամասերը 2 թոքերում ցուցադրված են սպիտակ սլաքներով, իսկ խոռոչը՝ սև սլաքներվ
Տեսակ	notifiable disease? և հիվանդության կարգ
Պատճառ	Mycobacterium tuberculosis բակտերիա
Փոխանցման ձև	օդակաթիլային փոխանցում[1]
Հիվանդության ախտանշաններ	Քրոնիկ հազ, տենդ, արյունախխում, քաշի կորուստ
Հետևանք	Ողնաշարաբորբ[2] և pulmonary toxicity?[3]
Բուժաքննություն	կրծքավանդակի ռենտգեն[4], chest CT?[5], Mantoux test?[6], lung biopsy?[7], Tuberculosis radiology?[8], chest photofluorography?[9], խորխի մանրեաբանական հետազոտություն[10], GeneXpert MTB/RIF?[11], TB-LAM in the Diagnosis of TB?[12][13], QuantiFERON?[14], Ziehl-Neelsen stain?[15] և T-SPOT.TB?[16]
Բժշկական մասնագիտություն	ֆթիզիատրիա, ինֆեկցիոն, թոքաբանություն
ՀՄԴ-9	010 և 018
ՀՄԴ-10	A15-A19
Հոմանիշներ	թոքախտ, պալարախտ
Ռիսկի գործոններ	Ծխել, ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ
Ախտորոշում	Կրծքավանդակի ռենտգեն, կուլտուրալ մեթոդ, Մանտուի մաշկային փորձ
Տարբերակիչ ախտորոշում	Նեկրոտիզացնող թոքաբորբ, հիստիոցիտոզ, սարկոիդոզ
Բուժում	antituberculous drug?
Կանխարգելում	Վարակվածների հայտնաբերում և բուժում, ռիսկի խմբերի սկրինինգ հետազոտություններ, երեխաների ԲՑԺ պատվաստում
Հանդիպման հաճախականություն	Մարդկանց 25%-ը (սակայն մեծ մասի մոտ՝ լատենտ ինֆեկցիա)
Մահերի քանակ	1.6միլիոն (2017)
Tuberculosis Վիքիպահեստում

Տուբերկուլոզը տարածվում է օդային ուղիով,երբ թոքերում ակտիվ տուբերկուլոզ ունեցող մարդը հազում է, թքում, խոսում կամ փռշտում^[17][20]։ Գաղտնի (լատենտ) տուբերկուլոզ ունեցող մարդիկ այն չեն տարածում^[17]։ Հիվանդության ակտիվ ձևը սովորաբար հանդիպում է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ ունեցողների և ծխողների մոտ^[17]։ Ակտիվ տուբերկուլոզի ախտորոշումը հիմնված է կրծքավանդակի շրջանի ռենտգենագրության վրա^[21]։ Գաղտնի տուբերկուլոզի հայտնաբերումն իրականացվում է տուբերկուլինային մաշկային փորձերով և արյան անալիզներով^[21]։ Հիվանդության կանխարգելումը ներառում է բարձր ռիսկի խմբում գտնվողների սկրինինգ հետազոտություններ, դեպքերի վաղ հայտնաբերում և բուժում և ԲՑԺ պատվատում (bacillus Calmette-Guérin (BCG))^[22][23][24]: Ռիսկի խմբում գտնվում են ակտիվ տուբերկուլոզով մարդկանց հետ շփվողները^[24]։ Բուժումը հիմնված է հակաբիոտիկների երկարատև ընդունման վրա^[17]։ Հակաբիոտիկակայունությունը գնալով աճող խնդիր է, քանի որ գնալով շատանում են մուլտիռեզիստենտ տուբերկուլոզի (MDR-TB) և ընդլայնված կայունություն ունեցող տուբերկուլոզի (XDR-TB)^[17] դեպքերը։ Համարվում է, որ յուրաքանչյուր 4-ից մեկը վարակված է տուբերկուլոզով^[25]։ Ամեն տարի պոպուլյացիայի 1%-ը վարակվում է^[26]։ 2017 թվականին ակտիվ տուբերկուլոզի 10 միլիոն դեպք է գրանցված եղել, ինչը հանգեցրել է 1.6 միլիոն մահվան^[27]։ Սա դարձնում է նրան մահվան թիվ մեկ պատճառը վարակիչ հիվանդությունների մեջ^[27]։ Մահերի ավելի քան 95%-ը զարգացող երկրներում է գրանցվել, որից ավելի քան 50%-ը՝ Հնդկաստանում, Չինաստանում, Ինդոնեզիայում, Պակիստանում և Ֆիլիպիններում^[27]։ 2000 թվականից ի վեր յուրաքանչյուր տարի գրանցվող դեպքերի թիվը կրճատվել է^[17]։ Աֆրիկայի ու Ասիայի բնակչության ավելի քան 80%-ը տուբերկուլինային թեստի դրական արդյունք ունեն, իսկ Միացյալ Նահանգներում այդ ցուցանիշը կազմում է 5-10%^[28]։ Մարդիկ տուբերկուլոզով հիվանդացել են սկսած անհիշելի ժամանակներից^[29]։

Համառոտ տեսահոլովակ

Պատմական տեղեկություններ

Տուբերկուլոզը հնագույն և տարածված հիվանդություններից մեկն է աշխարհում։ Հայտնաբերվել են տուբերկուլոզանման ախտաբանական երևույթներ դեռևս քարե դարի մարդկանց և Եգիպտոսի մումիաների ոսկրային մնացորդներում։ Հին դարերի բժիշկները առանձնացնում էին տուբերկուլոզին բնորոշ սիմպտոմների կոմպլեքս. ուժեղ հազ՝ խորխարտադրությամբ, հաճախակի արյունախխումներով և տենդով, որը բերում էր հիվանդի արագ հյուծման. այստեղից առաջացել է տուբերկուլոզի հետազոտություններով զբաղվող գիտության՝ ֆթիզիատրիայի (հուն․՝ фθίσις -հյուծում, քայքայում) անվանումը։ Այն ժամանակներում տուբերկուլոզը համարվում էր հույժ վարակիչ և ժառանգաբար փոխանցվող հիվանդություն։ Այդ պատճառով, օրինակ Պարսկաստանում, տուբերկուլոզով հիվանդներին բորոտների հետ միասին մեկուսնացնում էին, իսկ Հնդկաստանում արգելված էին նման հիվանդների կամ նրանց հարազատների հետ ամուսնությունը։

Հիվանդությունն իր տուբերկուլոզ անվանումով առաջին անգամ հայտնաբերվել է Հիպոկրատի աշխատություններում։ Հիվանդության մասին մանրամասն տեղեկություններ է տվել Ավիցենան։ Օրգանների ձևաբանական փոփոխությունների առաջին ուսումնասիրությունները կատարել է Սիլվիուս դե լա Բոէն, ով տարբեր օրգաններում առաջացած թմբիկների ծագումը կապում էր հենց տուբերկուլոզի հետ։ 1689 թվականին Ռիչարդ Մորտոնը գրեց տուբերկուլոզի մասին առաջին մենագրությունը՝ «Ֆթիզիոլոգիա, կամ տրակտատ թոքախտի մասին» անվանումով։ Պաթոլոգոանատոմիական և կլինիկական առավել մանրամասն նկարագրություն տվել է ֆրանսիացի գիտնական Լաեննեկը։ 1882 թվականի մարտի 24-ին Ռոբերտ Կոխը կարողացավ առանձնացնել տուբերկուլոզի հարուցիչը։ 1993 թվականին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը տուբերկուլոզը հայտարարեց համազգային աղետ, իսկ մարտի 24-ը հայտարարեց «Տուբերկուլոզի դեմ պայքարի համաշխարհային օր»^[30]։

Համաճարակաբանություն

Տուբերկուլոզի տարածվածությունը աշխարհի երկրներում (2009 թ., ԱՀԿ)

Համաճարակաբանության տեսանկյունից կարևորվում են կենսաբանական (կապված մարդու օրգանիզմի և հիվանդության հարուցիչի փոխազդեցության հետ) և սոցիալական (բնակչության և նրա առանձին խմբերի առողջական ու սոցիալական վիճակ) գործոնները։ Վարակի հիմնական աղբյուր է հանդիսանում թոքերի տուբերկուլոզով հիվանդ մարդը, որից վարակը փոխանցվում է օդակաթիլային, հազվադեպ՝ ալիմենտար (սննդի հետ) եղանակներով։ Երկրորդական դեր ունեն վարակի մյուս աղբուրները. տուբերկուլոզով հիվանդ, խոզերը, կատուները, շները, թռչունները, որոնցից մարդը կարող է վարակվել ինչպես օդակաթիլային, այնպես էլ կոնտակտային (շփման միջոցով) եղանակներով։

Բարեբախտաբար միշտ չէ, որ օրգանիզմի վարակումը միկոբակտերիաներով բերում է հիվանդության առաջացման։ Այս առումով կարևոր նշանակություն ունեն կյանքի անբարենպաստ պայմանները և օրգանիզմի դիմադրողականության անկումը։ Հիվանդության առաջացմանը նպաստում են թերսնուցումը, երկարատև ֆիզիկական և էմոցիոնալ լարվածությունը, որոշ խրոնիկական հիվանդություններ (շաքարային դիաբետ,խոցային հիվանդություն, խրոնիկական ալկոհոլիզմ և այլն)^[31]։

Տուբերկուլոզը տարածված է ամենուրեք։ Ըստ ԱՀԿ-ի տվյալների (1990 թվական) աշխարհում ամեն տարի հիվանդանում են մոտ 8 միլիոն մարդ, որից 3-4 միլիոն-ը մահանում են այդ հիվանդությունից։ Տուբերկուլոզով հիվանդների ամենամեծ քանակությունը գրանցվել է Ասիայի, Աֆրիկայի և Լատինական Ամերիկայի քիչ զարգացած երկրներում^[32]։

Հայաստանում

Տուբերկուլոզը հիմնական առողջական խնդիր է Հայաստանում։ 2005 թվականին Հայաստանում եղել է տուբերկուլոզի 2000 նոր վարակ։ 2006 թվականին, նվազել են 1500 նոր վարակի^[33]։ Հայաստանում 2010 թվականին գրանցվել է տուբերկուլոզի նոր 1331 դեպք^[34]։

Դասակարգում

Տարբերում են տուբերկուլոզի հետևյալ կլինիկական ձևերը.

• Տուբերկուլոզային ինտոքսիկացիա երեխաների և պատանիների մոտ
• Շնչառական օրգանների տուբերկուլոզ
  • Առաջնային տուբերկուլոզային համալիր
  • Ներկրծքային ավշային հանգույցների տուբերկուլոզ
  • Թոքերի դիսսեմինացված(տարածուն) տուբերկուլոզ
  • Թոքերի օջախային տուբերկուլոզ
  • Թոքերի ինֆիլտրատիվ(ներսփռանքային) տուբերկուլոզ
  • Թոքերի տուբերկուլեմա
  • Թոքերի կավեռնոզ(խոռոչային) տուբերկուլոզ
  • Թոքերի ֆիբրոզ-կավեռնոզ տուբերկուլոզ
  • Թոքերի ցիռոտիկ տուբերկուլոզ
  • Տուբերկուլոզային պլևրիտ(այդ թվում՝ պլևրայի էմպիեմա)
  • Բրոնխների, շնչափողի, բկանցքի, վերին շնչական ուղիների տուբերկուլոզ
  • Շնչառական օրգանների տուբերկուլոզ, զուգակցված թոքերի պրոֆեսիոնալ հիվանդությունների հետ(կոնիոտուբերկուլոզ)
• Այլ օրգան-համակարգերի տուբերկուլոզ
  • Կենտրոնական նյարդային համակարգի և ուղեղի թաղանթների տուբերկուլոզ
  • Աղիքների, որովայնամզի և միջընդերքի ավշահանգույցների տուբերկուլոզ
  • Ոսկրերի և հոդերի տուբերկուլոզ
  • Միզասեռական օրգանների տուբերկուլոզ
  • Մաշկի տուբերկուլոզ
  • Ծայրամասային ավշային հանգույցների տուբերկուլոզ
  • Ակնային տուբերկուլոզ
  • Այլ օրգանների տուբերկուլոզ

Բուժում

Տուբերկուլոզի բուժումն իրականացվում է բժշկական հսկողության տակ, սկզբում՝ հիվանդանոցում, այնուհետև՝ ամբուլատոր պայմաններում։ Տուբերկուլոզի բուժումը, որպես կանոն, կատարվում է հակատուբերկուլոզային դեղամիջոցներով, որոնք նշանակվում են երկար ժամանակով (9-12 ամիս, երբեմն՝ նույնիսկ ավելի)։ Այս դեղամիջոցներն արագ վերացնում են հիվանդության ախտանշանները. ջերմաստիճանը դառնում է բնականոն, հազն ընդհատվում է, ընդհանուր ինքնազգացողությունը՝ լավանում։ Բայց դա չի նշանակում, որ հիվանդը լրիվ բուժվել է։ Հաճախ հիվանդները գերագնահատում են իրենց վիճակը և դադարում են հետևել բժշկի հրահանգներին։ Դրանով նրանք անուղղելի վնաս են հասցնում իրենց, քանզի այդ դեղամիջոցների ոչ ճիշտ օգտագործման կամ բուժման ընդհատման դեպքում կարող է զարգանալ կայունություն այդ դեղամիջոցներից մեկի կամ մի քանիսի նկատմամբ, որի դեպքում կզարգանա դեղորայքակայուն տուբերկուլոզ։ Բուժված լինելու փաստը կարող է հաստատել միայն բժիշկը։

Տուբերկուլոզի բուման ժամանակ պարտադիր օգտագործում են օրգանիզմի պաշտպանական ուժերն ամրապնդող մեթոդներ։ Առողջարանային ռեժիմը (ուժեղացված սնունդ, չափավոր ֆիզիկական բեռնվածություն) ունի էական նշանակություն։ Որոշ դեպքերում վիրաբուժական ճանապարհով հեռացնում են թոքերի, երիկամների և տուբերկուլոզով ախտահարված այլ հատվածներ։

Տուբերկուլոզի բոլոր ձևերի հաջող բուժման նախադրյալներն են բժշկի սահմանած ռեժիմի պահպանումը, բազմատեսակ, վիտամիններով հարուստ սնունդը, ինչպես նաև մաքուր օդը (անհրաժեշտ է հիվանդի սենյակը մշտապես օդափոխել)։ Ժամանակին կիրառված համալիր բուժումը թույլ է տալիս բուժել հիվանդների ճնշող մեծամասնությանը։

Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի առողջապահության նախարարության Գլոբալ հիմնադրամի կողմից "Տուբերկուլոզի դեմ պայքարի ազգային ծրագրի ուժեղացում" դրամաշնորհային միջոցներով Երևանի մի շարք համայնքներում, ինչպես նաև հանրապետության մարզերում տուբերկուլոզի դեղակայուն ձևերով հիվանդների բուժման նպատակով բացվում են դեղակայուն հիվանդների բուժման կաբինետներ, հրավիրվում են Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպության փորձագետներ, վերապատրաստվում են մասնագետներ, նախատեսվում է դեղակայուն հիվանդների ընդլայնված սոցիալական աջակցություն^[35]։

Կանխարգելում

Տուբերկուլոզի կանխարգելումը կատարվում է 3 եղանակով՝

• սոցիալական կանխարգելում,
• սանիտարական կանխարգելում,
• առանձնահատուկ (սպեցիֆիկ) հակատուբերկուլոզային կանխարգելում։

Տուբերկուլոզի սոցիալական կանխարգելումը միջոցառումների համալիր է, որի նպատակը բնակչության առողջության բարելավումն է։ Այն ներառում է ինչպես կյանքի նյութական պայմանների և կենցաղավարման մակարդակի բարելավումը, այնպես էլ սանիտարական գիտելիքների տրամադրումը։

Տուբերկուլոզի սանիտարական կանխարգելումն իրենից ենթադրում է հիվանդության բաց ձևով հիվանդների շտապ հոսպիտալացում, ինչպես նաև բնակչության զանգվածային (հատկապես հանրակացարաններում ապրողների) պարբերաբար հետազոտությունների անցկացում։ Վարակման վտանգն առավել իրական է ընտանեկան սերտ շփման մթնոլորտում, ուստի հիվանդների հետ շփված բոլոր անձինք պետք է գտնվեն հակատուբերկուլոզային դիսպանսերի հսկողության տակ։ Տեղամասային բուժքույրն ամեն ամիս պետք է այցելի հիվանդին և հետևի, որ նա ճշտությամբ կատարի բժշկի նշանակումները, ինչպես նաև պետք է ընտանիքի անդամներին սովորեցնի հիվանդության կանխարգելման անձնական միջոցառումները, հատկապես՝ անձնական օգտագործման առարկաների վարակազերծման մեթոդները։

Խորխը հավաքելու համար յուրաքանչյուր հիվանդ պետք է ունենա թքաման. խորխը հավաքում են մինչև թքամանի կեսը լցվելը, այնուհետև վրան ավելացնում են չոր քլորակիր (10 մլ-ին՝ 2 գ), խառնում են և 2 ժամ թողնում են թքամանի մեջ։ Վարակազերծելուց հետո պարունակությունը թափում են կոյուղի, իսկ թքամանը լվանում են սովորական եղանակով։

Հիվանդի սպիտակեղենը (հատկապես թաշկինակները և սրբիչը) հարկավոր է հավաքել առանձին տոպրակի մեջ, լվանալուց առաջ գիշերը թրջել քլորամինի լուծույթով և 30 րոպե եռացնել։ Հիվանդի համար առանձնացնում են ամանեղեն, որն առանձին են լվանում (ցանկալի է 15 րոպե եռացնել 2%-անոց օճառասոդային լուծույթում)։ Հիվանդի հագուստը հարկավոր է հաճախ արդուկել և օդափոխել արևի տակ։ Հիվանդի սենյակը հարկավոր է պաշտպանել ճանճերից։ Երբ հիվանդին հոսպիտալացնում են, սենյակում կատարում են վերջնական վարակազերծում. սենյակի հատակն ու պատերը լվանում են վարակազերծող լուծույթով, իսկ 2 ժամ անց բնակարանը մաքրում են ու չորացնում։ Խորհուրդ է տրվում պատերն ու առաստաղը սպիտակեցնել կամ պաստառները փոխել։

Առանձնահատուկ (սպեցիֆիկ) հակատուբերկուլոզային կանխարգելումն իրականացվում է ԲՑԺ պատվաստանյութով, որը ստացել են ֆրանսիացի գիտնականներ Կալմետը և Գերենը։ Վակցինացումը կատարվում է պարտադիր կարգով բոլոր նորածիններին, եթե հակացուցումներ չկան։ Պատվաստված երեխաների հիվանդացության մակարդակը մի քանի անգամ ցածր է։ Վակցինայի ազդեցության տևողությունը 4-5 տարի է, որից հետո իմունիտետն աստիճանաբար մարում է։ Դրա համար մինչև 30 տարեկանը պարբերաբար կատարում են կրկնակի վակցինացում։

Տուբերկուլոզի բաց ձևով հիվանդների հետ շփվող երեխաներին և դեռահասներին, ինչպես նաև հիվանդության բարձր ռիսկով հակված անձանց նշանակում են քիմիականխարգելում՝ հակատուբերկուլոզային պատրաստուկների ներարկում 3 ամիս ժամանակով^[35]։

Գրականություն

• Перельман М. И., Корякин В. А., Богадельникова И. В. Фтизиатрия. ОАО Издательство «Медицина», 2004.
• Руководство по лечению лекарственно-устойчивых форм туберкулёза. Издание ВОЗ.
• Сайт ВОЗ. Руководство по программному ведению лекарственно-устойчивого туберкулёза Արխիվացված 2013-12-16 Wayback Machine
• Туберкулёз. Вопросы и ответы. Արխիվացված 2014-01-09 Wayback Machine Всемирная организация здравоохранения
• Факты о туберкулёзе. Արխիվացված 2013-12-15 Wayback Machine Сайт Всемирной организации здравоохранения

Ծանոթագրություններ

1. https://www.dhs.wisconsin.gov/tb/precautions.htm#:~:text=Mycobacterium%20tuberculosis%20is%20transmitted%20in,throughout%20a%20room%20or%20building.
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3759066/#:~:text=Spinal%20tuberculosis%20(TB)%20or%20Pott's,and%20kyphotic%20or%20scoliotic%20deformities.
3. https://err.ersjournals.com/content/27/147/170077.figures-only
4. https://www.radiologymasterclass.co.uk/gallery/chest/pulmonary-disease/tuberculosis_tb
5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4531444/
6. https://www.cdc.gov/tb/topic/testing/tbtesttypes.htm
7. https://www.nature.com/articles/s41598-023-43078-x#:~:text=Transbronchial%20lung%20biopsy%20(TBLB)%20is,subject%20of%20limited%20studies1.
8. https://emedicine.medscape.com/article/358610-overview
9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/768593/
10. https://www.healthlinkbc.ca/healthlinkbc-files/sputum-testing-tuberculosis-tb
11. https://www.cdc.gov/tb/publications/factsheets/testing/xpert_mtb-rif.htm
12. https://tbksp.org/en/node/1692
13. https://bmcinfectdis.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2334-13-407
14. https://www.ouh.nhs.uk/immunology/diagnostic-tests/tests-catalogue/quantiferon-tb-gold.aspx#:~:text=Quantiferon%20is%20an%20ELISA%20based,plasma%20is%20measured%20by%20ELISA.
15. https://www.sciencedirect.com/topics/immunology-and-microbiology/ziehl-neelsen-stain#:~:text=Microscopic%20examination%20of%20clinical%20samples,%C3%97%20103%20organisms%2FmL.
16. https://www.ouh.nhs.uk/immunology/diagnostic-tests/tests-catalogue/t-spot-tb.aspx
17. «Tuberculosis Fact sheet N°104». WHO. 2015 թ․ հոկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 11-ին.
18. The Chambers Dictionary. New Delhi: Allied Chambers India Ltd. 1998. էջ 352. ISBN 978-81-86062-25-8. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
19. Dolin, [edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael (2010). Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases (7th ed.). Philadelphia, PA: Churchill Livingstone/Elsevier. էջ Chapter 250. ISBN 978-0-443-06839-3. {{cite book}}: |first= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
20. «Basic TB Facts». CDC. 2012 թ․ մարտի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 11-ին.
21. Konstantinos A (2010). «Testing for tuberculosis». Australian Prescriber. 33 (1): 12–18. doi:10.18773/austprescr.2010.005. ISSN 0312-8008. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 4-ին.
22. Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG (2014 թ․ դեկտեմբեր). «Tuberculosis vaccines and prevention of infection». Microbiology and Molecular Biology Reviews. 78 (4): 650–71. doi:10.1128/MMBR.00021-14. PMC 4248657. PMID 25428938.
23. Harris, Randall E. (2013). Epidemiology of chronic disease: global perspectives. Burlington, MA: Jones & Bartlett Learning. էջ 682. ISBN 978-0-7637-8047-0. {{cite book}}: External link in |ref= (օգնություն)
24. Organization, World Health (2008). Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes. Geneva: World Health Organization. էջ 179. ISBN 978-92-4-154667-6.
25. «Tuberculosis (TB)». World Health Organization. 2018 թ․ փետրվարի 16. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
26. «Tuberculosis». World Health Organization. 2002. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 17-ին.
27. «Global tuberculosis report». World Health Organization (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
28. Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN (2007). Robbins Basic Pathology (8th ed.). Saunders Elsevier. էջեր 516–22. ISBN 978-1-4160-2973-1.
29. Lawn SD, Zumla AI (2011 թ․ հուլիս). «Tuberculosis». Lancet. 378 (9785): 57–72. doi:10.1016/S0140-6736(10)62173-3. PMID 21420161.
30. «Mediainform». Վերցված է 2012 թ․ մարտի 14-ին.(չաշխատող հղում)
31. А. Г. Хоменко (1988). Туберкулез органов дыхания.
32. Перельман М. И., Корякин В. А., Протопопова Н.М. (1990). Туберкулез.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
33. «Հայ Բժշկական Ֆոնդի նախագծեր (անգլերեն)». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 27-ին.
34. «Տուբերկուլոզը Հայաստանում, թեև դանդաղ, բայց նահանջում է». Վերցված է 2012 թ․ մարտի 13-ին.
35. «Տուբերկուլոզ (թոքային)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 14-ին.

Արտաքին հղումներ

• Туберкулёз/ВИЧ: Клиническое руководство на сайте ВОЗ
• Новая вакцина H56 способна бороться с латентной туберкулёзной инфекцией Արխիվացված 2012-01-27 Wayback Machine
• Туберкулёз: что это? Учебное видео — инфографика о туберкулёзе
• Туберкулёз среди подростков и молодёжи в России. Доклад (2011 г.)
• Туберкулёз: инфографика Արխիվացված 2015-12-08 Wayback Machine
• Գենիտալ տուբերկուլյոզ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տուբերկուլոզ» հոդվածին։