Տրիանոնի պայմանագիր

Տրիանոնի խաղաղության պայմանագիրը կնքվել է Առաջին աշխարհամարտում հաղթանակած երկրների և պարտված Հունգարիայի միջև (որպես Ավստրիա-Հունգարիայի իրավահաջորդ երկրներից մեկը)։ Ստորագրվել է 1920 թվականի հունիսի 4-ին Վերսալիայի Գրանդ Տրիանոն պալատում։ Ուժի մեջ է մտել 1921 թվականի հուլիսի 26-ից։

Հունգարիայի կողմից պայմանագիրը ստորագրած Ագոշտ Բենարդը(ձախից, հանում է գլխարկը), և Ալֆրեդ Դրաշե-Լազարը։

«Հիմնական դաշնակից և միավորված տերությունների» մասով համաձայնագիրը ստորագրեցին ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Ճապոնիան, ինչպես նաև Բելգիան, Հունաստանը, Չինաստանը, սերբերի, խորվաթների և սլովենացիների թագավորությունը (1929-ից ՝ Հարավսլավիա, Կուբան, Նիկարագուան, Պանաման, Լեհաստանը, Պորտուգալիան, Ռումինիա, Սիամ (Թաիլանդ) և Չեխոսլովակիա)^[1][2][3][4]։ Խաղաղության համաձայնագիրը Վերսալի խաղաղության պայմանագրերի համակարգի բաղկացուցիչ մասն էր, ինչպես Վերսալի պայմանագիրը, Սեն Ժերմենի պայմանագիրը, Նեյլի պայմանագիրը և Սևրի պայմանագիրը, որոնք ուժի մեջ չէին մտել։

Կնքման նախապատմություն

Գերմանիայի և Ավստրիայի հետ պայմանագրի կնքումից ավելի ուշ Հունգարիայի հետ պայմանագրի կնքումը կապված էր երկրում ստեղծված արտաքին և ներքաղաքական ծանր իրավիճակի հետ, ինչը հանգեցրեց արտաքին միջամտության և հեղափոխական գործընթացի խորացմանը։

1918-ի աշնանը, երբ ավստրո-հունգարական կայսրությունը փլուզվեց, Աստերսի հեղափոխության արդյունքում Հունգարիան հռչակվեց հանրապետություն։ Չնայած 1918 թվականի նոյեմբերի 3-ին Ավստրո-Հունգարիան ստորագրել է կապիտուլյացիա և զինադադար «Անտանտի» հետ Ջուստի վիլլայի մոտ, Պադուայի կողքին, 1918 թվականի նոյեմբերի 3-ին, Հունգարիան արդեն հայտարարել էր իր Ավստրո-Հունգարիայի կազմից դուրս գալու մասին։ Այդ պատճառով, շատերը անհրաժեշտ էին համարում նոր հաշտության պայմանագիր կնքել։ Արդյունքում, 1918-ի նոյեմբերի 13-ին, կոմս Միհայ Կարոյիի նոր ժողովրդավարական կառավարությունը Բելգրադում Հունգարիայի Հանրապետության անունից Անտանտի հետ նոր զինադադար կնքեց։ Այնուամենայնիվ, Անտանտի պատվիրակության ղեկավար, Բալկաններում Դաշնակից ուժերի հրամանատար, ֆրանսիացի մարշալ Լուի Ֆրանշ դ'Ասպերը, անսպասելիորեն, շատ ավելի խիստ պայմաններ առաջադրեց Հունգարիային, քան նախատեսված էր Պադուայի ակտով։

Միևնույն ժամանակ, երիտասարդ հանրապետությունը հայտնվեց տնտեսական շրջափակման և ռազմաքաղաքական ճնշման պայմաններում, որոնք Անտանտը խոստացավ հեռացնել միայն խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից հետո։ 1918-ի նոյեմբերին Կարոյին զգալիորեն կրճատեց երկրի զինված ուժերը, և արդյունքում Չեխոսլովակիայի, Ռումինիայի և Հարավսլավիայի զորքերը հաջող ռազմական գործողություններ իրականացրեցին 1918-1919-ի ամբողջ ձմռանը ՝ ընդլայնելով իրենց տարածքը Հունգարիայի հաշվին։ 1919-ի փետրվարի 21-ին, Ֆրանսիայի ներկայացուցիչ Անդրե Տարդիեի գլխավորած հատուկ հանձնաժողովը Փարիզում անցկացվող խաղաղ համաժողովում առաջարկեց, որ «Տասը խորհուրդը» շփման ամբողջ գծի ողջ երկայնքով դուրս հանի հակառակորդ հունգարական և ռումինական զորքերը, և կազմավորվի չեզոք գոտի (որի չափը պլանավորվեց առավելագույնի հասցնել դրանում ներառելով ամբողջ Կարպատյան Ռուսաստանը) ներքաշելով Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Իտալիայի և ԱՄՆ-ի զորքերը։

Երբ Ֆրանսիան 1919 թվականի մարտի 20-ին Հունգարիային ուղարկեց գնդապետ Ֆերնան Վիքսի վերջնագիրը, որում նա պահանջում էր, որ Հունգարիան ճանաչի իր նոր սահմանները ՝ նոտան կազմելու պահին հունգարական զորքերի գտնվելու վայրի երկայնքով, Կարոյին, գիտակցելով, որ սա նշանակում է նշանակալի տարածքների կորուստ, հրաժարական տվեց (և, հետևաբար, այս բարդ խնդիրը լուծելու անհրաժեշտությունը) փոխանցելով իշխանությունը սոցիալ-դեմոկրատներին։ Նրանք, միավորվելով կոմունիստների հետ, ստեղծեցին նոր կոալիցիոն կառավարություն ՝ Սանդոր Գարբայի ֆորմալ (և փաստացի ՝ Բելա Կունի) ղեկավարությամբ և մարտի 21-ին հռչակեցին Հունգարիայի Խորհրդային Հանրապետություն։

Մեծ Տրիանոնի սրահը, որում տեղի է ունեցել ստորագրման արարողությունը

Բելա Կունը փորձեց խաղաղ պայմանագիր կնքել Անտանտի հետ և նույնիսկ Բուդապեշտում հանդիպեց Հարավային Աֆրիկայի միության ապագա վարչապետ գեներալ Յան Սմութի հետ, բայց Անգլիան և Ֆրանսիան չարձագանքեցին այդ բանակցություններին։ Ընդհանրապես, Խորհրդային Հունգարիան չէր հույսը դնում հաղթական երկրների կողմից պայմանների մեղմացման վրա ՝ հույս ունենալով բոլշևիկյան Ռուսաստանի և համաշխարհային սոցիալիստական հեղափոխության աջակցությունից։ Անտանտի տերությունները ձգտում էին ավելի սրել Խորհրդային Հունգարիայի իրավիճակը ՝ երկրում ամբողջական շրջափակում հաստատելով, այնուհետև սկսեցին ուղղակի ռազմական միջամտություն ՝ զինելով և մատակարարելով իրենց զինված ուժերին Ռումինիայի և Չեխոսլովակիայի բանակներով։ Հունգարիայի Կարմիր բանակը սկզբում պահեց պաշտպանությունը և նույնիսկ անցավ հակահարվածի ՝ Սլովակիայի հարավային և արևելյան մասերում հռչակելով Սլովակիայի Խորհրդային Հանրապետությունը։

Այն բանից հետո, երբ հունգարական «կարմիրները» ջախջախեցին Չեխոսլովակիայի ուժերը, ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը ստիպված եղավ հրավեր ուղարկել Հունգարիայի կառավարությանը Փարիզ ՝ բանակցելու հունգարական սահմանների կայացման շուրջ։ Հունգարիայի կառավարությունն ընդունեց նաև Կլեմենսոյի վերջնագիրը, որում Ֆրանսիայի վարչապետը պահանջեց Հունգարիայի Կարմիր բանակը դուրս բերել Սլովակիայից և դուրս բերել նոյեմբերի 3-ին հրադադարի հաստատած սահմանազատման գծից ՝ խոստանալով, որ դրա դիմաց վերջ տալու է ռումինական միջամտությանը։

Չնայած Հունգարիայի սոցիալիստական ղեկավարությունը ընդունեց այս պայմանները, Անտանտի երկրները ոչ միայն դա չընդունեցին այն խաղաղ հաստատմանը, այլև չկատարեցին իրենց պարտականությունները ՝ շարունակելով զինված հարձակումը Հունգարիայի դեմ, որն ավարտվեց Հունգարիայում խորհրդային իշխանության անկմամբ։ Դրանից հետո միայն Անտանտեն համաձայնվեց պաշտոնական բանակցություններ սկսել Վերսալում ՝ խաղաղ պայմանագիր կնքելու վերաբերյալ, չնայած որ իրականում Հունգարիայի սահմանների հարցը որոշեց Անտանտի Գերագույն խորհուրդը 1919-ի մայիս-հունիս ամիսներին։

Պայմանագրի կնքումը և պայմանագրի կետերը

Ագոստ Բենարդի գլխավորությամբ հունգարիայի պատվիրակության ժամանումը՝ Տրիանոնի պայմանագիրը ստորագրելու արարողությանը:

Պայմանագիրը կնքվել է 1920թ․ հունիսի 4-ին Անտանտի և Հունգարիայի միջև։ Պայմանագրի կառուցվածքը, և շատ տեղերում նույնիսկ տեքստը նման է գերմանական, ավստրիական, բուլղարական և թուրքական հաշտության պայմանագրերին։ Պայմանագիրը կազմված էր տասնչորս մասից։ I մասը պարունակում էր Ազգերի լիգայի դաշնագիրը։ II մասում նկարագրված է քարտեզագրական ճշգրտությամբ Հունգարիայի նոր սահմանները։ III մասում կարգավորվում էին քաղաքական հարցեր, ինչպիսիք են պետության իրավահաջորդությունը, քաղաքացիությունը և փոքրամասնությունների պաշտպանությունը։ Մաս V- ը մանրամասնեց հունգարական բանակի սահմանափակումները `35,000 զորք, ներառյալ սպաներ և զենքեր։ VIII և IX մասերը վերաբերում էին հատուցման և հարկաբյուջետային հարցերին։

Այն պարունակում էր Ազգերի Լիգայի կանոնադրությունը։ Պայմանագրի հիմնական կետերը հետևյալն էին․

· Հունգարիան, որպես Ա-Հ ժառանգորդ ընդունում էր պատերազմի սանձազերծման մեղքը և կորցրեց տարածքի 66 %-ը (տարածքի 2/3), բնակչության 42 %-ը

· Տարածքի լավագույն և մեծագույն մասը՝ Տրանսիլվանիան (1,6 մլն հունգարացի էր բնակվում այդ տարածքում), ուր կային հանքեր, արդյունաբերություն և մշակովի հողեր, անցավ Ռումինիային։

· Հյուսիսում, Սլովակիան և Ռութենիան տրվեցին նորաստեղծ Չեխոսլովակիային (գրեթե 1 մլն հունգարացի բնակչությամբ)։ Արևելքում Տրանսիլվանիան տրվեց Ռումինիային։ Հարավում Սլովենիան, Խորվաթիան և Բանատի մի մասը տրվեց Սերբիայի թագավորությանը (հետագայի Հարավսլավիային)։

· Գերմանախոս Բուրգենլանդը տրվեց Ավստրիային (գերմանական բնակչությամբ), ինչը մեծ դժգոհություն առաջացրեց և սրեց հարաբերությունները երկու պետությունների միջև։ Նա զրկվեց դեպի ծով ելքից և զինված ուժերը սահմանափակվեցին 35 հազարով։

· 3 մլն հունգարացիներ (մագյարներ) հայտնվեցին օտար պետություններում (չնայած ազգերի ինքնորոշման իրավունքին)։

Տրիանոնի պայմանագրի ունեցած հետևանքները ու արձագանքը

1920-ի մայիսի 10-ին և 12-ին Հունգարիայի պատվիրակությունը քննարկեց պայմանագիրը մերժելու հնարավորությունը, սակայն քննարկման մասնակիցները համաձայնեցին, որ նման դիմադրությունը վտանգավոր կարող է լինել և, ի վերջո, անօգուտ։

Տարածքային փոփոխությունները պահանջում էին անհապաղ արձագանք Հունգարիայի կառավարության կողմից։ Հունգարիան, կրելով մեծ կորուստեր գյուղատնտեսության, մասնավորապես՝ փայտանյութի, ածխի և այլ հումքերի մեջ, ստիպված էր ընդհանուր առմամբ վերակազմավորել իր տնտեսությունը և մեծացնել արտաքին առևտուրը և մասնավորապես բարելավել արդյունաբերությունը։

"Տրիանոնյան խաչը" Կյոսցեքգում։

«Մեծագույն աղետը, որը տեղի է ունեցել Հունգարիայում, 1526 թ.-ին Մոհացիների ճակատամարտից հետո», - 1920-ին Տրիանոնի պայմանագիրը, ծայրաստիճան կոշտ էր Հունգարիայի համար և անհիմն միակողմանի էր։ Արդյունքում ստացվող «պայմանագիրը» Հունգարիային արժեցավ իր տարածքի 2/3-ը, իսկ ընդհանուր բնակչության 1/2-ը կամ նրա էթնիկ-հունգարական բնակչության 1/3-ը։ 1918-1924 թվականների ընթացքում ավելի քան 3,000,000 հունգարացի փախստականներ հայտնվեցին հարևան երկրներում։ Ընդամենը մեկ օրվա ընթացքում Հունգարիայի Թագավորության բնակչությունը նվազեց՝ 20.886.487-ից հասնելով 7,615,117 մարդու։ Սրան գումարեք նաև նրա բոլոր նավահանգիստների, նրա հսկայական բնական պաշարների, արդյունաբերության, երկաթուղիների և այլ ենթակառուցվածքների 90% -ի կորուստը։ Միլիոնավոր հունգարացիներ տեսնում էին, որ սահմանները կամայականորեն վերափոխվել են իրենց շուրջը, առանց պլեբիսցիտների՝ անտեսելով Նախագահ Վիլսոնի ազգային ինքնորոշման վեհ նպատակը։ Աբսուրդային պայմանագիրը անտեսեց ազգի կառուցման և դարավոր մշակութային պատկանելիության հազարամյակներ, ստեղծեց կամայական սահմաններ և նոր երկրներ, ստեղծեց միլիոնավոր նոր ազգային փոքրամասնություններ, որոնք այսօր պայքարում են էթնիկական ինքնության գոյատևման համար։ Հունգարիայի տարածքից դուրս ստեղծված նորաստեղծ երեք երկրներից երկուսն այլևս գոյություն չունեն։ Չեխոսլովակիայի «Սլովակիան» (նախկին Վերին Հունգարիա) բաժանվեց Չեխիայի հետ, մինչդեռ «Հարավսլավիան» տառապում էր ողբերգական քաղաքացիական պատերազմից և էթնիկ զտումների ավերածություններից։

Հունգարիայում, պայմանագրի ստորագրմանը ուղեկցվեց վշտի, զայրույթի և ատելության մթնոլորտով։ Տրայանոնի պայմանագրի երկարաժամկետ արդյունքը Հունգարիայի մեծ պատրաստակամությունն էր իր արտաքին քաղաքականությունը հավասարեցնել այլ երկրների հետ, ովքեր ցանկանում էին խափանել Վերսալյան համակարգը։ Այս փոխադարձ նպատակը Հունգարիային մոտեցրեց առանցքի ուժերին 1930-ականների վերջին, ինչը հանգեցրեց կորցրած տարածքների կեսը վերականգնելուն 1938-1941 թթ.:

Ծանոթագրություններ

1. Craig, G. A. (1966). Europe since 1914. New York: Holt, Rinehart and Winston.
2. Grenville, J. A. S. (1974). The Major International Treaties 1914–1973. A history and guides with texts. Methnen London.
3. Lichtheim, G. (1974). Europe in the Twentieth Century. New York: Praeger.
4. «Text of the Treaty, Treaty of Peace Between The Allied and Associated Powers and Hungary And Protocol and Declaration, Signed at Trianon June 4, 1920». Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 10-ին.

Գրականություն

• Մերնիկով Ա. Գ., Սպեկտոր А. А. Պատերազմների համաշխարհային պատմություն. — Մինսկ., 2005.
• Պեգանով. Ա. Օ. Չեխոսլովակիա-Հունգարիայի սահմանի վերանայման քննարկումը հունգարական միջպատերազմյան լրագրության էջերում (1918—1939)
• Dupcsik, Csaba; Repárszky, Ildikó. Történelem IV. XX. század (բուլղ.). — Budapest: Műszaki Könyvkiadó, 2001. — ISBN 978-963-16-2814-2.
• Károly Kocsis; Eszter Kocsisné Hodosi. Ethnic Geography of the Hungarian Minorities in the Carpathian Basin (անգլ.). — 1998. — ISBN 978-963-7395-84-0.
• Piotr Eberhardt. Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-Century Central-Eastern Europe: History, Data, Analysis (անգլ.). — M E Sharpe Inc, 2003. — ISBN 978-0-7656-0665-5.