Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն

Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն; ռուս.՝ Респу́блика Саха (Яку́тия)
flag of the Sakha Republic?	Զինանշան
;	;
Երկիր	Ռուսաստան
Մասն է	Հեռավորարևելյան դաշնային շրջան
Հիմն	Սախայի Հանրապետության օրհներգը
Կարգավիճակ	Հանրապետություն
Մտնում է	Ռուսաստան
Վարչկենտրոն	Յակուտսկ
Օրենսդրական մարմին	State Assembly of the Sakha Republic?
Հիմնական լեզու	յակուտերեն, ռուսերեն
Պաշտոնական լեզուներ	ռուսերեն և յակուտերեն
Բնակչություն (2010);	958 528 (55 տեղ)
Տարածք	3083523 (1 տեղ)
Հիմնադրված է	27 ապրիլի 1922 թվական թ.
Սահմանակցում է	Կրասնոյարսկի երկրամաս, Իրկուտսկի մարզ, Անդրբայկալյան երկրամաս, Ամուրի մարզ, Խաբարովսկի երկրամաս, Մագադանի մարզ և Չուկոտկայի ինքնավար օկրուգ
Ժամային գոտի	YAKT?, VLAT? և Մագադանի ժամանակ
Հապավում	Якутия և Саха сирэ
Փոխարինեց	Յակուտիայի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն
ISO 3166-2 կոդ	RU-SA
Ավտոմոբիլային կոդ	14
	rkomi.ru/en/
	Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն Վիքիպահեստում

Սախա-Յակուտիայի Հանրապետություն (ռուս.՝ Респу́блика Саха (Яку́тия)), հանրապետություն Ռուսաստանի կազմում^[2], Ռուսաստանի Դաշնության միավոր։ Մայրաքաղաքն է Յակուտսկ քաղաքը։

Արագ փաստեր Սախա-Յակուտիայի Հանրապետությունռուս.՝ Респу́блика Саха (Яку́тия), Երկիր ...

Փակել

Thumb — Սախա–Յակուտիայի Հանրապետության ֆիզիկական քարտեզ

Սահմանակից է Ռուսաստանի Մագադանի, Ամուրի և Իրկուտսկի մարզերի, Խաբարովսկի, Անդրբայկալյան և Կրասնոյարսկի երկրամասերի, ինչպես նաև Չուկոտկայի ինքնավար օկրուգի հետ։ Յակուտիան տարածքով գերազանցում է Արգենտինային^[3]՝ աշխարհում տարածքով մեծությամբ ութերորդ պետությանը։ Հանրապետության բնակչությունը, սակայն, մեկ միլիոնից պակաս է, ինչը հանրապետությանը բնակչության խտությամբ դարձնում է Ռուսաստանում ամենացածրերից մեկը (ավելի ցածր խտություն ունեն միայն Չուկոտկայի և Նենեցյան ինքնավար օկրուգը և Մագադանի մարզը)։ Այն նաև կլիմայական առումով աշխարհի ամենադաժան վայրերից է։ Այստեղ է գտնվում Հյուսիսային կիսագնդի ցրտի բևեռը։ Ընդգրկված է Հեռավորարևելյան դաշնային շրջանի կազմում, Հեռավորարևելյան տնտեսական շրջանի մի մասն է։

Այն ձևավորվել է 1922 թվականի ապրիլի 27-ին որպես Յակուտական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն՝ ՌԽՖՍՀ-ի կազմում, թեև Յակուտսկի գավառը, որը մոտ է ներկայիս Յակուտիայի տարածքին, առաջացել է դեռևս 1638 թվականին։

1990 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Յակուտական ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը հայտարարեց Յակուտ-Սախա Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության ինքնավարության վերափոխման մասին։

1991 թվականին Յակուտ-Սախա ԽՍՀ-ն ստացավ իր ժամանակակից անվանումը՝ Սախայի Հանրապետություն (Յակուտիա)։

Յակուտիան բնական ռեսուրսների տնտեսական ներուժի բարձր հնարավորությամբ տարածաշրջան է^[4]։

Հայտնի է ծայրահեղ կլիմայական պայմաններով. ձմեռներն այստեղ աշխարհի բոլոր շրջաններից ամենացուրտն են, բացառությամբ աննշան կամ մշտական բնակչություն չունեցող շրջանների։

Պետական լեզուներ՝ յակուտերեն և ռուսերեն։ Հյուսիսի բնիկ ժողովուրդների խտաբնակ վայրերում, Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն, այս ժողովուրդների լեզուները համարվում են պաշտոնական^[5]։

Յակուտիան Ռուսաստանի Դաշնության միակ վարչական միավորն է, որի տարածքը երեք ժամային գոտիներում են, Մոսկվայի ժամանակից տարբերությունը +6, +7, +8 ժամ է։

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

Բնակա վայր	Հուն, °C	Փետ, °C	Մարտ, °C	Ապր, °C	Մայ, °C	Հուն, °C	Հուլ, °C	Օգոս, °C	Սեպ, °C	Հոկ, °C	Նոյ, °C	Դեկ, °C	Տարի, °C	Տարի, %	Տարի, կվտժ/մ²	Տարի, մ/վ
Այխալ	−34,5	−30,5	−23,3	−13,7	−3,3	8,7	14,1	9,7	0,5	−12,9	−26,9	−32,3	−11,9	75,0	905,8	3,2
Ալդան	−26,3	−22,8	−15,0	−4,3	4,9	13,7	16,6	13,3	5,0	−6,4	−18,9	−25,1	−5,4	70,5	1095,8	1,9
Ալախ-Յուն	−34,6	−31,8	−24,5	−12,5	−1,4	9,7	12,7	9,1	0,7	−14,2	−28,0	−34,6	−12.3	76,2	1051,9	3,4
Ալմազնի	−28,2	−24,4	-17.5	−8.0	3.9	14.0	18.2	14.2	4.4	−7.4	-20.5	-26.6	−6.4	66,4	1048,3	3,2
Ամգա	-41.1	-36.4	-22.6	−5.5	7.2	15.5	18.6	14.3	5.7	−8.9	-28.7	-39.9	−10.0	-23	1110,4	1,8
Արտիկ	-41.0	-38.2	-30.0	−16.9	-4.3	8.1	11.3	6.7	-2.2	−18.5	-33.7	-40.7	−16.5	-29	1000,8	3,5
Բերդիգեստյահ	-28.9	-25.2	-18.7	−7.9	4.5	15	18.9	14.8	4.8	−7.9	-21.3	-28.2	−6.6	-18	1081,1	3,0
Բորոգոնցի	-31.9	-28.1	-20.1	−7.5	5.4	15.7	19	14.9	5.1	−9.3	-23.6	-31.7	−7.6	-17	1081,1	2,8
Վերխոյանսկ	-47.0	-42.7	-29.8	−12.9	2.8	13,0	15.2	10.8	2.3	−14.9	-36.7	-43.6	−15.1	70,5	938,7	1,7
Վիլյուսկ	−36,8	−30,1	−19,0	−6,1	5,5	15,1	18,8	14,2	5,6	−7,8	−25,9	−34,3	−8,3	66,7	1048,3	2,0
Վիտիմ	−28,8	-23.6	-14	−2.6	6.6	14.9	18.3	15.0	6.4	−3.5	-17.1	-26.5	−4.5	73,0	1077,5	2,5
Լենսկ	−29,0	−24,0	−14,7	−3,7	6,2	14,5	17,9	13,9	5.8	−4.9	-19.2	-27.2	−5.3	70,4	1073,8	2,7
Մայա	−29,8	−26,1	−18,6	−6,6	5,8	15,8	19,3	15,3	5,5	−8,0	−21,6	−29,4	−6,4	66,4	1095,8	2,8
Միրնի	−28,6	−24,8	−17,7	−8,3	3,5	13,7	17,9	14,0	4,2	−7,6	−20,8	−27,0	−6,7	67,3	1033,7	3,2
Օյմյակոն	−47,0	−42,9	−32,4	−14,4	1,9	11,6	13,8	10,1	1,7	−16,1	−37,2	−45,6	−16,2	70,8	1106,7	1,3
Օլյոկմինսկ	−31,3	-25.4	-15}	−3.1	7.1	15.1	18.4	14.7	6.2	−5.2	-20.9	-29.7	−5.7	-21	1088,4	2,4
Անդրեևա կղզիներ	-31.2	-31.1	-28.8	−22.6	-10.2	-1.2	2.9	2.2	-2.6	−15.0	-26.0	-28.2	−15.9	84,9	668,4	5,7
Պոկրովսկ	-39.7	-33.7	-21.1	−5.4	6.7	15.2	18.6	14.4	5.7	−8.1	-27.2	-38.1	−9.3	- 69,5	1092,1	2,4
Սունտար	−33,3	-29.8	-18.8	−5.6	5.9	14.7	17.8	14.0	5.6	−6.0	-23.7	-31.3	−7.3	70,5	1062,1	2,7
Տիկսի	-31.1	-29.2	-26.4	−18.9	-6.4	3,1	7.6	7.4	1.5	−11.0	-23.8	-28.2	−12.9	81,7	785,3	4,8
Տոմոտ	-32.3	-27.7	-19.3	−8.2	2.6	12.8	15.8	12.3	3.3	−10.0	-24.0	-31.2	−8.7	-23	1073,8	3,2
Ուդաչնի	-34.4	-30.4	-23.2	−13.6	-3.2	8.8	14.1	9.7	0.6	−12.8	-26.7	-32.1	−11.8	74,7	924,1	3,2
Չուլման	-30.9	-24.9	-15.6	−5	4.4	13.3	16.1	12.9	4.5	−7.4	-21.2	-29.6	−6.9	-21	1117,7	2,7
Յակուտսկ	-40.9	-35.9	-21.6	−6.1	6.7	15.4	18.7	14.9	5.7	−8.5	-29.2	-38.8	−9.8	68,9	1081,1	2,0

Յակուտսկի ժամանակ	UTC+09:00
Վլադիվոստոկի ժամանակ	UTC+10:00
Մագադան ժամանակ	UTC+11:00

Ժամային գոտի	Հապավումը	UTC	Տարածքներ
Յակուտսկի ժամանակ	YAKT	UTC+09:00	Հանրապետության տարածքի մեծ մասը
Վլադիվոստոկի ժամանակ	VLAD	UTC+10:00	Օյմյակոն, Ուստյանսկի և Վերխոյանսկի շրջաններ
Մագադանի ժամանակ	MAGD	UTC+11:00	Աբիսին, Ալայխովսկի, Մոմսկի, Նիժնեկոլիմսկի, Սրեդնեկոլիմսկի և Վերխնեկոլիմսկի շրջաններ

Ազգություն	1926^[15]	1939^[16]	1959^[17]	1970^[18]	1979^[19]	1989^[20]	2002^[21]	2010^[22]	2021^[23]
Յակուտներ	235 926 (82,64 %)	233 273 (56,5 %)	226 053 (46,4 %)	285 749 (43,0 %)	313 917 (36,9 %)	365 236 (33,4 %)	432 290 (45,5 %)	466 492 (49,9 %)	469 348 (55,3%)
Ռուսներ	30 156 (10,56 %)	146 741 (35,5 %)	215 328 (44,2 %)	314 308 (47,3 %)	429 588 (50,4 %)	550 263 (50,3 %)	390 671 (41,1 %)	353 649 (37,8 %)	276 986 (32,3%)
Էվենկներ	13 145 (4,60 %)	10 432 (2,5 %)	9505 (2,0 %)	9097 (1,4 %)	11 584 (1,4 %)	14 428 (1,3 %)	18 232 (1,9 %)	21 008 (2,2 %)	24 334 (2,9%)
Էվեններ	738 (0,26 %)	3133 (0,8 %)	3537 (0,7 %)	6471 (1,0 %)	5763 (0,7 %)	8668 (0,8 %)	11 657 (1,2 %)	15 071 (1,6 %)	13 233 (1,6%)
Ղրղզներ	6 (0,00%)	19 (0,00%)	—	38 (0,01%)	152 (0,02%)	566 (0,05%)	1 454 (0,15%)	5 022 (0,5%)	11 123 (1,3%)
Ուկրաինացիներ	138 (0,05 %)	4229 (1,0 %)	12 182 (2,5 %)	20 253 (3,0 %)	46 326 (5,4 %)	77 114 (7,0 %)	49 633 (4,65 %)	40 341 (4,2 %)	7 169 (0,8%)
Թաթարներ	1671 (0,59 %)	4420 (1,1 %)	5172 (1,1 %)	7678 (1,2 %)	10 976 (1,3 %)	17 478 (1,6 %)	10 768 (1,1 %)	8 122 (0,9 %)	4 262 (0,5%)

շրջան/ ուլուս և ԳՕ	յակուտներ		ռուսներ		էվենկներ		ուկրաիացիներ		էվեններ		թաթարներ		բուրյաթներ		դոլգաններ		յուկագիրներ		չուկչաներ
շրջան/ ուլուս և ԳՕ	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010	2002	2010
Աբիյսկի ուլուս	3842	3541	515	386	58	53	55	23	221	348	3	1	16	13	-	1		12	-	-
Ալդանի շրջան	1905	1576	38868	33656	2028	2073	2712	1535	213	271	635	476	152	99	-	3		6		7
Ալլաիխովսկի ուլուս	1365	1191	1154	968	31	36	77	51	565	612	9	11	30	28	-	4	79	78		17
Ամգայի ուլուս	15657	15772	927	846	254	217	42	20	134	129	31	25	29	17	-	1	-	-		1
Անաբարսկի ուլուս	1097	756	751	130	564	796	186	33	266	225	24	5	20	6	988	1484		10	-	-
Բուլունսկի ուլուս	2271	2123	3500	2617	2345	2259	663	331	607	1272	50	44	52	50		7	-	-		36
Վերխնեվիլյույսկի ուլուս	20855	21128	223	172	112	210	9	8	54	34	10	5	8	2		16		4	-	-
Վերխնեկոլիմսկի շրջան (Սախա-Յակուտիա)	1463	1350	2999	2345	7	4	318	177	269	289	67	43	15	11	-	2	304	304	-	-
Վերխնեկոլիմսկի շրջան (Սախա-Յակուտիա)	9599	9454	2756	2023	59	107	403	202	376	625	80	40	61	44	-	4	-	-	-	-
Ժիգանսկի ուլուս	21341	21294	3216	2632	127	370	428	276	70	106	149	107	39	41		13		4		3
Գորնի ուլուս	10854	11241	209	128	112	81	24	20	57	70	17	8	6	8		12		6	-	-
Ժիգանսկի ուլուս	1445	1199	619	549	2046	2362	52	49	63	51	25	13	13	9	5	14	1	2	1	-
Կոբյայսկի ուլուս	9209	9446	3425	2779	64	79	235	131	809	928	77	54	96	46	-	1		8	-	-
Լենսկի ուլուս	3944	4157	30162	31101	31	55	1472	972	34	38	512	430	252	260	-	4		-	-	-
Մեգինո-Կանգալասկի ուլուս	29374	28249	2076	1707	128	139	142	68	111	134	41	21	32	26		9		4	-	-
Միռնիի ուլուս	5735	6686	59096	64929	494	553	8423	4650	84	156	2737	1950	1617	1730		41		4	-	-
Մոմսկի ուլուս	3290	3015	429	306	42	45	38	24	781	944	17	8	16	14	-	3	16	13	-	-
Նամսկի ուլուս	20218	21017	701	613	166	224	19	15	183	142	30	25	28	24		7		4		2
Ներյունգրիի ուլուս	1905	2042	67924	64647	1013	1123	8419	5134	106	162	2159	1639	1683	1510		15		12		4
Նիժնեկոլիմսկի ուլուս	1112	896	2873	1897	66	7	287	137	511	600	81	62	38	25	-	3	310	390	465	506
Ներյունգրիի ուլուս	23850	23896	1461	962	137	51	53	46	53	46	15	8	77	39	-	2		6	-	-
Օյմյակոնսկի ուլուս	3347	2932	8333	5291	60	62	1494	623	406	429	178	132	68	56		18		1		11
Օլյոկմինսկի ուլուս	11481	11402	13284	12206	1061	1234	316	215	149	265	621	464	94	85	-	4		13		3
Օլենյոկի ուլուս	1248	841	144	73	2591	3117	15	8	19	20	4	9	13	12		7	-	-	-	-
Սրեդնեկոլիմսկի շրջան	6747	6338	981	814	32	33	47	36	395	523	14	9	9	9	-	-		50		1
Սունտարի ուլուս	24642	24400	391	255	102	101	50	25	127	94	28	16	20	21		11	-	-		1
Տատինսկի ուլուս	16 209	16 888	153	82	71	85	15	7	57	57	8	3	16	6	-	-		30	-	-
Տոմպոնսկի ուլուս	5280	5398	7387	6154	86	101	850	469	829	927	167	101	97	63	-	2		4		8
Ուստ-Ալդանսկի ուլուս	22 016	21 787	132	74	93	82	9	8	36	51	6	9	12	19	-	3		-	-	-
Ուստ-Մայայի ուլուս	1870	779	6995	4943	1870	1962	640	302	148	129	144	87	40	22	-	-	-	1	-	-
Ուստ-Յանսկի ուլուս	3772	3454	3547	2176	58	81	889	456	1070	1333	83	59	46	35	-	-		94	-	-
Խանգալասկի ուլուս	20 955	20 730	11 745	10 456	370	415	497	342	234	289	210	186	112	100		20		7		11
Չուռապչայի ուլուս	19169	19970	78	74	77	117	4	7	67	75	14	9	5	3	-	3	-	1	-	-
Էվենո-Բիտանտայսկի ազգային ուլուս	1474	1272	43	25	15	16	13	6	1184	1521	4	1	6	5	-	3	-	2	-	-
ԳՕ Յակուտսկ	104249	139500	110356	150790	1911	2851	5537	3758	1368	2152	2465	1970	2431	2530	107	187	189	204		59
ԳՕ Ժատայ	248	772	3218	7834	12	19	116	177	1	24	47	101	17	43	-	2	-	7	-	-

	Քաղաքային բնակչություն	Գյուղական բնակչություն	Всего	%
Տղամարդ	296 155	168 062	464 217	48,9
Կանայք	313 844	171 219	485 063	51,1

	Միջին բնակչությունը (x 1000)	Ծնելիություն	Մահացություն	Բնական աճ	Ծնելիության գործակից (յուր․ 1000)	Մահացության բացարձակ թիվ (յուր․ 1000)	Բնական բացարձակ թիվ(յուր 1000)	Ծնելիության բացարձակ թիվ
1970	674	13,899	5,700	8,199	20.6	8.5	12.2
1975	775	15,636	6,242	9,394	20.2	8.1	12.1
1980	887	18,132	7,501	10,631	20.4	8.5	12.0
1985	1,002	22,823	7,266	15,557	22.8	7.3	15.5
1990	1,115	21,662	7,470	14,192	19.4	6.7	12.7	2.46
1991	1,110	19,805	7,565	12,240	17.8	6.8	11.0	2.32
1992	1,090	17,796	8,710	9,086	16.3	8.0	8.3	2.17
1993	1,072	16,771	9,419	7,352	15.6	8.8	6.9	2.08
1994	1,051	16,434	10,371	6,063	15.6	9.9	5.8	2.07
1995	1,029	15,731	10,079	5,652	15.3	9.8	5.5	2.01
1996	1,015	14,584	9,638	4,946	14.4	9.5	4.9	1.88
1997	1,003	13,909	9,094	4,815	13.9	9.1	4.8	1.81
1998	986	13,640	8,856	4,784	13.8	9.0	4.9	1.80
1999	970	12,724	9,480	3,244	13.1	9.8	3.3	1.71
2000	960	13,147	9,325	3,822	13.7	9.7	4.0	1.77
2001	954	13,262	9,738	3,524	13.9	10.2	3.7	1.78
2002	950	13,887	9,700	4,187	14.6	10.2	4.4	1.85
2003	949	14,224	9,660	4,564	15.0	10.2	4.8	1.86
2004	950	14,716	9,692	5,024	15.5	10.2	5.3	1.91
2005	950	13,591	9,696	3,895	14.3	10.2	4.1	1.74
2006	950	13,713	9,245	4,468	14.4	9.7	4.7	1.73
2007	951	15,268	9,179	6,089	16.1	9.7	6.4	1.92
2008	953	15,363	9,579	5,784	16.1	10.1	6.1	1.92
2009	955	15,970	9,353	6,617	16.7	9.8	6.9	2.00
2010	958	16,109	9,402	6,707	16.8	9.8	7.0	2.02
2011	957	16,402	8,992	7,410	17.1	9.4	7.7	2.06
2012	956	16,998	8,918	8,080	17.8	9.3	8.5	2.17
2013	955	16,704	8,351	8,353	17.5	8.7	8.8	2.17
2014	956	17,010	8,209	8,801	17.8	8.6	9.2	2.25
2015	958	16,459	8,233	8,226	17.1	8.6	8.5	2.19
2016	961	15,424	8,052	7,372	16.0	8.4	7.6	2.09
2017	963	13,954	7,817	6,137	14.5	8.1	6.4	1.93
2018		13,234	7,572	5,662	13.7	7.8	5.9	1.85
2019		12,819	7,611	5,208	13.2	7.8	5.4	1.82
2020		13,097	9,081	4,016	13.4	9.3	4.1	1.86

Ցանքատարածություններ։
տարի	1959	1990	1995	2000	2005	2010	2015
հազ․ հա	124^[36]	107,5^[37]	81,4	60,7^[37]	49^[38]	44,1	46,5^[38]

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագրերը

Աշխարհագրություն

Մակերևույթ

Ջրագրություն

Բնություն

Կլիմա

Ժամային գոտիներ

Բնակչություն

Էթնիկ խմբեր

Ազգային կազմ

Սեռային կազմ

Վիճակագրություն

Տնտեսություն

Արդյունաբերություն

Նավթ և գազ

Էներգետիկա

Գյուղատնտեսություն

Ծառայությունների ոլորտ

Էկոլոգիա

Քաղաքական կառուցվածքը

Սախայի Հանրապետության Սահմանադրություն (Յակուտիա)

Հանրապետության ղեկավար

Ազգային ժողով (Իլ Թումեն)

Պետական և պաշտոնական լեզուներ

Մշակույթ

Զանգվածային լրատվության միջոցներ

Հեռուստատեսություն

Գիտություն և կրթություն

Դպրոցներ, ճեմարաններ և գիմնազիաներ

Բարձրագույն և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ

Հետազոտական կենտրոններ

Յակուտիայի տոները

Տարբեր

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

Արտաքին հղումներ