Մայր աստվածուհի

Մայր աստվածուհի, աշխարհի տարբեր կրոններում, առասպելներում և դիցաբանություններում համարվում է գլխավոր աստվածուհին^[1].

Մայր աստվածուհի
աշխարհի տարբեր կրոններում, առասպելներում և դիցաբանություններում համարվում է գլխավոր աստվածուհին
Տեսակ	աստվածուհի
Ենթատեսակ	աստվածուհի
Դիցաբանություն	հունական, հռոմեական, հայկական, սլավոնական, կելտական, արաբական, շումերաաքադական, ինկերի, մայաների, Օվկիանիա
Սեռ	իգական
Կյանքի ժամանակաշրջան	Վերին քարի դաիրց մինչ օրս
Հունական գրաձև	Μητέρα θεά
Լատինական գրաձև	deam Mater
Անունը այլ լեզուներով	Մայր աստվածուհի(հայերեն), Богиня-мать(ռուսերեն), Madre de Dios(իսպաներեն), إلهة الأم(արաբերեն), الهه مادر(պարսկերեն)
Mother goddesses Վիքիպահեստում

Մոր-կնոջ կերպարի երկրպագությունը համարվում է շատ հին և վերագրվում է դեռևս պալեոլիթի ժամանակաշրջանին։ Դա բացատրվում է նրանով, որ կնոջ կերպարը նույնացնում էին կենսատու ուժի, բնության արարողի, կյանքի շարունակականությունն ապահովողի և ցեղի գոյության գաղափարի հետ։ Հետագայում՝ նեոլիթյան դարաշրջանում, հողագործության զարգացմանը զուգահեռ ձևավորվեց ընտանիքին սնուցող-կերակրող կնոջ կերպարը։ Ժամանակի ընթացքում այդ դերն ավելի ամրապնդվեց, քանի որ հիմնականում կանայք էին զբաղվում հողագործությամբ։ Չնայած ժամանակի ընթացքում կնոջ ազդեցությունը որոշակիորեն նվազել է, սակայն կնոջ՝ որպես մոր կերպարը, մինչ օրս ունի մշակութային, կրոնական և բարոյական մեծ ազդեցություն^[2]։

Առասպելական սյուժե

պալեոլիթյան արձանիկ, Լեսպյուգ, Ֆրանսիա

Հաճախ Մայր աստվածուհին նույնացվում է Երկրի հետ, նա կանացի ստեղծագործական կերպարի ամբողջական մարմնացումն է, գոյի սկիզբը։ Այն ծագել է դեռևս կրոնների զարգացման նախապատմական փուլում և տարբեր ազգերի մոտ ներկայացվել է տարբեր մարմնավորմամբ^[3]։

պալեոլիթյան վեներա

Մոր պաշտամունքը առավել համատարած բնույթ էր կրում քարի դարում, ինչի ապացույցն են Պիրենեյան թերակղզուց մինչև Սիբիր ընկած գոտու հնագիտական պեղումների գտածոները։ Հին Պաղեստինի, Հին Հնդկաստանի, Փյունիկիայի և Շումերական տարածքներում հայտնաբերված արձանիկները քանդակել են ոսկորից կամ քարից։ Նման արձանիկները կոչվում են «պալեոլիթյան վեներաներ»։ Դրանց բոլորին բնորոշ են մեծ կուրծքը, լայն կոնքերը, ազդրերը և մեծ փորը։ Ձեռքերը և ոտքերը կամ պատկերված չեն կամ բացակայում են։

մայր աստվածուհու արձանիկ, գտել են Կոստենկովից, ՌԴ

Պալեոլիթում աստվածությունների դերի և երբեմն նույնիսկ սեռի հստակ դասակարգում չի կարող կատարվել, քանի որ դրանք ներկայացվել են նախնական, ընդհանուր, սինկրետիկ պատկերացումներով ստեղծված արձանիկներով, իսկ Նեոլիթում արդեն «Մեծ մոր» կերպարը ներկայացնող արձանիկների առանձնացման հարցում մասնագիտական գրականության մեջ տարակարծություններ գրեթե չեն հանդիպում։ Փոքր Ասիայում տարածված նեոլիթյան «Նախամայր-մեծ մոր» կերպարը հանդես էր գալիս որպես անտառների, որսի, բուսականության, կենդանիների հովանավոր աստվածուհի, պտղաբերության և ծննդաբերության խորհրդանիշ^[4]։ Հիմնվելով Է. Նոյմանի, Է. Ֆրոմի, Կ. Յունգի աշխատությունների վրա, նեոլիթյան քանդակների մեջ հստակ կարելի է առանձնացնել «Մայր աստվածուհուն» խորհրդանշող արձանիկների մի ստվար խումբ, որոնք դիտարկում են որպես «Մեծ մոր նախատիպ»՝ իր բազմակի դրսևորումներով։ Նեոլիթի վաղ փուլերից սկսած՝ «Մեծ մոր» կերպավորումներով հանդես եկող բազմաթիվ մանրաքանդակների ու հարթաքանդակների պատկերագրական և ոճական առանձնահատկությունները ցույց են տալիս, որ Մայր աստվածուհու կերպարը և նրա հետագա պատկերագրումը զարգացման երկար ճանապարհ են անցել մինչև նեոլիթյան «Մեծ մոր» կերպարի առանձնացումը։

Կոնգոյի պաշտամունքային այս քանդակը օգտագործվում էր այն կանանց պահպանելու համար, ովքեր կորցրել էին իրենց երեխաներին՝ վիժելու պատճառով:

Դեռևս նեոլիթյան հուշարձաններից հայտնաբերված մարդու պատկերաքանդակները և արձանիկները գերազանցապես ներկայացնում են կանանց կերպարներ՝ հաճախ ընդգծված պտղաբերության հատկանիշներով։ Այս հանգամանքն ինքնին թույլ է տալիս ենթադրել, որ կնոջ կերպարն առանցքային տեղ էր զբաղեցնում հնագույն հասարակությունների կրոնական հավատալիքներում, ծեսերում և առասպելներում։ Առաջավոր Ասիայում հայտնաբերված նեոլիթյան շրջանի կանացի արձանիկները շատ արժեքավոր են ավելի ուշ շրջանի արձանիկների պատկերագրական տիպերի և նշանակության վերլուծության համար։ Հատկանշական է, որ նրանք բոլորն էլ բերրիության, պտղաբերության և բարեկեցության խորհրդանիշներ են, հայտնաբերվել են ամբարներից, օջախներից և պաշտամունքային հատուկ խորշերից։

Տարբեր մշակույթներում Մայր աստվածուհու պաշտամունքը կապված է եղել քարանձավների հետ, որոնք ներկայացվում էին որպես աստվածուհու խորշ։ Նաև կապում էին ջրային տարերքի, բուսականության, տիեզերական մարմինների հետ, ինչը ցույց էր տալիս պաշտամունքի տարածվածությունն ու կարևորությունը։ Չնայած, որ բոլոր կրոններում Մայր աստվածուհու կերպարի ամենակարևոր հատկանիշը պտղաբերությունն է, այնուամենայնիվ հին դիցաբանության մեջ մայր աստվածուհին ոչ միայն կյանք է տվել, այլև՝ խլել։ Հետևաբար, նա հաճախ նաև ներկայացվում է որպես անդրաշխարհի աստվածուհի։ Նեոլիթի դարաշրջանում Մայր աստվածուհին հանդես է եկել որպես բնության տարրերի ու էակների հովանավոր, որպես տիրակալ։ Բնապաշտական պատկերացումների ձևավորման ընթացքում ստեղծվել են գաղափարական կանոններ, որոնցով էլ սկսել են պատկերվել գերբնական, հետագայում արդեն աստվածային հատկանիշներով օժտված կանանց կերպարները։

Մայր աստվածուհին ցուլերի և խոյերի գկուխներ ծնելիս, Չաթալ - Հույուկ, Անթալիա

Մայր աստվածուհու կերպարը հասուն կնոջ կյանքի «պրոյեկցիան» է, ի տարբերություն մյուս երկուսի՝ երիտասարդ Սուրբ Կույսի և ծեր Նախամոր կերպարների։ Այդ պատճառով նեոլիթյան արվեստում Մայր աստվածուհին երբեմն պատկերվել է երեխային գրկած կամ ծննդաբերող կնոջ տեսքով, իսկ, օրինակ, Անատոլական Չաթալ-Հույուքում գտնված արձանիկը նրան պատկերում է ցուլերի և խոյերի գլուխներ ծնելիս։ «Պտղաբերության աստվածուհու ժեստը», «Մոր և մանկան», «Մերկ դիցուհու», «Ադորանտի» պատկերագրական տիպերում բերրիության խորհրդանիշների գերակայությունը և հենց դրանց կատարման պայմանական հարթաքանդակային ոճը գաղափարապաշտամունքային կանոնի համապատասխան հատկանիշներ էին։ Սրա հետ միասին հնագույն քանդակագործները իրենց արձանիկներում միաժամանակ պատկերել են իրական բնորդներին՝ նրանց կերպարներում ներկայացնելով բազմազան ոգիների և աստվածությունների մասին պատկերացումները։

Միջերկրածովյան ավազան, Սարդինիա կղզի

Առաջին աստվածությունները հանդես են գալիս կին աստվածուհիների կերպարներով, որպես ծննդաբերողների, արգասավորության, հողի և բուսականության խորհրդանիշ։ Մեզ հայտնի առաջին աստվածուհիներն ունեն հնագույն արմատներ, որոնք Ռ. Բրիֆֆոյի կարծիքով կարելի է բաժանել աստվածուհիների չորս հիմնական նախատիպերի՝

1. բոլոր աստվածների և ամեն գոյի նախամայր-աստվածուհի
2. կենդանիների մայր-աստվածուհի
3. «մայր-հացահատիկ», բերքի, պտղաբերության հովանավորուհի
4. «մայր-հող» կամ «մայր-երկիր»։

Չնայած այն հանգամանքին, որ նախապատմական և վաղ պատմական ժամանակներից հայտնի են տարբեր անուններով ու գործառույթներով բազմաթիվ «աստվածուհիներ», կարելի է ասել, որ վերը թվարկված հատկանիշները աստվածուհիների միջև հստակորեն բաժանված չէին։

Սուրբ Սերնին աստվածուհուն նվիրված մենհիր, Ռոդեզներ

Մայր աստվածուհու պաշտամունքը գոյատևել է մինչև նոր ժամանակներ՝ Մերձավոր Արևելքի և Հունահռոմեական դիցաբանության մեջ ներկայանալով Մեծ մոր հավաքական կերպարով։ Պաշտամունքի կրոնական շարունակականությունը հստակ արտահայտվում է այնպիսի հայտնի աստվածուհիների պատկերներում, ինչպիսիք են Իսիսը, Նութը և Մաաթը Եգիպտոսում, Իշտարը, Աստրարան և Լիլիթը Միջագետքում, Դեմետրան, Պերսեփոնեն և Հերան Հունաստանում, Ատարգատիսը, Ցերերան և Կիբելան Հռոմում^[5]։

Դիցաբանություններում Մայր աստվածուհու կերպարի երկակի բնույթի ներկայացման արդյունքում ձևավորվեցին նրա երկու հակադիր՝ բարի և չար, դրական և բացասական կերպարները և պատկերատիպերը։ Օրինակ՝ Մայր աստվածուհին չունի իրեն համազոր ամուսին, սակայն ինքը կարող է ծնել ամուսնուն, ամուսնանալ, ապա՝ կործանել, ինչպես Գեան՝ Ուրանին (Հունական դիցաբանություն)։ Կամ, ըստ Եգիպական դիցաբանության, Նուտը՝ Մայր աստվածուհին, կուլ է տալիս իր երեխային և հղիանում նրանից։

քնած կնոջ արձանիկ, մ.թ.ա 4-րդ հազարամյակ, Մալթա կղզի

Պետական կազմավորումների կայացմանը զուգահեռ, երբ կարևորվում է պատերազմի միջոցով հարուստ ավար ձեռք բերելը և սահմանների համար պայքարը, պետք է ձևավորվեր նաև կին աստվածության՝ որպես ռազմի և պատերազմի հովանավորի դերը։ Հաճախ պատկերագրության մեջ այս կանացի արձանիկները կրում են նույն ռազմական հանդերձանքը, ինչ արական աստվածությունները։ Մյուս կողմից, առևտրի և քաղաքների զարգացմանը զուգահեռ, ձևավորվեց նոր կին աստվածություն՝ առևտրի հովանավորի գործառույթով։ Սիրո, գեղեցկության և տարփանքի դիցուհու ծագումը, նույնպես կապված էր դասակարգային հասարակարգի ձևավորման հետ՝ բնորոշելով մարդկային բարքերը և թուլությունները։ Սակայն այս ամենի արդյունքում աստվածուհիները կորցրեցին իրենց վաղեմի գերակա դերը՝ տեղը զիջելով աստվածներին։

Մայր աստվածուհի, տերակոտա, Ազգային հնագիտական թանգարան, Ֆրանսիա

Ըստ որոշ մասնագետների, Մայր աստվածուհու կերպարն արտացոլվել է Երկնային տիրուհու, կաբալիստական Շեհինայի և քրիստոնեական Աստվածամոր կերպարներում ևս^[6]։

Մայր Աստվածուհու նշանագիր

Մայր Աստվածուհուն անվանել են Սնուցող, բայց դեռ վաղուց էր պարզ, որ նա ունեցել է այլ անուններ։ Նրա անունը պատկերագրել են մի շարք նշաններով՝ լուսնի մահիկ, աստղ, գալար, շրջան, շեղանկյուն, լեռ, ծառ, տուն, եղջյուր, դուռ, աղավնի, կարապ, ծիծեռն, շուշան, օձ, ցուլ,կով, եղջերու, այծ, սրանք ծառայել են որպես Աստվածուհու բազմաթիվ անունների գաղափարագրեր։ Տարածված էր Առաջավոր Ասիայում^[7]։

Սանրվածքի ձևով Մայր Աստվածուհու պատկերումն ավելի տարածված էր Եգիպտոսում և Քանանում։ Եգիպտոսում այս խորհրդանշան-սանրվածքի մեծ տարածվածության պատճառով գիտնականներն այն կոչել են «Հաթհորիսանրվածք», իսկ նշանագիրն ավելի հայտնի է «Օմեգա նշան», քանի որ այն նման է հունական մեծատառ օմեգային^[8]։

Մայր Աստվածուհու և «օմեգա» նշանի միջև կապը հայտնի դարձավ Միջագետքում կասիտական իշխանության ժամանակաշրջանին պատկանող և «kudurru» կոչվող սահմանաքարերի տվյալներով։ Կասիտական սահմանաքարերից մեկի վրա Ան, Էնլիլ, Հայ աստվածների պատկերագիր անվանա ձևերից հետո դրված է ինչ որ Աստծո անվան պատկերագիրը, որը կազմված է օմեգանշանից և ծակող, կտրող զենքի (դանակ, դաշյուն, տեգ) պատկերից։ Նույն սահմանաքարի հակառակ երեսին սեպագիր արձանագրության մեջ Ան, Էնլիլ, Հայ անուններից հետո նշվում է Նինհուրսագ ( d Nin-hur-sag-ga 2 ) Մայր Աստվածուհու անունը^[9][10]։

Մայր աստվածուհին տարբեր դիցարաններում

Հայկական դիցաբանություն

• Անահիտ, Մայր աստվածուհի, պտղաբերության և սիրո աստվածուհի

Աֆրիկյան դիցաբանություն

• Մինոհա աստվածուհի

Հին հունական դիցաբանություն

• Աֆրոդիտե
• Դեմետրա
• Հերա
• Գեա
• Պերսեփոնե
• Էոս

Հին արաբական դիցաբանություն

• Ալլաթ

Հին եգիպտական դիցաբանություն

• Իսիդա, կանացիության և մայրության աստվածուհի
• Հաթոր, սիրո և երկնքի աստվածուհի

Զրադաշտական դիցաբանություն

• Անահիտա, մաքրության և անաղարտության աստվածուհի

Հնդկական դիցաբանություն

• Ադիթի, Հնդկաստանի արիացիների աստվածուհին
• Բահուչարա Մաթա
• Դեվի
• Մաթրի, Մայր աստվածուհի
• Շաքթի կամ Պարվաթի, մայրության աստվածուհի, Տիեզերական մայր
• Ռադհա, վայշնավիզմի տիեզերական մայրերից
• Դուրգա, հինդուիզմի մայր աստվածուհին

Կելտական դիցաբանություն

• Անու (Անա), Դանա, իռլանդական աստվածների մայրը
• Բրիգիտա
• Էրնմաս

Գալլական դիցաբանություն

• Կորի, Լուսնի աստվածուհին

Փոքրասիական դիցաբանություն

• Ամմա, Ֆրիգիական աստվածուհի
• Մա, կապադովկիական աստվածուհի
• Կիբելա

Կովկասյան դիցաբանություն

• Էոս

Կենտրոնական Ամերիկայի դիցաբանություն

• Սեյբա, մայաների Մայր աստվածուհին
• Ատլատոնին, ացտեկների Մայր աստվածուհին

Հարավային Ամերիկայի դիցաբանություն

• Պաչամամա, Երկրի մայրը, Անդերի ազգերի հովանավոր աստվածուհին

Հին հռոմեական դիցաբանություն

• Վեներա
• Մաթեր Մաթութա
• Յունոնա

Սլավոնական դիցաբանություն

• Մայր Հող, մարդու, կենդանիների և բույսերի նախամայրը
• Մոկոշ կամ Մոկա, ամուսնության, ծննդաբերության, ճակատագրի, անվերջ մանում է կյանքի թելը
• Ռոժանիցի, բերքատվության, ծծնդաբերության, ընտանիքի և ընտանեկան օջախի աստվածուհի

Թյուրքական դիցաբանություն

• Ումայ
• Իդուկ Յեր-Սուբ

Շումերա-Աքադական դիցաբանություն

• Նամմի, Մայր աստվածուհի, աստվածների մայրը, մասնակցել է կավից առաջին մարդկանց ստեղծելուն
• Ինաննա, պտղաբերության և սիրո շումերական աստվածուհին
• Իշտար, պատերազմի և սիրո աքադական աստվածուհի, նման էԻնաննիին
• Նինհուրսագ կամ Կի, Մայր աստվածուհի, Երկրի աստվածուհին
• Թիամաթ, աստվածների նախամայրը, աղի ջրերի աստվածուհին

Էլամական դիցաբանություն

• Պինիկիր կամ Պինեկիր, Հյուսիսային Էլամի Մայր աստվածուհին, պանթեոնում գլխավորն է^[11][12].
• Կիրիրիշա, Էլամի հարավ-արևելյան շրջանների Մայր աստվածուհին, մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակից համարվել է պանթեոնի գլծավոր աստվածուհիներից մեկը, աստվածների մայրը։ Իսկ մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակի կեսերից համարվել է գերագույն աստված Հումպանի կինը

Այլ դիցաբանություններ

• Չակսիրակսի, կանարյան գուանչիների Մայր աստվածուհին
• Կունապիպի, Կադյարի կամ Կլիարին-Կլիարի, Օվկիանիայի հյուսիսային կղզիների բերքատվության, ծննդաբերության աստվածուհին, պատկերվել է ծեր կնոջ տեսքով։

Մոդեռն դիցաբանություն

• Մարիաննա, սիմվոլիկա
• Մայր հայրենիք

• 
  Էոս աստվածուհի, Հունաստան
• 
  Պերսեփոնե աստվածուհին, Հունաստան
• 
  Պաչամամա, Ինկերի Մայր աստվածուհին
• 
  Դուրգա աստվածուհու արձանը
• 
  Մայր աստվածուհի, Հնդկաստան
• 
  Կիբելա աստվածուհի
• 
  Աֆրոդիտե աստվածուհին, Հունաստան
• 
  Անահիտա աստվածուհին
• 
  Մեծ մոր արձանը Չաթալ-Հույուքում, մ.թ.ա 7500-5700 թվականներ, Անատոլիա
• 
  Պինիկիր աստվածուհին, Հյուսիսային Էլամ
• 
  Կենտրոնում պատկերված է Նուտ աստվածուհին, Եգիպտոս
• 
  Իշտար աստվածուհին, Միջագետք
• 
  Սլավոնական Մոկոշ աստվածուհին
• 
  Յունոնա աստվածուհին, Հռոմ

Տես նաև

• Դիցաբանություն
• Հայկական դիցաբանություն
• Հունական դիցաբանություն
• Հռոմեական դիցաբանություն
• Արաբական դիցաբանություն

Ծանոթագրություններ

1. В. С. Никольский. Основы религиоведения (ռուսերեն). МГИУ. էջ 65. ISBN 978-5-276-01023-6. «Богиня-Мать — главное женское божество в большинстве религий, соотносимое с женским творческим началом в природе.»
2. «БОГИНЯ-МАТЬ - это... Что такое БОГИНЯ-МАТЬ?». Словари и энциклопедии на Академике (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 15-ին.
3. Горшунова О. В. Священные деревья Ходжи Барора. Фитолатрия и культ женского божества в Средней Азии // Этнографическое обозрение. 2008, № 1. Сс.71-82.
4. Горшунова О. В. Идея двух начал в культе плодородия у народов Средней Азии // Среднеазиатский этнографический сборник. Ред. В. И. Бушков. Москва: Наука, 2001. Сс. 219—231.
5. «Inanna». World History Encyclopedia (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին.
6. Горшунова О. В. Женское божество в системе религиозно-мировоззренческих представлений народов Средней Азии. М.: ИЭА РАН, 2007. — С. 380.
7. J. Black, A. Green (2000). Gods, demons and symbols of ancient Mesopotamia. University of Texas press. էջ 146.
8. Մարտիրոսյան, Համլետ (2008). Հայկական ժայռապատկերների և հին աշխարհի գրային համակարգերի ծագումնաբանական առնչությունները. Բազմավէպ. էջեր 198–247.
9. Ward, W. H. (1910). The seal cylinders of western Asia. The Carnegie institution of Washington. էջեր https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.283742/page/n435 404.
10. Hamlet Martirosyan «The Armenian signs from the Paleolithic up to the Middle Ages»։
11. Edwards, I.E.S.; Hammond, N. G. L. The Cambridge Ancient History Volume 1, Part 2: Early History of the Middle East / C. J. Gadd. — 3. — Cambridge University Press, 1971. — ISBN 978-0-521-07791-0
12. Lurker, Manfred The Routledge dictionary of gods and goddesses, devils and demons. — 2nd. — 2004. — С. 2. — ISBN 978-0-415-34018-2

Գրականություն

հայերեն

• Գոհար Սարգսյան, Մայր աստվածուհու դիցաբանական կերպարը, 2013
• Սարգիս Հարությունյան, Հայ հին վիշապաշխարհը, 1987

Լրացուցիչ գրականություն

ռուսերեն

• Баркова, Александра Леонидовна Женщина с воздетыми руками: мифологические аспекты семантики образа // Образ женщины в традиционной культуре. — МГУ, 2002
• Великая богиня // Голан А. Миф и символ
• Мифы народов мира (энциклопедия) / Под ред. С. А. Токарева, — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994, С. 178
• Мень, Александр Владимирович История религии. т. 2
• Широкова, Надежда Сергеевна Культ богинь-Матерей у древних кельтов Արխիվացված 2021-08-09 Wayback Machine // Проблемы античной истории. Сборник научных статей к 70-летию со дня рождения проф. Э. Д. Фролова. / Под ред. д-ра ист. наук А. Ю. Дворниченко — СПб., 2003. ISBN 5-288-03180-0

այլ լեզուներով

• Christopher L. C. E.Witcombe. Women in Prehistory. The Venus of Willendorf. EARTH MOTHER — MOTHER GODDESS Արխիվացված 2010-08-19 Wayback Machine
• del Giorgio J. F. The Oldest Europeans. — 1st ed. — Caracas, Venezuela: A.J. Place, 2005. — 280 с. — ISBN 980-6898-00-1
• Goldin P. R. «On the Meaning of the Name Xi wangmu, Spirit-Mother of the West.» Paul R. Goldin. Journal of the American Oriental Society, Vol. 122, No. 1/January-March 2002, pp. 83–85.
• Gimbutas M. The Language of the Goddess: Unearthing the Hidden Symbols of Western Civilization. — San Francisco: Harper & Row, 1989. — 388 с. — ISBN 0-06-250356-1
• Gimbutas M. The Civilization of the Goddess. — 1st ed. — San Francisco, Calif.: HarperSanFrancisco, 1991. — 529 с. — ISBN 0-06-250337-5
• Jain P. C. «Conception and Evolution of The Mother Goddess in India.»2004
• Neumann E. The Great Mother. Bollingen; Repr/7th edition. Princeton: Princeton University Press, 1991. ISBN 0-691-01780-8.
• Knauer E. R. «The Queen Mother of the West: A Study of the Influence of Western Prototypes on the Iconography of the Taoist Deity.» In: Contact and Exchange in the Ancient World. Ed. Victor H. Mair. University of Hawai’i Press. 2006 pp. 62–115. ISBN ISBN 978-0-8248-2884-4; ISBN ISBN 0-8248-2884-4
• Mellaart J. The Neolithic of the Near East. — New York: Scribner's Sons, 1975. — 300 с. — ISBN 978-0-684-14484-9
• White G. The Queen of Heaven: A New Interpretation of the Goddess in Ancient Near Eastern Art. — London: Scribner's Sons, 1975. — 189 с. — ISBN 978-0-955-90371-7