Հին հայերեն թարգմանական գրականություն

Հին հայերեն թարգմանական գրականություն — անտիկ և միջնադարյան գրականության հայերեն թարգմանություններ` կատարված 5-18-րդ դարերում^[3]։

Դեռ վաղ ժամանակաշրջանում Հայաստանում ձևավորված էր թարգմանական արվեստի կայուն ավանդույթ ^[4]։ Ելնելով ընդգրկուն աշխատանքների բնույթից, թարգմանությունների նպատակներից և սկզբունքներից, հին հայերեն թարգմանական գրականության պատմությունը բաժանվում է մի քանի էտապների։

Հայ գրականության ողջ գոյության ընթացքում նրա զարգացումը ուղեկցվել է այլ լեզուների` հունարեն, սիրիական, լատիներեն, արաբերեն թարգմանություններով։ Այդ թարգմանությունները եղել են հայերեն բանահյուսության հարստացման կարևորագույն աղբյուրներից մեկը։ Միջնադարում առանձին թարգմանություններ արվել են նաև վրացերեն, պարսկերեն, հին ֆրանսերեն, եթովպերեն, ռուսերեն, անգլերեն, իտալերեն, լեհերեն և իսպաներեն լեզուներից^[5]։ Թարգմանական գործը, որպես կանոն, իր բուռն զարգացումն ստացել է հայկական մշակույթի վերելքի ու ծաղկունքի շրջանում, երբ ժողովրդի հոգևոր կյանքը զգաց նոր ու հարուստ աղբյուրների պահանջ իրենց աճող կարիքների եւ հետաքրքրությունների համար^[6]։ Թարգմանությունները Հայաստանի մյուս ազգերի հետ դարերով ունեցած մշակութային հարաբերությունների վառ արտացոլումն են^[7], երկարատև պատմության ընթացքում նրանք հայ ընթերցողին են ներկայացրել այլ ժողովուրդների գրականության հուշարձանները^[8]։

Շատ հայերեն թարգմանություններ եզակի են, քանի որ այդ գործերի բնօրինակները կորել են, իսկ տեքստերը մասամբ կամ ամբողջությամբ պահպանվել են միայն հայկական թարգմանության շնորհիվ։ Որոշ դեպքերում այդ թարգմանությունները նպաստեցին միջնադարյան հայկական մշակույթի և գիտության տարբեր ոլորտների զարգացմանը։

Միջնադարյան Հայաստանում առաջին հայ թարգմանիչները դասվում էին^[en] սրբերի շարքին^[9]։ Հին հայերեն թարգմանական գրականությունը ընդգրկում է մշակույթի և գիտության տարբեր բնագավառներ. գեղարվեստական գրականություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, օրենք, բժշկություն և այլն։

Հայոց պատմությունը գրեթե միշտ եղել է Արևելքի եւ Արևմուտքի սահմանագծին։ Իր պատմական փորձով, նա ցույց է տվել, որ այս երկու աշխարհները միմյանց հակառակ չեն, այլ միմյանց փոխլրացնող են և կարող են համակցվել ու ներդաշնակվել։ Պահպանելով իր պատմական և մշակութային ինքնությունը, իր պատմության հենց սկզբից հայ ժողովուրդը երկխոսության մեջ էր մյուս մշակութային քաղաքակրթությունների հետ^[10]։ Հայկական թարգմանության դպրոցների առաջացումը և զարգացումը կարող են կապված լինել հենց Հայաստանի պատմական և մշակութային իրադարձությունների հետ^[11]։

Արդեն մ.թ.ա. III-I դարերում հայերն ունեցել են հատուկ «մեհենական գրեր»^[12], որոնցով ստեղծվում էին տաճարային գրքեր և տարեգրություններ, սակայն այս մատենագրությունը ուներ միայն նեղ կիրառություն։ Մ.թ. 1-ին դարի սկզբի հեղինակ Ֆիլոն Ալեքսանդրիացին հաղորդում է Մետրոդոր Սկեպսիսկացու^[13] ստեղծագործություններից մեկի հայերեն թարգմանության մասին։ Մինչև 406 թվականի հայերեն գրերի ստեղծումը, հայերը գրում էին հունարեն, արամեական և սիրիական լեզուներով։ Հայաստանում չկար այն երկրների լեզվային բազմակարծությունը ինչպիսիք էին Բյուզանդիան, Իրանը կամ Խալիֆայությունը, սակայն ռազմական, քաղաքական, առևտրային, մշակութային և դավանանքային բնույթի անընդհատ փոխգործակցությունը հաղորդակցության մեջ էին դնում այդ լեզուները^[14]։

Հայաստանում Երկար ժամանակ զգալի ազդեցություն է ունեցել հելլենիզմը։ Երիտասարդ հայերը կրթություն էին ստանում Անտիոքի, (որտեղ նրանք ուսանողներ էին, օրինակ Լիբանիոսը), Աթենքի, Ալեքսանդրիայի և այլ քաղաքների հայտնի հանրակրթական դպրոցներում։ Նրանցից ոմանք նույնիսկ դարձան արտերկրում հայտնի գիտնականներ, օրինակ, Պարույր Հայկազնը Աթենքում։ Չնայած արդեն մ.թ.ա. 480-ին հայերը եղել են Քսերքսես I-ի Հունաստան հասած բանակի մասը, այնուամենայնիվ, Հայաստանում հելլենիզմի երկարատև ազդեցությունը ոչ թե Հին Հունաստանի հետ անմիջական շփման արդյունքն էր, այլ ավելի շուտ հունական մշակույթի հետ շփման պտուղը` ուսումնասիրվող ուշ հնագիտական դպրոցներում, հայտնի քրիստոնեական թարգմանություններով^[15]։

Ֆեոդալական հարաբերությունների խորացման, Մեծ Հայքի ճգնաժամի պայմաններում եկեղեցու որպես սոցիալ-քաղաքական գործոնի ամրապնդման, քրիստոնեության ամրապնդման և վերջնական հաղթանակի հետ կապված երևույթների համատեղ վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս ավելի լավ հասկանալ 4-րդ դարի վերջից մինչ 5-րդ դարի սկզբի քաղաքական եւ գաղափարական մթնոլորտը, որով պայմանավորված էին հայ գրերի ստեղծումը և ամբողջ հոգևոր մշակույթի ծաղկունքը։ Հինգերորդ դարի սկիզբը մշակութային հեղափոխության շրջան էր, որը նորացրեց ժողովրդի ողջ հոգևոր աշխարհը, ընդ որում` այնպիսի անբարենպաստ քաղաքական իրավիճակում, երբ բարձրացված էր ազգի ֆիզիկական գոյության հարցը։ Այս իրավիճակում, սեփական լեզուն, մշակույթը և հոգևոր ինքնությունը պահպանելու խնդիրը ողջ կարևորությամբ առաջ քաշեց հայկական գրերի ու գրականության ստեղծման հարցը` որպես համախմբման հզոր միջոց^[16]։

387 թվականին տեղի ունեցավ Հայաստանի առաջին բաժանումը, երբ երկիրը բաժանվեց Հռոմի և Պարսկաստանի միջև, իսկ 428 թվականին ամբողջովին վերացվեց վասալ Արշակյանների թագավորությունը։ Այս երկու տերություններն էլ վարում էին կրոնական և մշակութային յուրացման քաղաքականություն։ 449-451 և 481-484 թվականներին հայերը երկու անգամ ապստամբեցին Պարսկաստանի կրոնական ճնշման և երկրի ներքին ինքնավարության ոչնչացման դեմ։ Բյուզանդիայի հետ հարաբերությունները նույնպես իդեալական չեն։ 554-ին, Դվինի երկրորդ ժողովին հայկական եկեղեցին վերջապես դադարեցրեց իր կրոնական-դոգմատիկ հարաբերությունները Բյուզանդիայի հետ^[17]։ Չնայած այս ներքին ցնցումներին ոը հայոց պետականության անկմանը, հետագա 5-7-րդ դարերը դարձան հայ մշակույթի ծաղկման դարաշրջան^[18]։ Հետագայում, այնուամենայնիվ, նա մեծապես տուժեց արաբական արշավանքներից^[19]։

Այբուբենի գյուտից հետո մի քանի տասնամյակների ընթացքում հայ հեղինակների ստեղծած ինքնուրույն ու թարգմանված աշխատանքները նախատեսված էին ապահովելու իշխող դասակարգի մտավորականության գաղափարախոսներին, որոնք ղեկավարում էին պայքարը արտաքին և ներքին թշնամիների դեմ։ Այս ստեղծագործությունները և թարգմանությունները կազմում են հնագույն հայ գրականության ոսկե ֆոնդը, որն էլ կարևոր տեղ է գրավում համաշխարհային գրականության և գիտության պատմության մեջ^[20]։ Ըստ Սոնի Բրենտիեսի, Մաքս Պլանկի անվան Գիտության պատմության ինստիտուտից, 5-րդ և 6-րդ դարերում Աթենքի և Ալեքսանդրիայի նեոպլատոնիկ դպրոցներում ճանաչված ուսումնական ծրագիրը, ինչպես նաև այնտեղ ազդեցության համար պայքարը, մեծ դեր խաղաց սիրիական և հայ քրիստոնյաների թարգմանական շարժումների ձևավորման գործում^[21]։

Հայկական թարգմանական գրականությունն ընդունված է բաժանել հետևյալ հինգ ժամանակաշրջանների^[22]^[23]։

դասական թարգմանություններ, 5-րդ դար,
Հունաբան դպրոց, 5-րդ դարի ավարտից մինչ 8-րդ դարի սկիզբ,
կիլիկյան թարգմանություններ, 12-13-րդ դարեր,
միատարր գրականություն, 14-րդ դար,
ուշ միջնադարյան թարգմանություններ, 17-18-րդ դարեր։

Նախահունաբանական շրջան։ Թարգմանչական շարժման սկիզբ

Ըստ ժամանակագրության, հայ թարգմանական գրականության պատմության առաջին շրջանն ընդգրկում է հինգերորդ դարի առաջին կեսը^[24], մասնավորապես, հայոց այբուբենի ստեղծման և 460-ականների միջև ընկած ժամանակահատվածը^[25]^[26]։ «Նախահունաբանական» հասկացությունը^[27] առաջինը ներկայացրել են^[28] Լաֆոնտենն ու Կուլին Գրիգոր Նազիանզացու^[29] քարոզների թարգմանության համար։ Հայագիտության մեջ տարածված է նաև «դասական թարգմանություններ» հասկացությունը^[30]։ Որոշ գիտնականներ դա այլ կերպ էին անվանում Акинян^[de]. «Արծաթե դարի թարգմանություններ», Աճառյանը` «Պոստ-մեսրոպական շրջան», Վայտենբերգը` վաղ հունաբանական տեքստեր^[29]։

Ընդհանուր առմամբ, 406 թվականի հայերեն գրերի ստեղծումից հետո թարգմանական գրականությունը չափազանց կարևոր դեր խաղաց հայերի մտահորիզոնի ընդլայնման և հայոց լեզուն հարստացնելու գործում, հենց այդ ժամանակ է Հայաստանում սկսվում թարգմանական շարժումը^[7]։ Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակն ու նրանց աշակերտները թարգմանիչների նոր ձևավորված դպրոցից^[31] արդեն առաջին տասնամյակների ընթացքում կատարեցին անտիկ գրականության տասնյակ կարևորագույն թարգմանություններ^[32], իրագործեցին բեղմնավոր գրական գործունեություն^[33]։ Նախահունաբանական դարաշրջանի թարգմանությունները բաժանվում են հետևյալ խմբերի` եկեղեցական հայրաբանական, վկայաբանական և վարքագրական, եկեղեցական կանոններ, պատմական աշխատանքները^[24]^[34]։ Դրանց նպատակն էր տրամադրել կրոնական կրթություն` ուղղված կողմնորոշելու ազգային եկեղեցու եկեղեցական և գաղափարական գործունեությունը^[35]։

Առաջին հայերեն թարգմանած գործը եղավ Աստվածաշունչը^[36]։ 5-րդ դարի առաջին կեսին հայերը մասամբ կամ ամբողջությամբ^[37] թարգմանեցին նաև перевели также труды Աթանաս Ալեքսանդրացու, Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նյուսացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու, Եվսեբիոս Կեսարացու, Եպիփան Կիպրացու, Եվագրիուս Պոնտացու, Եպիփան Էմեսիացու, Արիստիդես Աթենացու, Եփրեմ Ասորու, Մեֆոդի Օլիմպացու, Ակակի Մելիտինսկու, Գրիգոր Հրաշագործի, Հիերոնիմոսի, Հիպպոլիտոսի, Ափրահատի, Կյուրեղ Երուսաղեմացու, Եվստաֆիա Անտիոքացու, Իպոլիտ Բոստրիյսկու, Պրոլդուլի^[38], Իգնատիոս Անտիոքացու^[37] և Մակարի Երուսաղեմցու^[39]: Կրոնական բնույթի որոշ գործեր մինչ այդ արդեն թարգմանվել էին բանավոր թարգմանության ավանդույթի շրջանում, քանի որ պատարագը IV դարում բանավոր թարգմանվել էր հայերեն։ Այս դարի թարգմանությունները կատարվել են բացառապես երկու լեզուներից` սիրիական լեզվից և հունարենից, ընդ որում, ամենավաղը սիրիական տեքստերն էին, չնայած ծավալով և լուսաբանման առումով, նրանք զիջում էին հունականից^[40]։ Այս ժամանակահատվածում հունական փոխառություններն ավելի քիչ են հանդիպում, քան հունաբանական դպրոցի հետագա թարգմանություններում^[10], թարգմանության տեխնիկան ad senum^[41]:

Այնուամենայնիվ, 5-րդ դարի 60-ական թվականներից առաջ կատարված թարգմանությունները կարող էին բավարարել միայն հայ գործիչների ավագ սերնդին։ Այդ աշխատանքները լիովին արտացոլեցին այդ դարաշրջանի ներքին և արտաքին հակառակորդների դեմ գաղափարական պայքարի էությունը։ Միևնույն ժամանակ, ակնհայտ է, որ հինգերորդ դարի առաջին կեսին թարգմանված գրականությունը իր բովանդակությամբ և գաղափարախոսական ուղղությամբ միակողմանի էր։ Այն չէր կարող ծառայել նոր սերնդի կարիքներին, որը բախվում էր նոր մարտահրավերներին^[42]։

Թարգմանված գրականությունը նպաստեց սեփական ազգային գրության տարբեր ժանրերի ստեղծմանը` 5-րդ դարում ստեղծվել է Հայ գրականության ավելի քան տաս բնօրինակ ստեղծագործություն^[43]։

Հունաբան դպրոց

[1]
Richard Stoneman, 2009, էջ 63
[2]
Kouymjian, 2011, էջ 112
[3]
Мкртчян, 1986, էջ 130
[4]
Налбандян, 1984, էջ 287
[5]
Тер-Петросян, 1984, էջ 5
[6]
Тер-Петросян, 1984, էջ 58
[7]
Peter France, 2001, էջ 190
[8]
Налбандян, 1988, էջ 493
[9]
Ken Parry, 2010, էջ 28
[10]
Болоньези, 1979, էջ 54
[11]
Weitenberg, 1997, էջ 168
[12]
Дьяконов, Кудрявцев, 1956, էջ 423
[13]
Тревер, 1953, էջ 11, 15
[14]
Арутюнова-Фиданян, 2014, էջ 9
[15]
Anthony Grafton, Glenn W Most, Salvatore Settis, 2010, էջ 77—78
[16]
Аревшатян, 1973, էջ 23
[17]
Мурадян, 1964, էջ 105
[18]
Кудрявцев, 1956, էջ 770
[19]
Everett Ferguson, 2013, էջ 119
[20]
Аревшатян, 1973, էջ 23—24
[21]
Georgia L. Irby, 2016, էջ 998
[22]
Մկրտչյան, 1986, էջ 130
[23]
Տեր-Պետրոսյան, 1984, էջ 7
[24]
Христианская Армения: Энциклопедия, 2002, էջ 382
[25]
Муравьёв, 2001, էջ 286—322
[26]
Тер-Петросян, 1984, էջ 12
[27]
Мурадян, 2005, էջ 190
[28]
Paola Pontani, 2010, էջ 130
[29]
Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 325
[30]
Тер-Петросян, 1984, էջ 8
[31]
Encyclopædia Britannica
[32]
Аревшатян, 1979, էջ 269
[33]
Налбандян, 1984, էջ 286
[34]
Аревшатян, 1973, էջ 26
[35]
Арутюнова-Фиданян, 2014, էջ 10
[36]
Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian, 2000, էջ 96
[37]
Everett Ferguson, 2013, էջ 118
[38]
Аревшатян, 1973, էջ 26-28
[39]
Terian, 2008, էջ 27, 62
[40]
Тер-Петросян, 1984, էջ 10
[41]
Weitenberg, 1997, էջ 166
[42]
Аревшатян, 1984, էջ 513
[43]
Аревшатян, 1979, էջ 270

[Richard_Stoneman—2009——63-1] [1]
Richard Stoneman, 2009, էջ 63

[Kouymjian—2011——112-2] [2]
Kouymjian, 2011, էջ 112

[Мкртчян—1986——130-3] [3]
Мкртчян, 1986, էջ 130

[Налбандян—1984——287-4] [4]
Налбандян, 1984, էջ 287

[Тер-Петросян—1984——5-5] [5]
Тер-Петросян, 1984, էջ 5

[Тер-Петросян—1984——58-6] [6]
Тер-Петросян, 1984, էջ 58

[Peter_France—2001——190-7] [7]
Peter France, 2001, էջ 190

[Налбандян—1988——493-8] [8]
Налбандян, 1988, էջ 493

[Ken_Parry—2010——28-9] [9]
Ken Parry, 2010, էջ 28

[Болоньези—1979——54-10] [10]
Болоньези, 1979, էջ 54

[Weitenberg—1997——168-11] [11]
Weitenberg, 1997, էջ 168

[Дьяконов,_Кудрявцев—1956——423-12] [12]
Дьяконов, Кудрявцев, 1956, էջ 423

[Тревер—1953——11,_15-13] [13]
Тревер, 1953, էջ 11, 15

[Арутюнова-Фиданян—2014——9-14] [14]
Арутюнова-Фиданян, 2014, էջ 9

[Anthony_Grafton,_Glenn_W_Most,_Salvatore_Settis—2010——77—78-15] [15]
Anthony Grafton, Glenn W Most, Salvatore Settis, 2010, էջ 77—78

[Аревшатян—1973——23-16] [16]
Аревшатян, 1973, էջ 23

[Мурадян—1964——105-17] [17]
Мурадян, 1964, էջ 105

[Кудрявцев—1956——770-18] [18]
Кудрявцев, 1956, էջ 770

[Everett_Ferguson—2013——119-19] [19]
Everett Ferguson, 2013, էջ 119

[Аревшатян—1973——23—24-20] [20]
Аревшатян, 1973, էջ 23—24

[Georgia_L._Irby—2016——998-21] [21]
Georgia L. Irby, 2016, էջ 998

[Մկրտչյան—1986——130-22] [22]
Մկրտչյան, 1986, էջ 130

[Տեր-Պետրոսյան—1984——7-23] [23]
Տեր-Պետրոսյան, 1984, էջ 7

[Христианская_Армения:_Энциклопедия—2002——382-24] [24]
Христианская Армения: Энциклопедия, 2002, էջ 382

[Муравьёв—2001——286—322-25] [25]
Муравьёв, 2001, էջ 286—322

[Тер-Петросян—1984——12-26] [26]
Тер-Петросян, 1984, էջ 12

[Мурадян—2005——190-27] [27]
Мурадян, 2005, էջ 190

[Paola_Pontani—2010——130-28] [28]
Paola Pontani, 2010, էջ 130

[Valentina_Calzolari,_Michael_E._Stone—2014——325-29] [29]
Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 325

[Тер-Петросян—1984——8-30] [30]
Тер-Петросян, 1984, էջ 8

[Encyclopædia_Britannica———-31] [31]
Encyclopædia Britannica

[Аревшатян—1979——269-32] [32]
Аревшатян, 1979, էջ 269

[Налбандян—1984——286-33] [33]
Налбандян, 1984, էջ 286

[Аревшатян—1973——26-34] [34]
Аревшатян, 1973, էջ 26

[Арутюнова-Фиданян—2014——10-35] [35]
Арутюнова-Фиданян, 2014, էջ 10

[Agop_Jack_Hacikyan,_Gabriel_Basmajian,_Edward_S._Franchuk,_Nourhan_Ouzounian—2000——96-36] [36]
Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian, 2000, էջ 96

[Everett_Ferguson—2013——118-37] [37]
Everett Ferguson, 2013, էջ 118

[Аревшатян—1973——26-28-38] [38]
Аревшатян, 1973, էջ 26-28

[Terian—2008——27,_62-39] [39]
Terian, 2008, էջ 27, 62

[Тер-Петросян—1984——10-40] [40]
Тер-Петросян, 1984, էջ 10

[Weitenberg—1997——166-41] [41]
Weitenberg, 1997, էջ 166

[Аревшатян—1984——513-42] [42]
Аревшатян, 1984, էջ 513

[Аревшатян—1979——270-43] [43]
Аревшатян, 1979, էջ 270

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

Նախահունաբանական շրջան։ Թարգմանչական շարժման սկիզբ

Հունաբան դպրոց

Wikiwand in your browser!

Հին հայերեն թարգմանական գրականություն

Նախահունաբանական շրջան։ Թարգմանչական շարժման սկիզբ

Հունաբան դպրոց

Wikiwand in your browser!

Պատմա-քաղաքական և մշակութային ֆոն

Պատմական ակնարկ

Ծանոթագրություններ