Հարթագյուղ

Հարթագյուղ, գյուղ Հայաստանի Լոռու մարզի Սպիտակ համայնքում^[1]։

Գյուղ
Հարթագյուղ
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Լոռու մարզԼոռու մարզ
Համայնք	Սպիտակ (համայնք) | Սպիտակ համայնք[1]
Հիմնադրված է	1820 թ.
Այլ անվանումներ	Ղալթախչի
ԲԾՄ	1730 մ
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	1035[2] մարդ (2011)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Պաշտոնական կայք	bager.am
Հարթագյուղ (Հայաստան) Հարթագյուղ (Լոռու մարզ)
Հարթագյուղ Վիքիպահեստում

Գյուղը նախկինում Ղալթախչի անվան տակ ընդգրկված է եղել Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառում։ Հետո մտել է Ղարաքիլիսայի գավառի մեջ։ Հետո՝ Լենինականի գավառի։ Գտնվում էր Փամբակի շրջանում։ 1937 թ. Սպիտակի շրջանի գյուղերից էր։ Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1730 մետր։ Գյուղի վարչական տարածքը կազմում է 23.59 հա։ Հեռավորությունը մարզկենտրոն Վանաձորից՝ 45 կմ։ Սպիտակից և Գյումրիից հեռավորությունը՝ 25 կմ է։ Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, կարտոֆիլի, հացահատիկի, կտավատի, տարբեր գյուղատնտեսական կուլտուրաների մշակությամբ և այգեգործությամբ։ Գյուղում է գտնվում Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (19-րդ դար), իսկ 1 կմ արևելք՝ Սուրբ Հովհաննես մատուռ (Հարթագյուղ) Ծաղկաբեր գյուղի վարչական տարածքում։ Այն գտնվում է գյուղի մերձակա լեռան կատարին՝ Փամբակի լեռնաշղթայի անմատչելի բարձունքներից մեկի վրա։ Մատուռի նախնական, հին տեսքը չի պահպանվել։ Զորավոր Սուրբ Հովհաննես մատուռը երեք անգամ պայթեցվել և այրվել է կոմունիստական ռեժիմի օրոք և երեք անգամ վերականգնվել է գյուղացիների ջանքերով։ Վերջին անգամ վերաշինվել է 1958 թ-ին։ Վերջին տարիներին՝ ուխտավորների կողմից, մատուռի շուրջը տեղադրվել են հարյուրավոր խաչքարեր։ Ամենայն հավանականությամբ մատուռը եղել է մինչև արևմտահայերի այստեղ հաստատվելը։ Սրբավայրը Արևելյան Հայաստանի յոթ հայտնի ուխտավայրերից է, հիշատակում է Ղևոնդ Ալիշանը/Վենետիկի Ս. Ղազար կղզ/։ Ավելի հին աղբյուր դեռևս չկա։

Մատուռի մասին իր նամակներում և բանաստեղծություններում անրադառնում է հայ մեծանուն բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազը։

Մատուռի մասին տեղեկություններ է հաղորդում նաև 20-րդ դարի խոշորագույն միստիկ-իմաստասեր Գեորգի Գյուրջիևը իր Հայտնի մարդկանց հետ գրքում։

Անցյալ դարերի ընթացքում մատուռը եղել է Ալեքսանդրապոլի գավառի վարդավառյան ամենանշանավոր ուխտավայրերից մեկը։

Պատմություն

Ամառը՝ Հարթագյուղում

Հարթագյուղը պատմական վկայագրերի համաձայն հիմնադրվել է 1801֊1828 թթ-ին։ Գյուղը հիմնադրել են Ռշտունիքից, Մուշից, Բասենից, Էրզրումից և Ալաշկերտից գաղթած արևմտահայերը։ Հետագայում գյուղը համալրվել է փոքրաթիվ վանեցիներով և կարսեցիներով։ Գաղթականներով համալրման վերջին փուլը 1918-1922 թթ էր։ Որոշ արխիվային փաստաթղթերում Ալեքսանդրապոլի գավառի Ղալթախչի գյուղը հիշատակվում է որպես գործող բնակավայր դեռևս 1820 թվականից։ Կաթողիկոսական դիվաններից մեկում հիշատակվում է նույնանուն գյուղը որտեղ բնակություն են հաստատել կարսեցի ընտանիքներ։ Առաջին արևմտահայերը եկել են այստեղ 1801-թվին։ Մյուսները եկել են Ադրիանապոլսի պայմանագրի կնքումից հետո (1829֊1931 թթ)։ Գյուղը հայաբնակ է եղել մինչև Շահ Աբասի կողմից տեղահանվելը (մինչև 1603-1604 թթ)։ Հարթագյուղի և Մեծ Պարնիի միջև կային 7-8 ջրաղացների հետքեր, իսկ գյուղի կենտրոնական մասում հինավուրց ձիթհանն էր։ Այն վիթխարի կառույց է եղել հազարաշեն ծածկով, որը քանդվել է խորհրդային տարիներին, դպրոցի բակը բարեկարգելու նպատակով։ Գյուղի տարածքում կան մի շարք հինավուրց մատուռներ՝ Սուրբ Ճգնավոր, Սուրբ Խաչեր, Սուրբ Նշան և այլն։ Ամենայն հավանականությամբ, 1800 ականներին հիմնադրված գյուղը հիմնադրվել է նախկին բնակավայրի հիմքերի վրա, որը հիմնովին ավերվել էր նաև Հասան խանի արշավանքների ժամանակ։ Գյուղի բնակիչների զբաղմունքն իր արտահայտությունն է գտել գյուղի թուրքերեն անվան մեջ։ Անցյալ դարերի ընթացքում Ալեքսանդրապոլի գավառում շատ տարածված էր մասնագիտությունների, արհեստի և զբաղմունքի նաև թուրքերեն անվանումները և արևմտահայ բարբառներում ինտենսիվ գործածումը։ Թամբի փայտե կմախքը պատրաստողները կոչվել են ղալթախչի։

Հարթագյուղը, որպես հնագույն բնակավայր գոյություն ունի վաղնջական ժամանակներից։ Այդ մասին են վկայում գյուղի տարածքում հայտնաբերված հնագույն ամրոցատեղին(մ.թ.ա 2֊1 հազ.) և հնագույն դամբարանադաշտը՝ մ․թ․ ա. 4-1 հազարամյակ։ Հարթագյուղից հայտնաբերված հնագիտական նյութերը, Հայկական լեռնաշխարհի այլ անկյուններից հայտնաբերված նյութերի հետ միասին ներկայացնում են նախաբնիկների մեկ միասնական, ծագումնաբանորեն շաղկապված և երկարատև զարգացող մշակույթը։ Հարթագյուղից հայտնաբերվել են վաղ բրոնզեդարյան բազմաթիվ նյութեր։ Բացի վաղ բրոնզեդարյան նյութերից, Հարթագյուղում կան նաև վաղ երկաթի, ուրարտական և անտիկ շրջանի գտածոներ։ Հարթագյուղի տարածքում է Խոյի՝ հսկայական քարե կերտվածքը, գյուղից 5 կիլոմետր հարավ գտնվում է «Բագեր» հնագույն բնակատեղին, «Խարաբեք» միջնադարյան բնակատեղին և «Ցից քարերը», որտեղից գեղեցիկ տեսարան է բացվում դեպի Արագած լեռը։

Բնակլիմայական պայմաններ

Կլիման խիստ է, ձմռանը լինում է ցուրտ, գարունը սովորաբար ուշացած է գալիս, ամառը զով է՝ հաճախակի քամիներով։ Տարեկան տեղումների քանակը ցածր է։ Վերջին տարիներին նկատվում է ձնածածկույթի խիստ պակաս։ Լինում է կարկտահարություն, սելավներ։ Գյուղը գտնվում է ուժեղ սեյսմիկ գոտում, լինում են երկրաշարժեր։ Աղետալի են եղել 1926 թ. և 1988 թ. երկրաշարժերը։

Բնակչություն

Ըստ Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների՝ Հարթագյուղի մշտական բնակչությունը կազմել է 1035, առկա բնակչությունը՝ 957 մարդ^[2]։ 1831 թվականից ի վեր բնակեցված է հայերով^[3]։ Հարթագյուղի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում՝ ստորև^[4].

Տարի	1831	1873	1897	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2001	2011
Բնակիչ	195	1000[3]	1514	969	1507	1620	1722	1344	936[5]	1226	1035[2]

Պատկերասրահ

• 
  Սուրբ Հովհաննես մատուռ
• 
  Հյուրեր՝ Հարթագյուղում
• 
  Հնագույն գտածոներ Հարթագյուղից Մ․թ․ ա 2 –րդ հազարամյակ
• 
  Աշունը՝ Հարթագյուղում
• 
  Հնագույն գտածոներ Հարթագյուղից Մ․թ․ ա 2 –րդ հազարամյակ
• 
  Կուր–Արաքսյան մշակույթին պատկանող խեցեղեն Հարթագյուղից։ Մ․թ․ ա 3–րդ հազարամյակ
• 
  Ցից քարերը և Արագածը
• 
  Հին հացատուն Հարթագյուղում
• 
  Կամուրջ Հարթագյուղում
• 
  Հաչասարը (Աչասար) Սուրբ Հովհաննեսի սարից
• 
  Ձմեռը Հարթագյուղում
• 
• 
  Գարունը՝ Հարթագյուղում

Տես նաև

• Լոռու մարզ
• Հարթագյուղի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Լոռու մարզ)

Ծանոթագրություններ

1. Տեղեկություններ Սպիտակ համայնքի մասին Լոռու մարզի մարզպետարանի կայքում, (արխիվացված 02․07․2023 թվական)։
2. 2011 թ Հայաստանի մարդահամարի արդյունքները
3. Զավեն Կորկոտյան, «Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931)»
4. «Հայաստանի հանրապետության բնակավայրերի բառարան, էջ 119» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2015 Մարտի 27-ին.
5. «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ. 5, էջ 755