Մարդու տասներկումատնյա աղիք

Տասներկումատնյա աղիք (լատին․՝ duodénum), մարդու բարակ աղիների սկզբնական բաժինը, որն անմիջապես հաջորդում է ստամոքսի ելքային բաժնին։

Մարդու տասներկումատնյա աղիք
Տեսակ	օրգանի տիպ և անատոմիական կառուցվածքների դաս
Ենթադաս	organ segment?[1] և անհատական ​​անատոմիական կառուցվածք
Մասն է	բարակ աղիք
Զարկերակ	inferior pancreaticoduodenal artery?
Երակ	pancreaticoduodenal veins?
Միանում է	Ստամոքս և Աղիճ աղիք
MeSH	A03.556.124.684.124 և A03.556.875.249
Foundational Model of Anatomy	7206
Terminologia Anatomica 98	A05.6.02.001
Նկարագրված է	Գրեյի անատոմիա (20-րդ հրատարակություն)[2], Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան և Բրոքհաուզի և Եֆրոնի փոքր հանրագիտական բառարան
Duodenum Վիքիպահեստում

Անուն

Հատկանշական անունը պայմանավորված է նրանով, որ դրա երկարությունը հավասար է մոտավորապես տասներկու մատի տրամագծին։

Գործառույթներ

1. Ստամոքսից եկող սննդային խյուսի pH-ը դարձնել հիմնային, որը չի գրգռում բարակ աղիքի ավելի հեռադիր հատվածները և հարմար է աղիքային մարսողության համար։ Հենց տասներկումատնյա աղիքում է սկսվում աղիների մարսողության պրոցեսը (բարակ աղիքներում մարսողության համար սննդի պատրաստում)։
2. Ենթաստամոքսային գեղձի ֆերմենտների և լեղու արտազատման սկիզբը և կարգավորումը՝ կախված ներթափանցող սննդային խյուսի (խիմուս) թթվայնությունից և քիմիական կազմից։
3. Ստամոքսի հետ հետադարձ կապի պահպանում՝ ստամոքսի պիլորիկ (ելքային) սեղմանի ռեֆլեքսային բացման և փակման իրականացում (կախված մուտքային սննդի թթվայնությունից և քիմիական կազմից), ինչպես նաև ստամոքսում արտազատվող հյութի թթվայնության և պեպտիկ ակտիվության կարգավորումը` հումորալ գործոնների արտազատմամբ, որոնք ազդում են ստամոքսի սեկրեցիոն ակտիվության վրա։

Անատոմիա

Տասներկումատնյա աղիքի կառուցվածքը

Տասներկումատնյա աղիքը բաժանված է չորս մասի՝ վերին, վայրէջ, հորիզոնական և վերել^[3]։

1. Վերին մասը (լատին․՝ pars superior) տասներկումատնյա աղիքի սկզբնական հատվածն է, նրա միջին երկարությունը 5-6 սմ է։ Այն անցնում է թեք, ձախից աջ, առջևից հետև, այնուհետև թեքվում է կամարաձև ձևով՝ կազմելով 12-մատնյա աղիքի վերին ծունկը (լատին․՝ flexura duodeni superior ), և շարունակվում է դեպի վայրէջ հատված։
2. Վայրէջ մասը (լատին․՝ pars descendens) գտնվում է ողնաշարի գոտկային մասից աջ, ունի 7-12 սմ երկարություն և անցնում է ստորին հատված։ Անցումային կետում ձևավորվում է 12-մատնյա աղքի ստորին ծունկը (լատին․՝ flexura duodeni inferior)։
3. Հորիզոնական (ստորին) մասը (լատին․՝ pars horizontalis (inferior)) ունի 6-8 սմ երկարություն, անցնում է աջից ձախ, ողնաշարը հատում է լայնակի ուղղությամբ, այնուհետև թեքվում վերև՝ շարունակելով դեպի վերել մաս (լատին․՝ pars ascendens), որի երկարությունը հասնում է 4-5 սմ-ի։
4. Վերել մաս (լատին․՝ pars ascendens), գտնվում է ողնաշարի ձախ գոտկային մասում՝ կազմավորելով տասներկումատնյաաղիճաղիքային ծունկը (լատին․՝ flexura duodenojejunalis) և անցնում է բարակ աղիքի միջընդերային մաս։ Հազվագյուտ դեպքերում տասներկումատնյա աղիքի վերել հատվածն արտահայտված չէ^[4]։

Տասներկումատնյա աղիքի ամրացումն իրականացվում է շարակցական հյուսվածքի մանրաթելերի միջոցով, որոնք անցնում են նրա պատից մինչև հետորովայնամզային տարածության օրգաններ։ Տասներկումատնյա աղիքի ֆիքսման գործում նշանակալի դեր է խաղում որովայնամիզը, որը ծածկում է աղիները առջևից, ինչպես նաև լայնական հաստ աղիքի միջընդերքի արմատը։ Բացի այդ, աղիների ամրացման համար կարևոր է դրա կապը ենթաստամոքսային գեղձի գլխի հետ։ Տասներկումատնյա աղիքի ամենաշարժական հատվածը վերինն է, քանի որ այն ավելի քիչ ամրացված է, քան մյուս մասերը և, հետևելով ստամոքսի պիլորիկ հատվածին, կարող է ազատորեն շարժվել դեպի կողքերը։

• Տասներկումատնյա աղիքի սկզբնական մասը ընդլայնված է. դա ամպուլան է (լատին․՝ ampulla)։ Ամպուլայի լորձաթաղանթը, ինչպես ստամոսքի ելքային հատվածում, ունի երկայնական ծալք, մինչդեռ տասներկումատնյա աղիքի մնացած ծալքերը շրջանաձև են։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ ամպուլան զարգանում է առաջնային աղիքից, իսկ մնացած տասներկումատնյա աղիքը՝ միջայինից։
• Վայրէջ մասի միջընդերային պատի վրա կա երկայնական ծալք, որը նման է գլանափաթեթի և ավարտվում է մեծ պտկիկով, որի մեջ բացվում են ընդհանուր լեղածորանն ու ենթաստամոքսային գեղձի ծորանը՝ Օդիի սեղմանով։ Այս բացվածքի դիմաց ընդլայնումը կոչվում է լյարդ-ենթաստամոքսային ամպուլա։ Մեծ պտկիկի վերևում 8-40 մմ-ով կարող է լինել տասներկումատնյաաղիքային փոքր պտկիկը, որի մեջ բացվում է ենթաստամոքսային գեղձի լրացուցիչ (Սանտորինյան) ծորանը (այս կառուցվածքը անատոմիորեն փոփոխական է)։

Տասներկումատնյա աղիքի ձևը և դիրքը

Շատ անկայուն է։ Կան հետևյալ տարբերակները.

1. «Ձիավոր» - արտահայտված են բոլոր 4 մասերը;
2. «Օղակը գտնվում է ուղղահայաց» - կան միայն վերել և վայրէջ մասերը,
3. «Օղակ, որը տեղակայված է ճակատային հարթությամբ» - կան միայն վերին և հորիզոնական մասերը,
4. անցումային ձևեր;
5. «Situs inversus partialis duodeni» - տասներկումատնյա աղիքի նորմալ տեղագրության հայելային պատկեր;
6. «Duodenum mobile» - երկարաձգված և շարժական տասներկումատնյա աղիք, որը ծալվում է օղակների մեջ,
7. «Inversio duodeni» - վայրէջ մասը բարձրանում է վերև և աջ, ձևավորելով «П» տառը;

Տասներկումատնյա աղիքի տեղագրություն

Դիրք և սկելետոտոպիա

Տասներկումատնյա աղիքի դիրքը հաստատուն չէ, կախված է տարիքից, գիրությունից և այլ գործոններից։ Ծերության ժամանակ, ինչպես նաև նիհարած մարդկանց մոտ, տասներկումատնյա աղիքն ավելի ցածր է, քան երիտասարդ, լավ սնված սուբյեկտների մոտ (ըստ Ֆ. Ի. Վալկերի)։ Տասներկումատնյա աղիքի առանձին մասերի տեղակայման մակարդակը կմախքի նկատմամբ նույնպես տարբերվում է^[4]։

Այնուամենայնիվ, ամենից հաճախ տասներկումատնյա աղիքի վերին մասը սկսվում է XII կրծքային - I գոտկային ողերի մակարդակից, այնուհետև աղիներն անցնում են ձախից աջ (վերին ծունկ) և ներքև մինչև III գոտկային ող (վայրէջ մաս), որից հետո այն ավարտվում է ստորին ծնկով և հետևում է վերին մասին զուգահեռ, բայց արդեն աջից ձախ (հորիզոնական մաս) մինչև ողնաշարի II գոտկային ողի մակարդակ (վերել մաս)։

Տասներկումատնյա աղիքից բարակ աղիքի անցման վայրը (լատին․՝ flexura duodenojejunalis), գտնվում է ողնաշարի ձախ մասում, որը համապատասխանում է II գոտկային ողի մարմնին^[4]։

Սինտոպիա

Վերին մասին վերևից և առջևից հարում է լյարդի քառակուսի բիլթը, ինչպես նաև լեղապարկի վզիկը և մարմինը։ Երբ աղիները տեղափոխվում են ձախ, նրա սկզբնական հատվածը շփվում է լյարդի ձախ բլթի ստորին մակերեսի հետ։ Տասներկումատնյա աղիքի վերին մասի և լյարդի դարպասի միջև գտնվում է լյարդտասներկումատնյաաղիքային կապանը, որի հիմքում աջից անցնում է ընդհանուր լեղածորանը, ձախում՝ ընդհանուր լյարդային զարկերակը, իսկ մեջտեղում և մի փոքր ավելի խորը՝ պորտալարը^[3]։

Տասներկումատնյա աղիքի վերին մասի պատի հետին ստորին կիսաշրջանը, այն տեղում, որտեղ այն ծածկված չէ որովայնամզով, շփվում է ընդհանուր լեղածորանի, դռներակի, ստամոքստասներկումատնյաղիքային և վերին հետին ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակների հետ։ Տասներկումատնյա աղիքի այս հատվածի ստորին կիսաշրջանը հարում է ենթաստամոքսային գեղձի գլխին։

Դռներակը անցնում է տասներկումատնյա աղիքի հետին պատով՝ ստամոքսի ելքից 1-2 սմ հեռավորության վրա; որոշ չափով դեպի աջ, ելքից 2-3 սմ հեռավորության վրա, ստամոքստասերկումատնյա զարկերակը շփվում է տասներկումատնյա աղիքի վերին մասի հետին պատի հետ։ Ընդհանուր լեղածորանն անցնում է աղիքները պիլորուսից 3-4 սմ հեռավորության վրա։

Տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ հատվածը շփվում է աջ երիկամի հետևի մակերեսի հետ, միզածորանի սկզբնական հատվածի (4-6 սմ) և երիկամային անոթների հետ։ Արտաքինից 12-մատնյա աղիքի վայրէջ հատվածը հարում է հաստ աղիքի և վերել հաստ աղիքի աջ կորությանը, ներսից՝ ենթաստամոքսային գեղձի գլխին։ Առջևում տասներկումատնյա աղիքի այս հատվածը ծածկված է լայնակական հաստ աղիքով և դրա միջընդերքով։ Միջընդերքը (լատին․՝ mesocolon) հատում է տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ հատվածը (լատին․՝ pars descendens duodeni) վերին ծնկից 3-4 սմ ցածր (լատին․՝ flexurae duodeni superior)։

Տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ մասով և ենթաստամոքսային գեղձի գլխով ձևավորված ծորանով երբեմն անցնում է ընդհանուր լեղածորանը, որը հոսում է տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ մասի ստորին, ավելի քիչ հաճախ՝ միջին երրորդի մեջ։ Ավելի հաճախ ծորանը գտնվում է ենթաստամոքսային գեղձի գլխի հաստության մեջ և միանալով ենթաստամոքսային գեղձի արտազատող ծորանին (լատին․՝ ductus pancreaticus), ծակում է տասներկումատնյա աղիքի հետնամասային պատը։ Նրա լորձաթաղանթի վրա կա փոքր (0,5-1 սմ երկարությամբ) երկայնական ծալք (լատին․՝ plica longitudinalis duodeni), որն ավարտվում է բարձրացմամբ՝ տասներկումատնյա աղիքի մեծ պտկիկով (լատին․՝ papilla duodeni major)։

Այն դեպքերում, երբ առկա է ենթաստամոքսային գեղձի լրացուցիչ ծորան (լատին․՝ ductus pancreaticus accessorius), այն բացվում է աղիների լորձաթաղանթի վրա՝ հիմնական ծորանից մի փոքր վերև՝ դեպի տասներկումատնյա աղիքի փոքր պտկիկ (լատին․՝ papilla duodeni minor)։

Վերին միջընդերային զարկերակը և նրան ուղեկցող երակը հարում են տասներկումատնյա աղիքի հորիզոնական մասի առջևի մակերեսին։ Այս երկու անոթներն էլ գտնվում են բարակ աղիքի միջընդերքի արմատում, իսկ վերին միջընդերային երակը միշտ գտնվում է աջ կողմում և որոշ չափով համանուն զարկերակի դիմաց։ Մնացած մասը ծածկված է՝ առջևից առպատային որովայնամզով և շփվում է լայնական հաստ աղիքի, ինչպես նաև բարակ աղիքների գալարների հետ։

Տասներկումատնյա աղիքի ստորին մասի սերտ տեղագրական և անատոմիական փոխհարաբերությունները վերին միջընդերային անոթների հետ երբեմն բացասաբար են անդրադառնում այս աղիքի աշխատանքի վրա. տասներկումատնյա աղիքը կարող է սեղմվել միջընդերքի անոթների կողմից, ինչը հանգեցնում է դրա խցանման։ Աղիքի նման գործառույթը կլինիկական պրակտիկայում հայտնի է որպես զարկերակային-միջընդերային խցանում և կարող է նկատվել այն դեպքերում, երբ առկա է բարակ աղիքի զգալի իջեցում, և որովայնի օրգանների որոշ այլ հիվանդություններ (ըստ Դ. Ն. Լյուբոցկիի)։

Վերևում հորիզոնական մասը շփվում է ենթաստամոքսային գեղձի գլխի և կեռավոր ելունի հիմքի հետ, իսկ հետևում՝ աջ կոնքային մկանների, ստորին սիներակի երակների և աորտայի հետ։ Ավելին, աղիքի ստորին հատվածը կարող է տարբեր մակարդակներով անցնել աորտայի միջով։ Որոշ դեպքերում այն գտնվում է աորտայի երկատումից 1,5-2 սմ ներքև, որոշ դեպքերում՝ 5-6 սմ բարձրության վրա։

Աղիքի վերել մասը հարում է հետորովայնամզային տարածությանը, իսկ առջևում՝ բարակ աղիների գալարներին^[4]։

Հոլոտոպիա և որովայնամզային ծածկույթ

Պառկած է աջ թուլակողային շրջանում (լատին․՝ regio hypochondriaca dextra)։

Որովայնամիզը անհավասարաչափ է ծածկում տասներկումատնյա աղիքը։ Նրա վերին մասը զուրկ է որովայնամզային ծածկույթից միայն աղիքային պատի հետին ստորին կիսաշրջանում, այսինքն՝ այն վայրում, որտեղ աղիքները շփվում են ենթաստամոքսային գեղձի գլխի, դռներակի, ընդհանուր լեղածորանի և. ստամոքստասներկումատնյաաղիքային զարկերակի հետ։ Ուստի կարելի է ենթադրել, որ աղիքի սկզբնական հատվածը պատված է մեզոպերիտոնեալ։ Նույնը պետք է ասել աղիքի վերել հատվածի մասին։ Վայրէջ և ստորին հատվածներն ունեն որովայնամզային ծածկույթ միայն առջևում^[4]։

Ընդհանրապես տասներկումատնյա աղիքը ծածկված է որովայնամզով՝ արտապերիտոնալ կերպով։

Տասներկումատնյա աղիքի անոթներ և նյարդեր

Արյունամատակարարում

4 ենթաստամոքսային-տասներկումատնյաղիքային զարկերակներ.

• Վերին հետին ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակը առաջանում է տասներկումատնյա աղիքի վերին մասի հետևում գտնվող ստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակից և շարժվում է ենթաստամոքսային գեղձի հետին մակերես՝ պարուրվելով ընդհանուր լեղածորանի շուրջը։
• Վերին առաջային ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակը առաջանում է ստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակից՝ վերին տասներկումատնյա աղիքի ստորին կիսաշրջանում և անցնում վերևից ներքև՝ ենթաստամոքսային գեղձի գլխի առաջային մակերևույթի երկայնքով կամ գտնվում է տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ մասի և ենթաստամոքսային գեղձի գլխով ձևավորված ծորանի մեջ։
• Ստորին հետին և ստորին առաջային ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակները առաջանում են վերին միջընդերային զարկերակներից կամ առաջին երկու բարակ աղիքային զարկերակներից։ Ավելի հաճախ նրանք ընդհանուր կոճղով հեռանում են առաջին ժայժունալ զարկերակից կամ վերին միջընդերային զարկերակից, ավելի հազվադեպ՝ անկախ առաջին և երկրորդ բարակ աղիքային զարկերակներից։ Երբեմն դրանք կարող են առաջանալ հաստ աղիքի առաջային, փայծաղի կամ խոռոչային զարկերակների սկզբնական հատվածից։
• Ստորին հետին ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակը անցնում է ենթաստամոքսային գեղձի գլխի հետևի մակերևույթով և բերանակցվում է վերին հետին զարկերակի հետ՝ ձևավորելով հետին զարկերակային աղեղը։
• Ստորին առաջային ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային զարկերակը անցնում է ենթաստամոքսային գեղձի գլխի առաջի մակերևույթով կամ գեղձի գլխով և տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ հատվածով ձևավորված ակոսով և, միանալով վերին առաջային զարկերակի հետ, կազմում է առաջային զարկերակային աղեղը։

Բազմաթիվ ճյուղեր տարածվում են ենթաստամոքսային գեղձի առաջային և հետին աղեղներից մինչև տասներկումատնյա աղիքի պատ և ենթաստամոքսային գեղձի գլուխ^[4]։

Երակային արտահոսք

Այն իրականացվում է ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային երակներով, որոնք ուղեկցում են համանուն զարկերակներին՝ ենթաստամոքսային գեղձի գլխի առաջային և հետին մակերեսների վրա ձևավորելով երակային աղեղներ։

• Վերին առաջային ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային երակը առավել հաճախ միանում են աջ ստամոքսճարպոնային և միջին խթաղիքային երակներին՝ ձևավորելով ընդհանուր ցողուն, որը թափվում է վերին միջընդերային երակի մեջ; ավելի հազվադեպ դեպքերում այն միանում է միայն աջ ստամոքսճարպոնային երակին։
• Վերին հետին ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային երակը հոսում է դռներակ՝ լյարդտասներկումատնյաաղիքային կապանի հիմքոով; երբեմն այն բացակայում է։
• Ստորին առաջային և ստորին հետին ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային երակները դատարկվում են վերին միջընդերային երակ կամ վերին բարակ աղիքային երակներ։ Հոսելուց առաջ նրանք հաճախ միաձուլվում են մեկ ընդհանուր ցողունի մեջ^[4]։

Ավշաշրջանառություն

Ավշային անոթները, որոնք տանում են ավիշը տասներկումատնյա աղիքից, գտնվում են ենթաստամոքսային գեղձի գլխի առաջային և հետին մակերեսների վրա։ Տարբերում են ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային առաջային և հետին ավշային հանգույցներ։

• Ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային առաջային հանգույցները (10-12 հանգույցներ) գտնվում են ենթաստամոքսային գեղձի գլխի դիմաց, տասներկումատնյա աղիքի վայրէջ և ստորին հատվածներում։ Նրանք բերանակցվում են կենտրոնական և միջին միջընդերային հանգույցների, ենթաստամոքսային գեղձի վերին եզրին ընկած ավշային հանգույցների հետ, ինչպես նաև լյարդային հանգույցների հետ, որոնք տեղակայված են ընդհանուր և լյարդային սեփական զարկերակների երկայնքով։
• Ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային հետին հանգույցները (4-12 հանգույց) լինում են վերին և ստորին։ Այս հանգույցները գտնվում են ենթաստամոքսային գեղձի գլխի և տասներկումատնյա աղիքի պատի հետևում։ Դրանք փոխկապակցված են բազմաթիվ բերանակցումներով և հարում են խոռոչային, լյարդային և կենտրոնական միջընդերային ավշային հանգույցներին։ Հետին Ենթաստամոքսատասներկումատնյաաղիքային ավշային հանգույցների էֆերենտ ավշային անոթները գնում են ձախ երիկամային երակի առջևից և հետևից դեպի նախաաորտալ, ձախ կողմնաաորտալ և միջաորտոկավալ հանգույցներ, ինչպես նաև մասնակցում են աղիքային ավշային միջանցքի ձևավորմանը (ըստ Մ. Ս. Սպիրովի)^[4]։

Նյարդավորում

Իրականացվում է խոռոչային, վերին միջընդերային, լյարդային և երիկամային հյուսակներից բխող ճյուղերով։ Այս հյուսակներից առաջացող նյարդային ճյուղերն ուղղվում են ենթաստամոքսային գեղձի վերին և ստորին զարկերակների երկայնքով և այդ անոթներից անկախ դեպի տասներկումատնյա աղիքի պատ^[4]։

Հյուսվածաբանություն

Առողջ տղամարդու տասներկումատնյա աղիքի լուսանցք

Տասներկումատնյա աղիքն ունի լորձաթաղանթի հատուկ հյուսվածաբանական կառուցվածք, ինչը նրա էպիթելը դարձնում է ավելի դիմացկուն ինչպես աղաթթվի, այնպես էլ պեպսինի, խտացված լեղու և ենթաստամոքսային գեղձի ֆերմենտների ազդեցության նկատմամբ, քան հեռադիր բարակ աղիքի էպիթելը: Տասներկումատնյա աղիքի էպիթելի կառուցվածքը նույնպես տարբերվում է ստամոքսի էպիթելի կառուցվածքից։

• Տասներկումատնյա աղիքի ենթալորձաթաղանթում (հատկապես նրա վերին կեսում) կան տասներկումատնյա աղիքի (Բրուններյան) գեղձեր՝ կառուցվածքով նման ստամոքսի ելքային գեղձերին։

• 
  Շան տասներկումատնյա աղիք (X100)
• 
  Տասներկումատնյա աղիք՝ ամիլոիդային նստվածքներով լորձաթաղանթի սեփական թիթեղում
• 
  Կատվի տասներկումատնյա աղիք (X60)
• 
  Միկրոֆոտո, որը ցույց է տալիս լյամբլիոզ տասներկումատնյա աղիքի բիոպսիայի վրա (ներկված՝ հեմատոքսիլին-էոզին)
• 
  Տասներկումատնյա աղիք՝ խոզանակավոր երիզով (միկրոթավիկներով)

Տասներկումատնյա աղիքի հիվանդություններ

• Դուոդենիտ
• Տասներկումատնյա աղիքի պեպտիկ խոց
• Տասներկումատնյա աղիքի քաղցկեղ
• Բուլբիտ - տասներկումատնյա աղիքի սկզբնական մասի (կոճղեզ) բորբոքում (լատին․՝ bulbus)
• Տասներկումատնյա աղիքի էրոզիա։

Ախտորոշման եղանակներ

• Ֆիբրոգաստրոդուոդենոսկոպիա;
• ՈՒՁՀ ;
• Բիոպսիա ;
• ՄՌՏ և ՀՇ;
• Արյան ընդհանուր քննություն։

Նշումներ

1. անատոմիայի հիմնարար մոդել
2. https://web.archive.org/web/20181116211343/https://www.bartleby.com/107/248.html
3. Л. И. Волкова, Е. А. Добровольская Анатомия человека / под ред. М. Р. Сапина. — 4-е изд. — Москва: Медицина, 1997. — Т. 1. — С. 420. — 544 с. — ISBN 5-255-04443-3
4. В. Н. Войленко, А. И. Меделян, В. М. Омельченко. Атлас операций на органах брюшной стенки и брюшной полости. — М.: Медицина, 1965. 610 с.: ил.