અહલ્યા

અહલ્યા અથવા અહિલ્યા (સંસ્કૃત: अहल्या) મહર્ષિ ગૌતમની પત્ની હતી. ઘણાં હિંદુ શાસ્ત્રો પ્રમાણે તેણીને ઇન્દ્રએ લલચાવી હતી, જેના કારણે તેણીના પતિએ શ્રાપ આપ્યો હતો અને વિષ્ણુના સાતમા અવતારમાં રામે આ શ્રાપથી મુક્ત કરાવી હતી.

અહલ્યા
પંચકન્યાના સભ્ય
અહલ્યા : રાજા રવિ વર્માનું તૈલચિત્ર. (૧૮૪૮–૧૯૦૬)
અન્ય નામો	અહિલ્યા
જોડાણો	ઋષિ (સાધુ), પંચકન્યા
રહેઠાણ	ગૌતમનો આશ્રમ
વ્યક્તિગત માહિતી
જીવનસાથી	ગૌતમ ઋષિ
બાળકો	શતાનંદ (રામાયણ અનુસાર)

ભગવાન બ્રહ્મા દ્વારા સૌથી સુંદર સ્ત્રી તરીકે નિર્મિત અહલ્યાએ ઉંમરમાં ઘણા મોટા ગૌતમ ઋષિ સાથે લગ્ન કર્યા હતા. પ્રારંભિક સંપૂર્ણ કથામાં જ્યારે ઇન્દ્ર તેના પતિના વેશમાં આવે છે ત્યારે અહલ્યા તેના વેશપલટાને જુએ છે પરંતુ તેમ છતાં તેને સ્વીકારે છે. પાછળના સ્રોતો ઘણી વાર તેને બધા જ અપરાધભાવથી મુક્ત કરે છે અને વર્ણવે છે કે તે કેવી રીતે ઇન્દ્રની ચાલાકીનો શિકાર બને છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

તમામ કથાઓમાં અહલ્યા અને ઇન્દ્રને ગૌતમનો શ્રાપ આપવામાં આવ્યો છે. શ્રાપ દરેક લખાણમાં બદલાય છે, પરંતુ લગભગ તમામ સંસ્કરણોમાં રામને તેમના ઉદ્ધારક તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે.^{[સંદર્ભ આપો]} જો કે પ્રારંભિક ગ્રંથોમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે કે કેવી રીતે અહલ્યા વિશ્વથી અદૃશ્ય રહીને કઠોર તપસ્યા કરીને પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે અને કેવી રીતે રામ દ્વારા આતિથ્ય-સત્કાર આપીને તેને શુદ્ધ કરવામાં આવે છે, પરંતુ સમય જતાં વિકસિત થયેલા લોકપ્રિય પુનઃકથનમાં અહલ્યાને પથ્થર બનવાનો શ્રાપ આપવામાં આવે છે અને રામના ચરણસ્પર્શ કર્યા પછી તે પોતાનું માનવ સ્વરૂપ પાછું મેળવે છે.

ઇન્દ્ર દ્વારા અહલ્યાનું પ્રલોભન અને તેના પરિણામો તેના જીવન માટેના તમામ શાસ્ત્રીય સ્રોતોમાં તેની વાર્તાનું કેન્દ્રિય વર્ણન બનાવે છે.^[1] જોકે બ્રાહ્મણ ગ્રંથો (ઈ.સ. પૂર્વે ૯મીથી ૬ઠ્ઠી સદી) ઇન્દ્ર સાથેના તેના સંબંધ તરફ ઇશારો કરતા પ્રારંભિક ગ્રંથો છે, પરંતુ ઈ. પૂ. પાંચમીથી ચોથી સદીના હિંદુ મહાકાવ્ય રામાયણ - જેના નાયક રામ છે - તેણે સૌથી પહેલા તેમના લગ્નેતર પ્રણયનો વિગતવાર ઉલ્લેખ કર્યો છે. મધ્યયુગીન કથાકારો ઘણીવાર રામ દ્વારા અહલ્યાની મુક્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેને ભગવાનની બચાવ કૃપાના પુરાવા તરીકે જોવામાં આવે છે. તેમની વાર્તાને ધર્મગ્રંથોમાં ઘણી વખત ફરીથી રજૂ કરવામાં આવી છે અને આધુનિક યુગની કવિતાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓમાં તેમજ નૃત્ય અને નાટકમાં પણ તે જીવંત છે. પ્રાચીન વર્ણનો રામકેન્દ્રિત છે, જ્યારે સમકાલીન કથાઓ અહલ્યા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જે વાર્તાને તેના દૃષ્ટિકોણથી કહે છે. અન્ય પરંપરાઓ તેના બાળકો સાથે સંકળાયેલી છે.

પરંપરાગત હિંદુ ધર્મમાં, અહલ્યાને પંચકન્યા ("પાંચ કુમારિકાઓ")માંની પ્રથમ તરીકે બિરદાવવામાં આવે છે, જે સ્ત્રી પવિત્રતાના આદર્શરૂપ છે, જેના નામનો પાઠ કરવાથી પાપ દૂર થાય છે તેવું માનવામાં આવે છે. જ્યારે કેટલાક તેના પતિ પ્રત્યેની તેની વફાદારી અને શાપ તથા જાતિગત માપદંડોની અવિરત સ્વીકૃતિની પ્રશંસા કરે છે, જ્યારે અન્ય લોકો તેના વ્યભિચારની નિંદા કરે છે.

વ્યુત્પત્તિ

અહલ્યા શબ્દને બે ભાગમાં વિભાજિત કરી શકાય છે: અ (એક ઉપસર્ગ જે નકાર સૂચવે છે) અને હલ્યા,^[2] જેને સંસ્કૃત શબ્દકોશો હળ, ખેડાણ અથવા વિકૃતિ સાથે સંબંધિત હોવાનું વ્યાખ્યાયિત કરે છે.^[3] રામાયણના ઉત્તરકાંડના પુસ્તકમાં, ભગવાન બ્રહ્મા સંસ્કૃત શબ્દ અહલ્યાના અર્થને "કુરૂપતાની સમજણ વિનાની વ્યક્તિ" અથવા "દોષરહિત સૌંદર્ય ધરાવતી વ્યક્તિ" તરીકે સમજાવે છે, અને ઇન્દ્રને કહે છે કે કેવી રીતે તેમણે "સૃષ્ટિનું તમામ વિશિષ્ટ સૌંદર્ય લઈને તેના શરીરના પ્રત્યેક ભાગમાં વ્યક્ત કરીને" અહલ્યાની રચના કરી.^[4] કેટલાક સંસ્કૃત શબ્દકોશોમાં અહલ્યાનું ભાષાંતર "વણખેડેલી",^[5] તરીકે કરવામાં આવ્યું છે, તાજેતરના કેટલાક લેખકો આને જાતીય સંભોગના ગર્ભિત સંદર્ભ તરીકે જુએ છે અને દલીલ કરે છે કે આ નામ કુંવારિકા અથવા માતૃ વ્યક્તિત્વનો ઉલ્લેખ કરે છે. આ પાત્રચરિત્ર અહલ્યાના સંદર્ભમાં બંધબેસે છે, જેને એક અથવા બીજી રીતે ઇન્દ્રની પહોંચની બહાર હોવાનું માનવામાં આવે છે.^[6][7][8] જો કે, નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે (૧૮૬૧-૧૯૪૧) "વણખેડ્યા"ના શાબ્દિક અર્થ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતાં અહલ્યાનું અર્થઘટન પથ્થર જેવી, ફળદ્રુપ ભૂમિના પ્રતીક તરીકે કર્યું હતું, જેને રામે ખેતીલાયક બનાવી હતી.^[9] દિલ્હી યુનિવર્સિટીના પ્રાધ્યાપિકા ભારતી ઝવેરી ટાગોર સાથે સહમત છે અને અહલ્યાનું અર્થઘટન ગુજરાતની આદિવાસી ભીલ રામાયણની અસ્પષ્ટ મૌખિક પરંપરાના આધારે "વણખેડાયેલી ભૂમિ" તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે.^[10]

સર્જન અને વિવાહ

અહલ્યાને ઘણીવાર અયોનીજસંભવાતરીકે વર્ણવવામાં આવે છે, જે સ્ત્રીમાંથી જન્મી નથી.^[6] રામાયણના બાલ કાંડ (ઇસવીસન પૂર્વે પાંચમીથી ચોથી સદી)માં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે બ્રહ્મા તેને "શુદ્ધ સર્જનાત્મક ઊર્જાથી, મહાન પ્રયત્નોથી" ઢાળે છે.^[11] બ્રહ્મપુરાણ (ઈ.સ.૪૦૧-૧૩૦૦) અને વિષ્ણુધર્મોતર પુરાણ (ઈ.સ. ૪૦૦ - ૫૦૧) પણ બ્રહ્મા દ્વારા તેમના સર્જનની નોંધ કરે છે.^[12] મહારી નૃત્ય પરંપરા અનુસાર બ્રહ્માએ સૌથી અગ્રણી અપ્સરા ઉર્વશીનું અભિમાન તોડવા માટે સૌથી સુંદર મહિલા તરીકે અહલ્યાની રચના પાણીમાંથી કરી હતી.^[13] આદિવાસી ભીલ રામાયણની શરૂઆત અહલ્યા, ગૌતમ અને ઇન્દ્રની કથાથી થાય છે. વાર્તામાં, અહલ્યાનું સર્જન સપ્તર્ષિ (સાત ઋષિઓ) દ્વારા યજ્ઞની રાખમાંથી કરવામાં આવ્યું છે અને ગૌતમ ઋષિને ઉપહાર તરીકે ભેટ ધરવામાં આવી છે.^[10] તેનાથી વિપરીત, ભાગવત પુરાણ (ઈ.સ. ૫૦૦-૧૦૦૦) અને હરિવંશ (ઈ.સ. ૧ - ૩૦૦) અહલ્યાને પુરુવંશની રાજકુમારી, રાજા મુદગલાની પુત્રી અને રાજા દિવોદાસની બહેન તરીકે ગણે છે.^[14][15]

રામાયણના ઉત્તરકાંડના ગ્રંથમાં (મોટા ભાગના વિદ્વાનો તેને મહાકાવ્યમાં પાછળથી ઉમેરવામાં આવેલા ભાગ તરીકે ગણે છે) બ્રહ્માએ અહલ્યાની રચના સૌથી સુંદર સ્ત્રી તરીકે કરી છે અને તરુણાવસ્થામાં પહોંચે ત્યાં સુધી તેને ગૌતમની સંભાળમાં મૂકે છે. યોગ્ય સમય આવતાં, ઋષિ અહલ્યાને બ્રહ્માને પરત કરે છે. બ્રહ્મા ગૌતમના જાતીય સંયમ અને તપસ્યાથી પ્રભાવિત થઈને અહલ્યા તેમને અર્પણ કરે છે. ઇન્દ્ર, જે માને છે કે શ્રેષ્ઠ સ્ત્રીઓ તેના માટે જ છે, તે અહલ્યાના વન-નિવાસી તપસ્વી સાથે લગ્નથી નારાજ છે.^[16][17]

બ્રહ્મ પુરાણમાં અહલ્યાના જન્મ અને પ્રારંભિક અભિરક્ષાનો પણ આવો જ અહેવાલ આપવામાં આવ્યો છે, જેમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે તેના વિવાહ એક ખુલ્લી પ્રતિયોગિતા દ્વારા નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યો હતો. બ્રહ્મા જાહેર કરે છે કે ત્રિલોક (સ્વર્ગ, પૃથ્વી અને પાતાળ)માં ભ્રમણ કરનાર પ્રથમ વ્યક્તિ અહલ્યાને જીતશે. ઇન્દ્ર પોતાની જાદુઈ શક્તિઓનો ઉપયોગ પડકારને પૂરો કરવા માટે કરે છે, છેવટે બ્રહ્મા સુધી પહોંચે છે અને અહલ્યાના હાથની માંગ કરે છે. જો કે, દેવર્ષિ નારદ બ્રહ્માને કહે છે કે ગૌતમ ઇન્દ્ર પહેલાં ત્રિલોક ભ્રમણ કરી ચૂક્યા છે. નારદ સમજાવે છે કે ગૌતમે પોતાની દૈનિક પૂજા (વિધિ-વિધાન અથવા અનુષ્ઠાન)ના ભાગરૂપે ઇચ્છાધારી ગાય સુરભિની, જન્મ આપતી વખતે તેની પરિક્રમા કરી હતી. વેદો અનુસાર ગાયને ત્રિલોકની સમકક્ષ ગણાવી છે. બ્રહ્મા સંમત થાય છે અને અહલ્યા ગૌતમ સાથે લગ્ન કરે છે, જેનાથી ઇન્દ્રને ઈર્ષ્યા થાય છે અને ગુસ્સો આવે છે.^[18] અહલ્યાના પ્રારંભિક જીવનની સમાન, પરંતુ ટૂંકી આવૃત્તિ પદ્મ પુરાણ (ઈ.સ. ૭૦૦ - ૧૨૦૦)માં જોવા મળે છે.^[19]

વાર્તાના તમામ સંસ્કરણોમાં, ગૌતમ સાથે લગ્ન કર્યા પછી, અહલ્યા તેના આશ્રમમાં સ્થાયી થાય છે, જે સામાન્ય રીતે તેના મહા અભિશાપનું સ્થળ બની જાય છે. રામાયણમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે ગૌતમનો આશ્રમ મિથિલાની નજીક આવેલા એક વન (મિથિલા-ઉપવન)માં આવેલો છે, જ્યાં આ દંપતી ઘણાં વર્ષો સુધી સાથે તપસ્યા કરે છે.^[1][20] અન્ય શાસ્ત્રોમાં આશ્રમ સામાન્ય રીતે નદી કિનારે જ હોય છે. બ્રહ્મ પુરાણમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે તે ગોદાવરી નદીની નજીક છે અને સ્કંદ પુરાણ (ઈ.સ. ૭૦૧ - ૧૨૦૦) તેને નર્મદા નદીની નજીક મૂકે છે. પદ્મ પુરાણ અને બ્રહ્મ વૈવર્ત પુરાણ (ઈ.સ. ૮૦૧ - ૧૧૦૦) માં આશ્રમને પવિત્ર શહેર પુષ્કરની નજીકનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.^[1]

ઇન્દ્ર સાથેના સંબંધના સંકેતો

બ્રાહ્મણ ગ્રંથો (ઇસવીસન પૂર્વે નવમીથી છઠ્ઠી સદી) સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથો છે જે "સુબ્રહ્મણ્ય સૂત્ર"^{[lower-alpha 1]}માં અહલ્યા અને ઇન્દ્ર વચ્ચેના સંબંધનો ઉલ્લેખ કરે છે.^[21][22] સામવેદ પરંપરામાંથી જૈમિનીય બ્રાહ્મણ અને સદ્વિંશ બ્રાહ્મણ, યજુર્વેદ પરંપરામાંથી શતપથ બ્રાહ્મણ અને તૈત્તિરિય બ્રાહ્મણ અને બે શ્રૌતાસૂત્ર (લાત્યાયન અને દ્રાહ્યાયન)^[22] ઇન્દ્રને આહ્વાન કરે છે, "અહલ્યાના પ્રેમી... ઓ કૌશિક (બ્રાહ્મણ), જે પોતાની જાતને ગૌતમ કહે છે".^[23] સામવેદ પરંપરામાં તેને મૈત્રેયી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેને વિવેચક સયાના (૧૩૮૭માં મૃત્યુ પામી હતી) તરીકે ઓળખાવે છે કે જે "(દેવ) મિત્રાની પુત્રી" છે. ^[22]

સુબ્રહ્મણ્ય સૂત્રમાં અહલ્યાને પતિ નથી. સદ્વિંશ બ્રાહ્મણમાં સ્પષ્ટપણે એવું જણાવવામાં આવ્યું નથી કે અહલ્યાને પતિ છે, જો કે કૌશિક (મોટા ભાગના વિદ્વાનો દ્વારા અહલ્યાના પતિ તરીકે અર્થઘટન કરવામાં આવે છે)^[22][24][25] કથામાં હાજર છે અને અહલ્યાના "દર્શન" કરવા (મુલાકાત લેવા) માટે ઇન્દ્ર દ્વારા બ્રાહ્મણના સ્વરૂપને અપનાવવા દ્વારા તેની સાથેના તેના સંબંધોનું અનુમાન કરી શકાય છે. સ્કૂલ ઓફ ઓરિએન્ટલ એન્ડ આફ્રિકન સ્ટડીઝના સંશોધન સહયોગી રેનેટ સોહનેન-થિમે માને છે કે સદ્વિંશ બ્રાહ્મણનો કૌશિક એ જ વ્યક્તિ છે જેને ઈ.સ. પૂર્વે પાંચમીમીથી ચોથી સદીના મહાકાવ્ય મહાભારત ("શાપ અને મુક્તિ"માં નીચે ચર્ચા કરવામાં આવી છે)માં ઇન્દ્રને શાપ આપનાર તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે.^[22][25]

શતપથ બ્રાહ્મણના વિવેચક, કુમારિલા ભટ્ટ (પૃ. ૭૦૦) એવું કારણ આપે છે કે અહલ્યા-ઇન્દ્ર કથા સૂર્ય અથવા પ્રકાશ (ઇન્દ્ર) માટે રૂપક છે જે રાત્રિની છાયા (અહલ્યા) દૂર કરે છે.^[15] અમેરિકન ઇન્ડોલોજિસ્ટ ઍડવર્ડ વોશબર્ન હોપકિન્સે સુબ્રહ્મણ્ય સૂત્રની અહલ્યાનું અર્થઘટન સ્ત્રી તરીકે નહીં, પરંતુ શાબ્દિક રીતે "હજુ સુધી વણખેડાયેલી જમીન" તરીકે કર્યું હતું, જેને ઇન્દ્ર ફળદ્રુપ બનાવે છે.^[26]

ઇન્દ્ર દ્વારા પ્રલોભન

રાજા રવિ વર્માનું પેઇન્ટિગ અહલ્યાનું ઇન્દ્રાવલોકન : અહલ્યા ફૂલો તોડે છે, કારણ કે ઇન્દ્ર (ઉપરનો જમણો ખૂણો), તેના ઉડતા ઘોડા પર ચડીને તેને મળવા આવે છે.

અહલ્યાના પ્રલોભનનું વિગતવાર વર્ણન કરવા માટે રામાયણનો બાલકાંડ એ પ્રારંભિક ગ્રંથ છે.^[27][28] તેમાં જણાવાયું છે કે ઇન્દ્ર અહલ્યાના સૌંદર્યથી મોહિત થઈ જાય છે, તેના પતિની અનુપસ્થિતિ વિશે જાણે છે અને ગૌતમના વેશમાં આશ્રમમાં આવી તેની સુડોળ અને પાતળી કમરવાળી સ્ત્રી તરીકે તેની પ્રશંસા કરે છે અને તેની સાથે જાતીય સંભોગની વિનંતી કરે છે. અહલ્યા ઋષિ છુપાવેશમાં રહેલા ઇન્દ્રને ઓળખે છે, પરંતુ તેની "જિજ્ઞાસા"ને કારણે સંમતિ આપે છે. અન્ય એક અર્થઘટન મુજબ, અહલ્યાનું તેની સુંદરતા પરનું ગૌરવ તેને ફરજ પાડે છે.^[29] પોતાની વાસનાને તૃપ્ત કર્યા પછી, અહલ્યા વિનંતી કરે છે કે ઇન્દ્ર, તેનો "પ્રેમી" અને "શ્રેષ્ઠ દેવતા", ભાગી જાય અને ગૌતમના ક્રોધથી તેમનું રક્ષણ કરે.^[6][20] કથાસરિતસાગર (ઈ. સ. ૧૧મી સદી) બાલ કાંડની અહલ્યાનું પ્રતિબિંબ પાડતા કેટલાક ગ્રંથોમાંનું એક છે, જે ઇન્દ્રની ઉપસ્થિતિ સ્વીકારવાનો સભાન નિર્ણય લે છે. જો કે, આ લખાણમાં ઇન્દ્ર અપ્રગટ (અજ્ઞાતરૂપે) થઈને આવે છે.^[30]

જો કે બાલકાંડમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે અહલ્યા સભાનપણે વ્યભિચાર કરે છે, પરંતુ રામાયણનો ઉત્તરકાંડ અને પુરાણો (ઈ.સ. પૂર્વે ચોથી અને ૧૬મી સદીની વચ્ચે સંકલિત) તેને તમામ અપરાધભાવથી મુક્ત કરે છે.^[6][31] ઉત્તર કાંડમાં આ વાર્તાને ઇન્દ્ર દ્વારા અહલ્યાના બળાત્કાર તરીકે ફરીથી રજૂ કરી છે.^[17][32] મહાભારતના એક ઉલ્લેખમાં, રાજા નહુષ ઇન્દ્રના ગુરુ બૃહસ્પતિને યાદ અપાવે છે કે કેવી રીતે ઇન્દ્રએ "પ્રસિદ્ધ" ઋષિ-પત્ની અહલ્યાનું "ઉલ્લંઘન" કર્યું હતું. સોહનેન-થિએમના જણાવ્યા અનુસાર, "ઉલ્લંઘન" અને "પ્રસિદ્ધ" શબ્દોનો ઉપયોગ સૂચવે છે કે અહલ્યાને વ્યભિચારી માનવામાં આવતી નથી.^[32]

ઇન્દ્ર સાથે અહલ્યા, સમકાલીન પટ્ટચિત્ર ચિત્રકળા.

પુરાણોમાં એવા વિષયોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે જેનો પડઘો પછીની કૃતિઓમાં જોવા મળે છે, જેમાં ઇન્દ્ર દ્વારા ગૌતમની ગેરહાજરીમાં ગૌતમ તરીકેના કપટી વેશ દ્વારા અહલ્યાની છેતરપિંડીનો પણ સમાવેશ થાય છે.^[1] પદ્મ પુરાણમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ગૌતમ પોતાના અનુષ્ઠાન સ્નાન માટે નીકળે છે તે પછી ઇન્દ્ર ગૌતમનો વેશ ધારણ કરે છે અને અહલ્યાને તેને સંતુષ્ટ કરવા કહે છે. અહલ્યા દેવતાઓની પૂજાની ઉપેક્ષાના ભોગે યૌન સંબંધોને અનુચિત માનીને તેને નકારે છે. ઇન્દ્ર તેને યાદ અપાવે છે કે તેની પ્રથમ ફરજ તેની સેવા કરવાની છે. છેવટે અહલ્યા હાર માની લે છે, પરંતુ ગૌતમને તેની અલૌકિક શક્તિઓ દ્વારા ઇન્દ્રની છેતરપિંડી વિશે જાણ થાય છે અને તે આશ્રમમાં પાછો ફરે છે.^[19][33] આવું જ એક વૃત્તાન્ત બ્રહ્મપુરાણમાં જોવા મળે છે.^[18][34] ૧૮મી સદીમાં મદુરાઈ નાયક વંશના યોદ્ધા-કવિ વેંકટ કૃષ્ણપ્પા નાયકે વાર્તાની તેલુગુ પ્રસ્તુતિમાં દર્શાવ્યું હતું કે, કેટલીકવાર, ઇન્દ્ર એક કૂકડાનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે, જે ગૌતમને તેના સવારના અનુષ્ઠાન સ્નાન માટે મોકલવા માટે નાટક કરે છે.^[35] અન્ય સંસ્કરણોમાં, તે ગૌતમને વિચલિત કરવા માટે ચંદ્ર-દેવતા જેવા સાથીનો ઉપયોગ કરે છે.^[10] બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણમાં અહલ્યા સ્વર્ણદી (સ્વર્ગીય નદી)માં સ્નાન કરવા આવે છે અને ઇન્દ્ર તેને જોઈને તેના પર મોહિત થઈ જાય છે. ગૌતમનું સ્વરૂપ ધરીને ઇન્દ્ર તેની સાથે ત્યાં સુધી સંભોગ કરે છે જ્યાં સુધી તેઓ થાકમાં નદીના પટમાં ડૂબી ન જાય. જો કે ગૌતમ તેમને આ કૃત્યમાં પકડે છે. તે જ પુરાણનું બીજું સંસ્કરણ એ પ્રશ્ન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે કે શુદ્ધ અહલ્યાને ઇન્દ્ર દ્વારા કેવી રીતે લલચાવવામાં આવી. આ સંસ્કરણમાં, ઇન્દ્ર પોતાના સ્વરૂપમાં મંદાકિની નદીના કિનારે અહલ્યા પાસે જાતીય તરફેણ માંગવા માટે પહોંચે છે, જેનો અહલ્યા દ્વારા સ્પષ્ટ ઇનકાર કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ ઇન્દ્ર ગૌતમ તરીકે રજૂ થાય છે અને પોતાનો ઉદ્દેશ પૂરો કરે છે.^[36][37]

કેટલીક આવૃત્તિઓમાં, શરૂઆતમાં ઇન્દ્રની વેશભૂષાથી ભ્રમિત હોવા છતાં, અહલ્યા આખરે વેશપલટો કરનારને ઓળખી કાઢે છે. સ્કંદ પુરાણમાં, અહલ્યાને ઇન્દ્રની અવકાશી સુગંધની ગંધ આવે છે ત્યારે તેની મૂર્ખતાનો અહેસાસ થાય છે કારણ કે તે તેને આલિંગન અને ચુંબન કરે છે અને "તેથી આગળ" (સંભવતઃ જાતીય કૃત્ય સૂચવે છે). ઇન્દ્રને શ્રાપ આપવાની ધમકી આપીને, તેણી તેને તેનું સાચું સ્વરૂપ જાહેર કરવાની ફરજ પાડે છે.^[30][38] જો કે, કંબનના રામાયણનું ૧૨મી સદીનું તમિલ રૂપાંતરણ, રામાવતારમ, વર્ણવે છે કે અહલ્યાને ખ્યાલ આવે છે કે તેનો પ્રેમી એક ઢોંગી છે પરંતુ તે હજી પણ સંબંધનો આનંદ માણી રહી છે. અહીં, અહલ્યા છૂપા ઇન્દ્ર સાથે સંભોગ કરવા સંમત થાય છે કારણ કે તે લાંબા સમયથી તેના તપસ્વી પતિ તરફથી સ્નેહની ઝંખના કરી રહી છે.^[39]

વેંકટ કૃષ્ણપ્પા નાયકની તેલુગુ પ્રસ્તુતિમાં અહલ્યાને રોમેન્ટિક વ્યભિચારી તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે. જ્યારે બ્રહ્મા અહલ્યાનું સૌથી સુંદર સ્ત્રી તરીકે નિર્માણ છે, ત્યારે તે ઇન્દ્રના પ્રેમમાં પડે છે અને તેના માટે ઝંખના કરે છે, પરંતુ બ્રહ્મા તેને ગૌતમને આપી દે છે. અહલ્યાનાં લગ્ન પછી ઇન્દ્ર પણ તેના માટે ઝંખના કરે છે. ગૌતમની ગેરહાજરીમાં તે અવારનવાર તેની મુલાકાત લે છે અને તેની સાથે ચેનચાળા કરે છે. એક તબક્કે અહલ્યાને ઇન્દ્રની સ્ત્રી સંદેશવાહકની મુલાકાત મળે છે, જે એવા પતિઓની મજાક ઉડાવે છે જેઓ સંભોગને એમ કહીને ટાળે છે કે તે આનંદ માટે યોગ્ય દિવસ નથી. અહલ્યા વિરોધ કરે છે અને કહે છે કે તે ગૌતમને ઇન્દ્ર હોવાની કલ્પના કરી તેમની સાથે સંભોગ કરે છે. તે રાત્રે, જ્યારે અહલ્યા વૈવાહિક સુખની ઝંખના કરે છે, ત્યારે ગૌતમ તેને એમ કહીને ના પાડે છે કે તે તેના ફળદ્રુપ સમયગાળામાં નથી. ઉત્તેજીત થઈને તે ઈચ્છે છે કે કદાચ ઇન્દ્ર તેને સંતુષ્ટ કરવા માટે ત્યાં હોત. ઇન્દ્ર તેની ઇચ્છાને સમજે છે અને ગૌતમના વેશમાં આવે છે, પરંતુ તેની મોહક વાણી દ્વારા તે પ્રગટ થાય છે. છેતરપિંડીની અવગણના કરીને અહલ્યા આનંદથી તેને પ્રેમ કરે છે.^[40]

શાપ અને મુક્તિ

મોટા ભાગના સંસ્કરણો એ વાત સાથે સંમત થાય છે કે ગૌતમ અહલ્યાને શાપ આપે છે, પરંતુ આ શ્રાપ દરેક લખાણ પ્રમાણે બદલાય છે. જો કે, લગભગ તમામ સંસ્કરણોમાં રામને તેની ઉદ્ધારક તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે.

અહલ્યા અને ઇન્દ્રની સજા

અહલ્યા જોઈ રહી છે કે ગૌતમ (ડાબે) ગૌતમના વેશમાં ઇન્દ્રને નાસી છૂટતા જુએ છે.

બાલ કાંડમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે ગૌતમ ઋષિ ઇન્દ્રને શોધી કાઢે છે, જે હજી પણ વેશપલટામાં છે, અને તેને તેના અંડકોષ ગુમાવવાનો શ્રાપ આપે છે. ત્યારબાદ ગૌતમ અહલ્યાને શ્રાપ આપે છે કે તે હજારો વર્ષો સુધી બધા જીવો માટે અદૃશ્ય રહે, માત્ર હવામાં જ જીવન નિર્વાહ કરીને ઉપવાસ કરે, પીડા ભોગવે અને રાખમાં સૂઈ રહે અને અપરાધભાવથી પીડાતી રહે. તેમ છતાં, તે તેણીને ખાતરી આપે છે કે જ્યારે તેણી રામની મહેમાનગતિ કરશે, જે આશ્રમની મુલાકાત લેશે, તે પછી તેના પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવામાં આવશે. ત્યાર બાદ ગૌતમ આશ્રમનો ત્યાગ કરીને હિમાલયમાં તપસ્યા કરવા જાય છે. અયોધ્યાના રાજકુમાર રામ, તેમના ભાઈ લક્ષ્મણ અને તેમના ગુરુ વિશ્વામિત્ર ઋષિ મિથિલામાં રાજા જનકના દરબારની યાત્રા દરમિયાન ગૌતમના નિર્જન આશ્રમમાંથી પસાર થાય છે. જ્યારે તેઓ આશ્રમની નજીક આવે છે, ત્યારે વિશ્વામિત્ર અહલ્યાના શ્રાપની કથા વર્ણવે છે અને રામને અહલ્યાને મુક્ત કરવાની સૂચના આપે છે. અહલ્યાને શ્રાપ આપવામાં આવ્યો હોવા છતાં, વિશ્વમિત્ર તેણીને દેવી જેવી અને પ્રસિદ્ધ તરીકે વર્ણવે છે, [૪૨] વારંવાર તેને "મહાભાગા" તરીકે ઓળખાવે છે, જે સંસ્કૃત સંયોજન (મહા અને ભાગ) છે, જેનો અનુવાદ "સૌથી પ્રસિદ્ધ અને અત્યંત વિશિષ્ટ" તરીકે કરવામાં આવ્યો છે;^{[6][41][42][43]} આ અર્થઘટન રામભદ્રાચાર્યથી વિપરીત છે, જેઓ માને છે કે અહલ્યાની કથાના સંદર્ભમાં મહાભાગા શબ્દનો અર્થ "અત્યંત દુર્ભાગ્યપૂર્ણ" (મહા અને અભાગા) થાય છે. વિશ્વામિત્રની પાછળ પાછળ રાજકુમારો અહલ્યાના દર્શન માટે આશ્રમમાં પ્રવેશે છે, જે ત્યાં સુધી બ્રહ્માંડથી અદૃશ્ય હતી. અહલ્યાનું વર્ણન તેની તપસ્વી ભક્તિની તીવ્રતાથી ઝળહળી ઊઠતું હોય તેવું કરવામાં આવે છે, પરંતુ તે અંધકારમય વાદળોથી ઢંકાયેલા સૂર્યની જેમ દુનિયાથી છુપાયેલી છે, ધુમ્મસથી છૂપાયેલો પૂર્ણ ચંદ્રનો પ્રકાશ અથવા ધુમાડાથી ઢંકાયેલી ઝળહળતી જ્યોત છે. પોતાના ગુરુના માર્ગદર્શન હેઠળ, રામ અહલ્યાને શુદ્ધ અને દોષરહિત માને છે અને લક્ષ્મણની સાથે, તેમના પગથી સ્પર્શ કરીને તેણીને પ્રણામ કરે છે, આ એક એવું કાર્ય છે જે તેના સામાજિક દરજ્જાને પુનર્સ્થાપિત કરે છે. તે તેમનું અભિવાદન કરે છે, અને ગૌતમના શબ્દોને યાદ કરે છે કે રામ તેના ઉદ્ધારક બનશે. અહલ્યા પોતાનો ઉષ્માભર્યો આવકાર આપે છે, વન ફળોનું "સ્વાગત અર્પણ" કરે છે અને તેમના પગ ધોવે છે, જે તે યુગની વિધિ અનુસાર આદરનું કાર્ય છે. દેવતાઓ અને અન્ય અવકાશી જીવો રામ અને અહલ્યા પર પુષ્પોની વર્ષા કરે છે અને અહલ્યાને પ્રણામ કરે છે, જે તેની તપસ્યા દ્વારા શુદ્ધ થઈ છે. ત્યારબાદ ગૌતમ તેના આશ્રમમાં પાછા ફરે છે અને તેને સ્વીકારે છે.^[6][44]

દેઓગાહથી મળી આવેલા ઈ.સ. પાંચમી સદીના પત્થર શિલ્પમાં, અહલ્યા તેના તારણહાર રામને ફળ અને ફૂલો અર્પણ કરે છે. હાલમાં આ શિલ્પ નવી દિલ્હીના રાષ્ટ્રીય સંગ્રહાલયમાં છે

મહાભારતના એક ઉદાહરણમાં, ઇન્દ્રને અહલ્યાને લલચાવતી વખતે દાઢીને સોનામાં ફેરવીને શાપ આપવામાં આવ્યો હોવાનું કહેવાય છે, જ્યારે કૌશિક (કેટલીકવાર ગૌતમના પર્યાય તરીકે અર્થઘટન કરવામાં આવે છે) દ્વારા આપવામાં આવેલા શ્રાપને તેના વાંજીકરણનું કારણ માનવામાં આવે છે.^[6][45] ઉત્તરકાંડમાં, ઇન્દ્રને પોતાનું સિંહાસન ગુમાવવાનો અને કેદમાં રહેવાનો શ્રાપ આપવામાં આવ્યો છે અને અત્યાર સુધીમાં કરવામાં આવેલા દરેક બળાત્કારના અડધા પાપને સહન કરવાનો શ્રાપ આપવામાં આવ્યો છે,^{[lower-alpha 2]} જ્યારે નિર્દોષ અહલ્યાને સૌથી સુંદર સ્ત્રી તરીકેનો પોતાનો દરજ્જો ગુમાવવાનો શ્રાપ આપવામાં આવ્યો છે, કારણ કે તેનાથી ઇન્દ્રના પ્રલોભનને પ્રેરણા મળી હતી. અહલ્યા પોતાની નિર્દોષતાનો દાવો કરે છે (આ ભાગ બધી હસ્તપ્રતોમાં જોવા મળતો નથી), પરંતુ ગૌતમ તેને ત્યારે જ સ્વીકારવા સંમત થાય છે જ્યારે તે રામને આતિથ્ય-સત્કાર આપીને પવિત્ર થાય છે.^[6][32][46]

અહલ્યાની બચાવ યાચિકા કેટલાક પુરાણોમાં પણ જોવા મળે છે. બ્રહ્મપુરાણમાં અહલ્યાને સૂકાઈ ગયેલું ઝરણું બનવાનો શ્રાપ આપવામાં આવ્યો છે, પરંતુ તે પોતાની નિર્દોષતાની દુહાઈ આપે છે અને સાક્ષીઓ તરીકે ઇન્દ્રના વેશથી છેતરાયેલા સેવકોને રજૂ કરે છે. ગૌતમ તેની "વફાદાર પત્ની" પરનો શ્રાપ ઘટાડે છે અને જ્યારે તે ગૌતમી (ગોદાવરી) નદીમાં એક ઝરણા તરીકે જોડાય છે ત્યારે તેને મુક્ત કરવામાં આવે છે. ઇન્દ્રને શ્રાપ આપવામાં આવે છે કે તે પોતાના શરીર પર એક હજાર સ્ત્રી જનનાંગોના રૂપમાં પોતાની શરમને વહન કરે, પરંતુ ગૌતમીમાં સ્નાન કરતા જ સ્ત્રી જનનાંગો આંખોમાં ફેરવાઈ જાય છે. બ્રહ્મ પુરાણ એ એક દુર્લભ અપવાદ છે જ્યાં રામને કથામાંથી બાકાત રાખવામાં આવે છે. તેના બદલે, ગૌતમી નદીની મહાનતા દર્શાવવામાં આવી છે.^[18][34] પદ્મ પુરાણમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ઇન્દ્ર બિલાડીના રૂપમાં ભાગવાનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે ગૌતમ તેને પોતાનું પુરુષ જનનાંગ ગુમાવવાનો અને શરીર પર એક હજાર સ્ત્રી જનનાંગો વહન કરવાનો શ્રાપ આપે છે. ભ્રમિત થયેલી અહલ્યા પોતાની જાતને નિર્દોષ જાહેર કરે છે, પરંતુ ગૌતમ તેને અશુદ્ધ માને છે અને તેને માત્ર હાડ-ચામડીનું કંકાલ બનાવી દેવાનો શ્રાપ આપે છે. તે ફરમાન કરે છે કે જ્યારે રામ તેને આટલી પીડિત, સૂકાઈ ગયેલી (સૂકાઈ ગયેલા ઝરણાની ભાતની યાદ અપાવે છે), શરીર (રામાયણનો શ્રાપ) વિના અને માર્ગ પર પડેલી જોઈને હસે છે ત્યારે તે પોતાનું સુંદર સ્વરૂપ પાછું મેળવશે (આ લક્ષણ ઘણીવાર એક પથ્થરનું વર્ણન કરવા માટે વપરાય છે). જ્યારે રામ આવે છે, ત્યારે તે તેની નિર્દોષતા અને ઇન્દ્રના અપરાધની ઘોષણા કરે છે, અને પછી અહલ્યા તેના સ્વર્ગીય નિવાસમાં પાછી આવે છે અને ગૌતમ સાથે રહે છે.^[19][33]

શિલા સ્વરૂપ

પછીની કૃતિઓમાં તેમજ થિયેટર અને ઇલેક્ટ્રોનિક માધ્યમોમાં આ દંતકથાના લોકપ્રિય પુનરાવર્તનમાં, અહલ્યા ગૌતમના શ્રાપથી પથ્થર બની જાય છે અને રામના પગથી સ્પર્શ પામ્યા પછી જ તે તેના માનવ સ્વરૂપમાં પાછી ફરે છે.^[6][47] પંચ-કન્યાઃ ધ ફાઇવ વર્જિન્સ ઓફ ઇન્ડિયન એપિક્સના લેખક પ્રદિપ ભટ્ટાચાર્ય દલીલ કરે છે કે આ વાર્તાનું આ સંસ્કરણ "પુરુષ પ્રતિક્રિયા" અને પિતૃસત્તાક પૌરાણિક કથાનું પરિણામ છે, જે તેમને લાગણીઓ, સ્વાભિમાન અને સામાજિક દરજ્જાથી વંચિત એક બિન-અસ્તિત્વ તરીકે વખોડી કાઢે છે.^[6][48]

રામના પગનો સ્પર્શ પામ્યા પછી અહલ્યા તેના પથ્થરના સ્વરૂપમાંથી પ્રગટ થાય છે. પથ્થરમાં ફેરવાયેલી અહલ્યા રામના સ્પર્શથી પુરાણોમાં શાસ્ત્રોક્ત અધિકાર મળે છે. (રવિ વર્મા પ્રેસ દ્વારા ૨૦મી સદીની શરૂઆતની પ્રિન્ટ)

બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણ અનુસાર ગૌતમ ઈન્દ્રને એક હજાર સ્ત્રી જનનાંગો ધારણ કરવાનો શ્રાપ આપે છે, જે સૂર્યની પૂજા કરવા પર આંખો થઈ જશે. અહલ્યા નિર્દોષ હોવા છતાં સાઠ હજાર વર્ષોથી પથ્થરમાં ફેરવાઈ જાય છે અને માત્ર રામના સ્પર્શથી જ તેનો ઉદ્ધાર થવાનો છે. અહલ્યા દલીલ કર્યા વિના ચુકાદાને સ્વીકારી લે છે. એ જ પુરાણના અન્ય એક સંસ્કરણમાં ગૌતમે ઇન્દ્રને બિલાડીની જેમ ભાગી જતો પકડીને તેને વાંજીકરણનો શ્રાપ આપ્યો છે. અહલ્યાની નિર્દોષતાની વિનંતીનો ગૌતમ દ્વારા સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે, જે જાહેર કરે છે કે તેનું મન શુદ્ધ છે અને તેણે "પવિત્રતા અને વફાદારીનું વ્રત" પાળ્યું છે, પરંતુ અન્ય વ્યક્તિના બીજથી તેના શરીરને અપવિત્ર કરવામાં આવ્યું છે. ગૌતમ તેણીને વનમાં જવા અને રામના પગના સ્પર્શથી ઉદ્ધાર ન થાય ત્યાં સુધી પથ્થર બનવાનો આદેશ આપે છે.^[36][37] વેંકટ કૃષ્ણપ્પા નાયકની તેલુગુ પ્રસ્તુતિમાં, જ્યારે ઇન્દ્ર અનિચ્છાએ વિદાય લે છે, ત્યારે ગૌતમ આવે છે અને અહલ્યાને પથ્થર બનવાનો શ્રાપ આપે છે, જે પાછળથી રામના પગ સ્પર્શથી શુદ્ધ થાય છે. શ્રાપમાંથી મુક્ત થયા પછી, ગૌતમ અને અહલ્યા વચ્ચે સમાધાન થાય છે અને તેઓ તેમના દિવસો આનંદ અને રતિવિલાસમાં ગાળે છે.^[36][37]

સ્કંદ પુરાણ કહે છે કે જ્યારે ગૌતમ આવે છે, ત્યારે અહલ્યા આખી વાર્તાને સાચી રીતે સમજાવે છે, પરંતુ ગૌતમ દ્વારા તેને પથ્થર બનવાનો શ્રાપ આપવામાં આવે છે, કારણ કે તે માને છે કે તે ઇન્દ્ર અને ગૌતમના હાવભાવ અને હલનચલન વચ્ચેના તફાવતને ઓળખવામાં અસમર્થ રહી હતી. રામના ચરણનો સ્પર્શ તેનો તારણહાર હોવાની ભવિષ્યવાણી કરવામાં આવી છે. ભયભીત ઇન્દ્ર બિલાડીની જેમ છટકી જાય છે અને તેને ખસીકરણનો શ્રાપ આપવામાં આવે છે.^[38] અહલ્યાની સત્યતા કથાસરિતસાગરમાં પણ જોવા મળે છે. જ્યારે ગૌતમ આવે છે, ત્યારે ઇન્દ્ર બિલાડીની જેમ ભાગવાનો પ્રયત્ન કરે છે પરંતુ તેને એક હજાર સ્ત્રી જનનાંગોના નિશાન સહન કરવાનો શ્રાપ આપે છે.^[14][30]

૧૯મી સદીના આ કાલીઘાટ ચિત્રમાં રામ, અહલ્યાને તેના પથ્થરના સ્વરૂપમાંથી મુક્તિ અપાવે છે.

બિન-શાસ્ત્રોક્ત કૃતિઓમાં પણ આ પ્રકારની કથા જોવા મળે છે. કાલિદાસ રઘુવંશમાં (સામાન્ય રીતે ચોથી સદીના) નોંધે છે કે ગૌતમની પત્ની (અહીં નામ વગરની) ક્ષણભરમાં જ ઇન્દ્રની પત્ની બની જાય છે. શ્રાપનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યા વિના, તે આગળ જણાવે છે કે રામના પગની ધૂળ દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવેલી કૃપાને કારણે તેણી પોતાનું સુંદર સ્વરૂપ પાછું મેળવે છે અને તેના પથરાળ દેખાવને દૂર કરે છે, જે તેને શ્રાપ મુક્ત કરે છે.^[49] રામાવતારામમાં પણ રામને અહલ્યાને પગથી સ્પર્શ કરવાની જરૂર નથી; તેમના પગની ધૂળ જ તેને ફરીથી જીવંત કરવા માટે પૂરતી છે.^[39][50]

જો કે અહલ્યાની બાલકાંડ કથા રામની દિવ્યતાને સંદર્ભિત કરે છે કે કેમ તે અંગે અલગ અલગ મંતવ્યો છે, પરંતુ પછીના સ્ત્રોતો રામના દૈવી દરજ્જાને સમર્થન આપે છે, જેમાં અહલ્યાને ભગવાન દ્વારા બચાવવામાં આવેલી દોષિત સ્ત્રી તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે.^{[31][lower-alpha 3][lower-alpha 4]} ભક્તિયુગના કવિઓ ઈશ્વરના તારણહાર સ્વરૂપ અને કૃપાને દર્શાવવા માટે આ પ્રસંગનો ઉપયોગ એક પુરાતન ઉદાહરણ તરીકે કરે છે. આવા વર્ણનોનો મુખ્ય વિષય રામ દ્વારા તેનો ઉદ્ધાર છે, જેને તેમની કરુણાના પુરાવા તરીકે જોવામાં આવે છે.^[51]

અધ્યાત્મ રામાયણના બાળકાંડ ગ્રંથના પાંચમા અધ્યાયનો મોટાભાગનો ભાગ (૧૪મી સદીમાં બ્રહ્માંડ પુરાણમાં સમાયેલો છે) અહલ્યા પ્રસંગને સમર્પિત છે. વાર્તાના અન્ય સંસ્કરણોની જેમ, અહલ્યાને પણ પથ્થરમાં ફેરવવામાં આવે છે અને તેને રામ, "સર્વોચ્ચ પ્રભુ" ના ધ્યાન માં મગ્ન રહેવાની સલાહ આપવામાં આવે છે. જ્યારે વિશ્વમિત્રની સલાહ પર રામ પોતાના પગથી પથ્થરને સ્પર્શે છે, ત્યારે અહલ્યા એક સુંદર કુમારિકાની જેમ ઉભરી આવે છે અને રામને સમર્પિત એક દીર્ઘ પ્રશસ્તિ ગાય છે. તેણી તેમના દૈવી સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે અને તેમને વિષ્ણુના અવતાર અને બ્રહ્માંડના સ્ત્રોત તરીકે ઉન્નત કરે છે, જેમને ઘણા દેવતાઓ આદર આપે છે. તેમની પૂજા કર્યા પછી, તે ગૌતમ પાસે પાછી ફરે છે. કથાના અંતે અહલ્યાના સ્તોત્રને ભક્ત માટે રામની કૃપા પ્રાપ્ત કરવા માટે આદર્શ આશીર્વાદ તરીકે સૂચવવામાં આવ્યું છે.^[52] અવધી રામચરિતમાનસ (૧૬મી સદી)માં ઇન્દ્રની અહલ્યાની મુલાકાતની કથાને બાકાત રાખવામાં આવી છે. આ મહાકાવ્યમાં, વિશ્વમિત્ર રામને કહે છે કે શાપિત અહલ્યાએ એક ખડકનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું છે અને તે ધીરજથી રામના ચરણરજની પ્રતિક્ષા કરી રહી છે.^[53] અહલ્યા રામને કહે છે કે ગૌતમનું શ્રાપનું ઉચ્ચારણ કરવું યોગ્ય છે, અને તે તેને સૌથી મોટી કૃપા માને છે, કારણ કે પરિણામે, તેણે રામ પર નજર ઠેરવી, જેમણે તેને તેના દુન્યવી અસ્તિત્વમાંથી મુક્ત કરી હતી.^[53] અધ્યાત્મ રામાયણમાં, અહલ્યા રામની અન્ય દેવતાઓ દ્વારા સેવા કરવામાં આવેલા મહાન ભગવાન તરીકે પ્રશંસા કરે છે, તેમની ભક્તિમાં શાશ્વત તલ્લીનતાનું વરદાન માંગે છે અને પછીથી તે તેના પતિના નિવાસસ્થાન તરફ પ્રયાણ કરે છે. કથાનો અંત રામની કરુણાની પ્રશંસા સાથે થાય છે.^[54] તુલસીદાસે રામચરિતમાનસમાં અનેક વખત આ પ્રસંગનો ઉલ્લેખ કરતાં રામના પરોપકારના મહત્ત્વ પર પ્રકાશ પાડ્યો છે.^[55] રામચરિતમાનસમાં આ કથા અંગે ટિપ્પણી કરતાં રામભદ્રાચાર્ય કહે છે કે રામે ત્રણ બાબતોનો નાશ કર્યો હતો: તેમની દૃષ્ટિથી અહલ્યાનું પાપ, તેમના ચરણરજથી શાપ અને તેમના પગના સ્પર્શથી અહલ્યાની પીડા, જેનો પુરાવો અહલ્યાના પ્રશસ્તિ શ્લોકોમાં ત્રિભંગી (જેનો અર્થ "ત્રણનો નાશ કરનાર" થાય છે)ના ઉપયોગથી મળે છે.^[56]

અન્ય સંસ્કરણ

કેટલાક દુર્લભ અપવાદોમાં, શ્રાપ છોડી દેવામાં આવે છે. મહાભારતના એક દાખલામાં, જ્યાં પ્રલોભનની વિગતો ગેરહાજર છે, ત્યાં ઉશ્કેરાયેલા ગૌતમ તેના પુત્ર ચિરાકારીને તેની "પ્રદૂષિત" માતાનું શિરચ્છેદ કરવાનો આદેશ આપે છે અને આશ્રમ છોડી દે છે. જો કે, ચિરાકરી આ આદેશનું પાલન કરવામાં ખચકાટ અનુભવે છે અને પાછળથી તારણ કાઢે છે કે અહલ્યા નિર્દોષ છે. ગૌતમ પાછો આવે છે અને તેના ઉતાવળા નિર્ણય પર પસ્તાવો કરે છે, તેને ખ્યાલ આવે છે કે દોષ ઇન્દ્રના પક્ષે છે.^[32][57] ભીલ રામાયણમાં, ગૌતમ ઇન્દ્ર પર હુમલો કરે છે અને કેદ કરે છે, જે વરસાદના દેવતા તરીકે પાક પર વરસાદ વરસાવવાનું વચન આપે છે ત્યારે મુક્ત થાય છે. તેમણે એ પણ સુનિશ્ચિત કર્યું કે એક ચતુર્થાંશ પાક ગૌતમને સમર્પિત છે. અહીં, અહલ્યાને સૂકી અને બળી ગયેલી જમીન તરીકે અર્થઘટન કરવામાં આવે છે, જે જંગલી ચક્રવાતી ગૌતમ દ્વારા કાબૂમાં આવેલા ઇન્દ્ર દ્વારા મોકલવામાં આવેલા વરસાદ માટે ઉત્સુક છે.^[10]

આધુનિક પ્રસ્તુતિઓ

રામભદ્રાચાર્યના પુસ્તક અહલ્યોદ્ધાર (૨૦૦૬)ના મુખપૃષ્ઠ પર દર્શાવવામાં આવેલો અહલ્યાનો ઉદ્ધાર

અહલ્યાને કેટલાક આધુનિક લેખકોએ મોટે ભાગે ટૂંકી વાર્તાઓ દ્વારા અથવા વિવિધ ભારતીય ભાષાઓમાં કવિતાઓ દ્વારા એક નવા પરિપેક્ષથી રજૂ કરવામાં આવી છે.^[58][59] જો કે અહલ્યા તમામ પ્રાચીન સ્ત્રોતોમાં એક નાનું પાત્ર છે. જાતીય ધોરણોનું ઉલ્લંઘન કરવા બદલ "તેની આસપાસના લોકો દ્વારા તેને કલંકિત અને તિરસ્કૃત" ગણવામાં આવી છે. આધુનિક ભારતીય લેખકોએ તેને રામની ગાથામાં એક ક્ષુલ્લક વ્યક્તિને બદલે મહાનાયિકાનો દરજ્જો આપ્યો છે.^[58][60] જો કે, આધુનિક ભક્તિમય રામાયણ રૂપાંતરણોમાં જ્યાં રામ નાયક છે, ત્યાં અહલ્યાનો ઉદ્ધાર તેમના જીવનની એક અલૌકિક ઘટના બની રહે છે.^{[lower-alpha 5]}

આહલ્યાની કથા આધુનિક સમયની કવિતામાં જીવંત છે. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની બંગાળી અને અંગ્રેજી કૃતિઓ,^[6] પી.ટી.નરસિંહાચાર્યના (૧૯૪૦) કન્નડ કાવ્યાત્મક નાટક અહલ્યા (જેમાં કવિ ધર્મ વિરુદ્ધ કામને તોલે છે (કર્તવ્ય વિરુદ્ધ આનંદ));^[15][58] અને સંસ્કૃતના વિદ્વાન કવિ ચંદ્ર રાજનની કૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે.^[6] આ કથાને રંગમંચ ઉપરાંત ફિલ્મ અને ટેલિવિઝન પ્રસ્તુતિઓમાં પણ પુનઃ રજૂ કરવામાં આવી છે.^[6][61] અહલ્યા ઓડિશાની મહારી મંદિર-નૃત્યાંગના પરંપરામાં લોકપ્રિય પાત્ર છે.^[13] તેની વાર્તા કહેવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી અન્ય કૃતિઓ અને પ્રદર્શન કલાની શૈલીઓમાં કેરળનું મોહિનીયટ્ટમ નૃત્ય;^[62][63] ઓટ્ટામથુલાલ પરંપરામાં ભજવાતું કુંચન નામ્બિયારનું નાટક અહલ્યામોક્ષમ^[64]; અને આંધ્ર પ્રદેશનું એક પદ્ય-નાટક સતી અહલ્યા સામેલ છે.^[65]

૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં, જૂના ધોરણોને ફરીથી રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. પા. સુબ્રમણ્યમ મુદ્દલિયારે તેમની તમિલ કવિતા (૧૯૩૮)માં અહલ્યાનું વર્ણન કર્યું છે, જેમાં અહલ્યાએ ઇન્દ્રને પવિત્રતા પર વ્યાખ્યાન આપ્યું છે, પરંતુ ઇન્દ્રની વાસના તેને તેના પર બળાત્કાર કરવાની ફરજ પાડે છે. ગૌતમ અહલ્યાને આઘાતથી મુક્ત કરવા માટે પથ્થરમાં ફેરવે છે. તમિલ લેખક યોગિયારે એક નિર્દોષ અહલ્યાનું ચિત્રણ કર્યું છે, જે છૂપા ઇન્દ્ર સાથે સૂવે છે અને અપરાધભાવથી સજાની માગણી કરે છે.^[58] શ્રીપદ કૃષ્ણમૂર્તિ શાસ્ત્રીની રામાયણની તેલુગુ આવૃત્તિ (૧૯૪૭) અહલ્યાના ઇન્દ્ર સાથેના સંબંધને એક હસ્તધૂનન પૂરતો મર્યાદિત દર્શાવે છે.^[66]

અન્ય લેખકોએ અહલ્યા દંતકથાનું ખૂબ જ અલગ દ્રષ્ટિકોણથી પુનઃઅર્થઘટન કર્યું હતું, જેમાં ઘણી વાર અહલ્યાને બળવાખોર તરીકે દર્શાવવામાં આવી હતી અને તેના દૃષ્ટિકોણથી વાર્તા કહેવામાં આવી હતી.^[58] આર.કે.નારાયણ (૧૯૦૬-૨૦૦૧) કથાની મનોવૈજ્ઞાનિક વિગતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમાં ઇન્દ્રના ગૌતમના વેશમાં રહેલી જૂની વાર્તા, બિલાડી તરીકેની તેમની છટકબારી અને અહલ્યાના શિલાવતારનો પુનઃ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.^[67] વિશ્રામ બેડેકરના સંગીતમય મરાઠી નાટક બ્રહ્માકુમારી (૧૯૩૩) અને પી. વી. રામવેરિયર (૧૯૪૧) અને એમ. પાર્વતી અમ્મા (૧૯૪૮)ની મલયાલમ રચનાઓમાં વ્યભિચારી પ્રેમના વિષયની શોધ કરવામાં આવી છે.^[58] તમિલ ટૂંકી વાર્તા લેખક કુ પા રાજગોપાલન (૧૯૦૨-૪૪)ની અહલ્યા પણ છૂપી રીતે ઇન્દ્ર માટે ઝંખે છે અને તેમની સાથે મનમેળ ધરાવે છે.^[58] પ્રતિભા રેની ઓડિયા નવલકથા મહામોહા (૧૯૯૭, "ગ્રેટ લસ્ટ") માં એક સ્વતંત્ર અને જાણીબુજીને પોતાના વરિષ્ઠની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનારી અહલ્યાને એક કરુણ નાયિકા તરીકે રજૂ કરવામાં આવી છે, જે પોતાની જાતને ઇન્દ્રને અર્પણ કરે છે જેથી તે પોતાની વાસના અને તેના સ્ત્રીત્વને પરિપૂર્ણ કરી શકે. જ્યારે ગૌતમ બળાત્કારનો દાવો કરીને તેને સમાજમાં જૂઠું બોલવા માટે મનાવે છે, ત્યારે તે તેની સાથે પવિત્રતા અને મનની સ્વતંત્રતા પર ચર્ચા કરે છે.^[68]

ગૌતમને એ જાણીને રાહત થઈ છે કે તેમના પુત્ર ચિરાકરીએ અહલ્યાને ફાંસી આપવા માટે તેમના આવેગજન્ય હુકમનું પાલન કર્યું નથી. ((રાજા અકબરે ૧૫૯૮-૯૯માં શરૂ કરેલું મહાભારતના ફારસી ભાષાન્તર "રઝમ-નામા"માંથી એક પાનું. હાલમાં બ્રુકલીન મ્યુઝિયમમાં)

કેટલાક લેખકો શ્રાપ અને મુક્તિ પછીના અહલ્યાના જીવનની કલ્પના કરવાનો પ્રયાસ કરે છે, આ એક એવી ઘટના છે જે પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં અપ્રગટ છે.^[59] પુધુમૈપિથનની તમિલ વાર્તા સપાવિમોકેનમ (૧૯૪૩, "શ્રાપમાંથી મુક્તિ") અને કે. બી. શ્રીદેવીની મલયાલમ ભાષાની કૃતિ (૧૯૯૦) જેનો અનુવાદ "વુમન ઓફ સ્ટોન" તરીકે કરવામાં આવ્યો છે, જે નારીવાદી દૃષ્ટિકોણથી રામના "બેવડા માપદંડો" પર કેન્દ્રિત છે. તેઓ પૂછે છે કે રામ શા માટે અહલ્યાને વ્યભિચારના શ્રાપમાંથી મુક્ત કરે છે, પરંતુ તેની પત્ની સીતાને તેના અપહરણકર્તા રાવણ સાથે વ્યભિચારના ખોટા આરોપો માટે સજા આપે છે.^{[69][lower-alpha 6]} પુધુમૈપિથનની વાર્તામાં સીતાને પોતાની પવિત્રતા સાબિત કરવા માટે અગ્નિપરીક્ષામાંથી પસાર થવું પડ્યું એ સાંભળીને અહલ્યા પાછી શિલામાં ફેરવાઈ જાય છે. સુનાવણી દ્વારા પોતાની પવિત્રતા સાબિત કર્યા પછી પણ સીતાને વ્યભિચારના આરોપસર રાજ્યમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવી હતી તે જાણીને શ્રીદેવીએ તેને પથ્થરમાં ફેરવાતી દર્શાવી છે. પુધુમૈપિથનપણ વર્ણવે છે કે કેવી રીતે, મુક્તિ પછી પણ અહલ્યા "માનસિક પશ્ચાઘાત" થી પીડાય છે, વારંવાર ઇન્દ્રના પ્રલોભન અને ગૌતમના પ્રકોપનો ફરીથી અનુભવ કરે છે, તેમજ તેને નકારી કાઢતા રૂઢિચુસ્ત સમાજની નારાજગી સહન કરે છે. ^{[58][lower-alpha 6]} અહલ્યાને શાપ આપવાના ઉતાવળા નિર્ણય પર ગૌતમ પણ આત્મનિંદાથી પીડાય છે. ^{[lower-alpha 6]} બીજી કથામાં પુધુમૈપિથનની અહલ્યા, ગૌતમ અને ઇન્દ્ર બંનેને ક્ષમા આપે છે.^[58]

એસ. શિવશેકરમની ૧૯૮૦ની તમિલ કવિતા અહલિકાઈ અહલ્યાની વાર્તામાં રહેલા પથ્થર પાત્રની તપાસ કરે છે: તે એક એવા પતિ સાથે લગ્ન કરે છે જેને તેનામાં પથ્થર કરતાં વધારે રસ નથી અને થોડા સમય માટે તેને ઇન્દ્ર સાથે આનંદ કરવા બદલ એક નિર્જીવ પથ્થર બનવા માટે શાપિત થઈ જાય છે. કવિ પૂછે છે કે શું અહલ્યા માટે પથરાળ લગ્નમાં પાછા ફરવાને બદલે શારીરિક રીતે પથ્થર બની રહેવું અને તેનું ગૌરવ જાળવવું વધુ સારું હતું.^{[lower-alpha 6]} તમિલ કવિ ના. પિચમૂર્તિ (૧૯૦૦-૭૬)ના ઉયિર માગા ("જીવન-નારી") અહલ્યાને જીવનને રૂપકાત્મક રીતે રજૂ કરે છે, જેમાં ગૌતમ મન અને ઇન્દ્ર આનંદ સ્વરૂપે છે. માર્ક્સવાદી વિવેચક કોવાઈ જ્ઞાનીએ તેમના કાવ્ય કાલિહાઈમાં અહલ્યાને દલિત વર્ગ તરીકે અને રામને શોષણ વિનાના આદર્શ ભવિષ્ય તરીકે રજૂ કર્યા છે. ગૌતમ અને ઇન્દ્ર સામંતશાહી અને મૂડીવાદનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.^[58] ૧૯૪૯માં રજૂ થયેલી ફિલ્મ સતી અહલ્યા ("શુદ્ધ અહલ્યા")માં કમલા કોટનીસે ભજવેલા અહલ્યાના પાત્રને સમકાલીન ફિલ્મ વિવેચકોએ એક ડાઘવાળી સ્ત્રીની દુર્દશાના ચિત્રણને પ્રાસંગિક ગણાવ્યું હતું.^[70]

પ્રેમ, સેક્સ અને ઇચ્છા સંત સિંઘ સેખોનના પંજાબી નાટક કલાકાર (૧૯૪૫)માં કથાના મહત્વપૂર્ણ તત્ત્વો બની જાય છે, જે મહાકાવ્ય નાટકને આધુનિક યુગમાં સ્થાન આપે છે. તેમાં અહલ્યાને એક મુક્ત-ઉત્સાહી સ્ત્રી તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે, જે કલાના અધ્યાપક, ગૌતમના વિદ્યાર્થીની ઇન્દર (ઇન્દ્ર) દ્વારા નગ્ન સ્થિતિમાં ચિત્રિત થવાની હિંમત કરે છે, અને તેના પતિની ટીકાઓ સામે તેના નિર્ણયનો બચાવ કરે છે.^{[58][lower-alpha 7]} એન. એસ. માધવનની મલયાલમ વાર્તા (એપ્રિલ ૨૦૦૬) પણ અહલ્યાની વાર્તાને આધુનિક વાતાવરણમાં રજૂ કરે છે, જેમાં વ્યભિચારનો આરોપ ધરાવતી અહલ્યાને તેના પતિ દ્વારા માર મારવામાં આવે છે, જેથી તે કોમામાં સરી પડે છે, જેમાંથી ન્યુરોલોજિસ્ટ રામ તેને પુનર્જીવિત કરે છે.^{[lower-alpha 6]} જો કે, સમકાલીન વાતાવરણમાં અહલ્યા-ઇન્દ્રની શાસ્ત્રીય કથાને ફરીથી કહેવાની પ્રથા નવી નથી. યોગ વસિષ્ઠ (૧૦૦૧-૧૪૦૦) બે વ્યભિચારી પ્રેમીઓ, રાણી અહલ્યા અને બ્રાહ્મણ ઇન્દ્રની કથા વર્ણવે છે. અહીં, અહલ્યા અને ઇન્દ્ર એકબીજાના પ્રેમમાં પડે છે અને અહલ્યાના ઈર્ષાળુ પતિ દ્વારા સજા કરવા છતાં પોતાનો પ્રણય સંબંધ ચાલુ રાખે છે. મૃત્યુ પછી, તેઓ પુનર્જન્મમાં ફરી ભેગા થાય છે.^[71][72] ૨૦૧૫માં આવેલી શોર્ટ ફિલ્મ અહલ્યામાં અહલ્યા સાથેની મુલાકાત બાદ પોલીસમેન ઇન્દ્ર પથ્થરની ઢીંગલીમાં ફેરવાય છે જે વાર્તાને નારીવાદી વળાંક આપે છે.^[73][74]

સંતાન

રામાયણમાં અહલ્યાના પુત્ર શતાનંદ (સતાનંદ)નો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જે મિથિલાના રાજા જનકના કુળના પૂજારી અને ઉપદેશક હતા. આ સંસ્કરણમાં, શતાનંદ વિશ્વામિત્રને તેની "પ્રખ્યાત" માતાની સુખાકારી વિશે ચિંતાથી પૂછે છે.^[75][76] તેનાથી વિપરીત, મહાભારતમાં બે પુત્રોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે: શરદવન, જે હાથમાં તીર સાથે જન્મ્યો હતો, અને ચિરાકારી, જેમના કાર્યો પર વ્યાપક ચિંતન શિથિલતા તરફ લઈ જાય છે. આ ઉપરાંત કથામાં એક અનામી પુત્રીનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. વામન પુરાણમાં ત્રણ પુત્રીઓનો ઉલ્લેખ છે: જયા, જયંતી અને અપરાજી.^[75]

ભારતીય લોકકથાઓની અન્ય એક દંતકથામાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે સૂર્યદેવતાના સારથિ અરુણ એક સમયે અરુણી નામની સ્ત્રી બની અપ્સરાઓની એક સભામાં પ્રવેશી હતી, જ્યાં ઇન્દ્ર સિવાય બીજા કોઈ પણ પુરુષને પ્રવેશ આપવામાં આવ્યો ન હતો. ઇન્દ્રને અરુણી સાથે પ્રેમ થયો અને તેણે વાલી નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો. બીજા દિવસે, સૂર્યની વિનંતીથી, અરુણે ફરીથી સ્ત્રી સ્વરૂપ ધારણ કર્યું, અને સૂર્ય પુત્ર સુગ્રીવને જન્મ આપ્યો. બંને બાળકોને અહલ્યાને ઉછેર માટે આપવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ ગૌતમ તેમને પસંદ કરતા ન હતા આથી તેમને શ્રાપ આપ્યો જેના કારણે તેઓ વાનર સ્વરૂપ બની ગયા.^[14][77][78] રામાયણના થાઇ સંસ્કરણ રામકીન^{[lower-alpha 8]}માં, વાલી અને સુગ્રીવને ઇન્દ્ર અને સૂર્ય સાથેના તેના સંપર્કથી અહલ્યાના બાળકો તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. જો કે અહલ્યા શરૂઆતમાં તેમને ગૌતમના પુત્રો તરીકે જણાવે છે, પરંતુ ગૌતમની પુત્રી અંજની તેની માતાનું રહસ્ય તેના પિતાને જણાવે છે. પરિણામે તે ભાઈઓને વાનર બનવાનો શ્રાપ આપી દૂર ભગાવી દે છે. ગુસ્સે થઈને અહલ્યા અંજનીને વાનરપુત્રને જન્મ આપવાનો શ્રાપ આપે છે. અંજની, વાનર-દેવતા અને રામના મિત્ર હનુમાનને જન્મ આપે છે.^[82][83] મલય રૂપાંતરણ હિકાયત સેરી રામા, અને પંજાબી અને ગુજરાતી લોકકથાઓમાં પણ આવી જ કથાઓ જોવા મળે છે. જો કે, આ સંસ્કરણોમાં ઇન્દ્ર અને અહલ્યાનું રહસ્ય છુપાવવામાં મદદ કરવા માટે અંજનીને ગૌતમ દ્વારા શાપ આપવામાં આવ્યો છે.^[84]

કેટલીક તમિલ જ્ઞાતિઓ તેમના પૂર્વજોને અહલ્યા અને ઇન્દ્રના સંબંધ સાથે સાંકળી લે છે. તેમની જ્ઞાતિઓના નામ અહલ્યાના બાળકોના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યા છે. ગૌતમ ત્રણેય છોકરાઓને શોધી કાઢે છે અને તેમની વર્તણૂક પ્રમાણે તેમના નામ આપે છે: જે ગૌતમનો બહાદુરીપૂર્વક સામનો કરે છે તે– અગમુદાયર ("બહાદુર" પરથી ઉતરી આવ્યો છે) તરીકે, જે ગૌતમને જોઈને ઝાડ પર ચઢી જાય છે તે, મરાવર ("વૃક્ષ" પરથી ઉતરી આવ્યો છે) તરીકે અને જે મોટા ખડકની પાછળ ચોરની જેમ સંતાઇ જાય છે તે કલ્લાર ("ચોર" અથવા "ખડક" પરથી ઉતરી આવ્યો છે) તરીકે ઓળખાય છે. કેટલાક સંસ્કરણોમાં ચોથું સંતાન, વેલ્લાલા પણ ઉમેરવામાં આવ્યું છે. અન્ય એક સંસ્કરણમાં, અહલ્યા અને ઇન્દ્રના સંબંધનો અર્થ અહલ્યા દ્વારા ઇન્દ્રને અર્પણ કરવામાં આવેલી તપશ્ચર્યા અને પૂજા દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે તેને ઉપહાર તરીકે સંતાનો ભેટ આપે છે.^[85]

સંદર્ભ

1. Söhnen-Thieme 1996, pp. 40–41.
2. Wilson p100. harv error: no target: CITEREFWilson_p100 (help)
3. Apte p637 & Monier-Williams p1293. harv error: no target: CITEREFApte_p637Monier-Williams_p1293 (help)
4. Gita Press 1998, pp. 681–682 (Verses 7.30.22–23).
5. Wilson p100 & Apte p73. harv error: no target: CITEREFWilson_p100Apte_p73 (help)
6. Bhattacharya & March–April 2004, pp. 4–7.
7. Doniger 1999, pp. 89, 129.
8. Feller 2004, p. 146.
9. Datta 2001, p. 56.
10. Jhaveri 2001, pp. 149–52.
11. Goldman 1990, p. 218.
12. Söhnen-Thieme 1996, pp. 50–51.
13. Ritha Devi & Spring-Summer 1977, pp. 25–29.
14. Mani 1975, p. 17.
15. Garg 1992, pp. 235–236.
16. Bhattacharya 2000, pp. 14–15.
17. Doniger 1999, pp. 89–90, 321–322.
18. Söhnen-Thieme 1996, pp. 51–53.
19. Söhnen-Thieme 1996, pp. 54–55.
20. Goldman 1990, pp. 215–216.
21. Feller 2004, p. 131.
22. Söhnen-Thieme 1996, pp. 46–48.
23. Feller 2004, p. 132.
24. Keith 1998, p. 132.
25. Feller 2004, pp. 132–135.
26. Söhnen 1991, p. 73.
27. Söhnen-Thieme 1996, p. 39.
28. Ray 2007, pp. 24–25.
29. The Hindu & 25 June 2010.
30. Söhnen-Thieme 1996, pp. 58–59.
31. Ray 2007, pp. 25–26.
32. Söhnen-Thieme 1996, p. 45.
33. Doniger 1999, pp. 92–93, 321–322.
34. Doniger 1999, pp. 95–96, 321–322.
35. Doniger 1999, pp. 100–103, 321–322.
36. Söhnen-Thieme 1996, pp. 56–58.
37. Doniger 1999, pp. 94, 321–322.
38. Doniger 1999, pp. 96–97, 321–322.
39. Ramanujan 1991, pp. 28–32.
40. Doniger 1999, pp. 101–102, 321–322.
41. Wilson p650. harv error: no target: CITEREFWilson_p650 (help)
42. Monier-Williams p798. harv error: no target: CITEREFMonier-Williams_p798 (help)
43. Macdonell 2008, p. 221.
44. Goldman 1990, pp. 215–218.
45. Ganguli Shanti Parva 1883–1896, chap. CCCXLIII.
46. Doniger 1999, pp. 89–90, 92, 321–322.
47. Devika & 29 October 2006, p. 52.
48. Bhattacharya & November–December 2004, pp. 32–33.
49. Kālidāsa & Devadhar 1997, pp. 203–204, 606.
50. Zvelebil 1973, p. 213.
51. Goldman 1990, p. 45.
52. Dhody 1995, pp. 17–20.
53. Gita Press 2004, pp. 147–148.
54. Prasad 1990, pp. 145–146.
55. Prasad 1990, pp. 22, 158, 180, 243, 312, 692.
56. Rambhadracharya 2006, pp. 101, 269.
57. Ganguli Shanti Parva 1883–1896, chap. CCLXVI.
58. Das 2006, pp. 133–135.
59. Richman 2008, p. 24.
60. Richman 2008, pp. 27, 111, 113–114.
61. Gudipoodi & 30 May 2008.
62. Ram Kumar & 18 July 2011.
63. Santhosh & 4 December 2011.
64. Sharma 2000, p. 40.
65. Ram Mohan & 25 January 2007.
66. Rao 2001, pp. 168–169.
67. Doniger 1999, p. 100.
68. Ray 2007, pp. 27–29.
69. Prema Nandakumar & 28 March 2006.
70. Dwyer 2006, p. 60.
71. Varadpande 2005, p. 101.
72. Doniger 1999, pp. 104, 321–322.
73. DNA & 22 July 2015.
74. Roy & 21 July 2015.
75. Mani 1975, p. 285.
76. Goldman 1990, pp. 220–221.
77. Pattanaik 2001, p. 49.
78. Freeman 2001, pp. 201–204.
79. Sanchez, Jane. "History and Thailand Literature" (અંગ્રેજીમાં). Cite journal requires |journal= (મદદ)
80. Pungkanon, Kupluthai (6 September 2018). "Majesty in the movements". The Nation. મૂળ માંથી 5 સપ્ટેમ્બર 2018 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 6 September 2018.
81. Richman, Paul (29 August 1991). Many Ramayanas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. ISBN 9780520075894.
82. Pattanaik 2001, p. 50.
83. Pattanaik 2000, p. 109.
84. Bulcke 2010, pp. 129–131.
85. Headley 2011, pp. 104–105.

નોંધ

1. "સુબ્રહ્મણ્ય સૂત્ર", વૈદિક પૂજારીઓ દ્વારા "મુખ્ય સહભાગીઓને આમંત્રણ આપવા માટે બલિદાનની શરૂઆતમાં: ઇન્દ્ર, દેવતાઓ અને બ્રાહ્મણો" (પૂજારીઓ) દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવતો એક મંત્ર છે.
2. જ્યારે ઇન્દ્રજિત ઇન્દ્રને પરાજિત કરે છે અને સ્વર્ગ પર વિજય મેળવે છે ત્યારે ઉત્તરકાંડનો શ્રાપ પૂરો થાય છે.
3. Goldman 1990, p. 45: બાલ કાંડમાં રામ અહલ્યાનો ઉદ્ધાર કરે છે. તુલસીદાસ અને ભક્તિ ચળવળના અન્ય કવિઓ ભગવાનની બચાવ કૃપાનું આદર્શ નિદર્શન બની જાય છે - વાલ્મિકીમાં નાયકની દિવ્યતાના કોઈ સંદર્ભ વિના તેનું સંચાલન કરવામાં આવે છે."
4. Rambhadracharya 2006, pp. 35–36:લેખક જણાવે છે કે, વાલ્મીકિએ ૧.૪૯.૧૨ના શ્લોકમાં (વિશ્વમિત્ર દ્વારા રામને બોલાયેલું) અહલ્યa કથાના શબ્દનો ઉપયોગ ("તેરૈયા", "મુક્ત કરી") શબ્દનો ઉપયોગ રામની દિવ્યતા સૂચવે છે, કારણ કે સામાન્ય માનવી નહીં પણ માત્ર ઈશ્વર જ મોક્ષ કરી શકે છે.
5. Rambhadracharya 2006, pp. 35–36: આ પણ જુઓ:

   • Rambhadracharya 2006.
   • Shastri 2005.
   • Ramanand Sagar 1987–1988.
   • NDTV Imagine 2008.
6. Richman 2008, pp. 113–114: The translations of all these works are present in Richman 2008, pp. 141–173
7. See English translation in Gill 2005, pp. 251–304.
8. રામકીન (પ્રકાશિત. 'રામનો મહિમા'; કેટલીકવાર રામાકિયન પણ લખાય છે) એ થાઇલેન્ડના રાષ્ટ્રીય મહાકાવ્યોમાંનું એક છે,^[79] જે બૌદ્ધ દશરથ જાતક પરથી ઉતરી આવ્યું છે.^[80][81] મૂળભૂત રીતે, તે હિંદુ મહાકાવ્ય રામાયણનું થાઇ સંસ્કરણ છે.

ગ્રંથસૂચિ

• "Ahilya's redemption (Ramayana)". Ramanand Sagar's Ramayan (1987 TV series) TV series. YouTube. 1987–1988. મેળવેલ 24 December 2011.
• "Triṃśaḥ Sargaḥ" [Canto 30]. Śrīmadvālmīkīya Rāmāyaṇa [The Ramayana of Valmiki] (હિન્દીમાં). 2. Gita Press. 1998.
• "Lessons from the Ahalya Episode". The Hindu. 30 September 2002. મૂળ માંથી 31 March 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 22 April 2011.
• "Descent One (Bālakāṇḍa)". Śrīrāmacaritamānasa or the Mānasa Lake Brimming over with the Exploits of Śrī Rāma (With Hindi Text and English Translation). Gita Press. 2004. ISBN 978-81-293-0146-8.
• "Tourist Spots in Darbhanga: Ahilya Asthan". Official Site of Darbhanga District. National Informatics Centre, District Unit Darbhanga. 2006. મૂળ માંથી 15 July 2006 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 22 May 2022.
• "Ahalya episode". Ramayan (2008 TV series) on Imagine TV(NDTV Imagine). YouTube. 2008. મેળવેલ 24 December 2011.
• "Expiation of Sin". The Hindu. 25 June 2010. મૂળ માંથી 1 April 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 22 April 2011.
• "Watch: Radhika Apte and Soumitra Chatterjee's haunting performances in Sujoy Ghosh's 'Ahalya'". DNA. 22 July 2015. મેળવેલ 22 July 2015.
• Aiyangar, Rao Bahadur Krishnaswami (1927). Manimekhalai in its Historical Setting. London: Luzac & Co. મેળવેલ 30 July 2019.
• Apte, Vaman S. (2004) [1970]. The Student's Sanskrit-English Dictionary (2nd આવૃત્તિ). Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0045-8.
• Bacchetta, Paola (2002). "Hindu Nationalist Women Imagine Spatialites/Imagine Themselves". માં Bacchetta, Paola; Power, Margaret (સંપાદકો). Right-wing Women: from Conservatives to Extremists Around the World. Routledge. ISBN 978-0-415-92778-9.
• Benton, Catherine (2006). God of Desire: Tales of Kāmadeva in Sanskrit Story Literature. State University of New York. ISBN 978-0-7914-6565-3.
• Bhattacharya, Pradip (2000). "Panchakanya: Women of Substance". Journal of South Asian Literature: Miscellany. Asian Studies Center, Michigan State University. 35 (1/2): 13–56.
• Bhattacharya, Pradip (March–April 2004). "Five Holy Virgins, Five Sacred Myths: A Quest for Meaning (Part I)" (PDF). Manushi (141): 4–12.
• Bhattacharya, Pradip (November–December 2004). "Five Holy Virgins, Five Sacred Myths: A Quest for Meaning (Part V)" (PDF). Manushi (145): 30–37.
• Bulcke, Father Dr. Camille (2010). Rāmakathā and Other Essays. Vani Prakashan. ISBN 978-93-5000-107-3.
• Chattopadhyaya, Kamaladevi (1982). Indian Women's Battle for Freedom. Abhinav Publications.
• Dallapiccola, Anna L. (2002). "Ahalya". Dictionary of Hindu Lore and Legend. London: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-51088-9. મેળવેલ 16 May 2011.
• Das, Sisir Kumar (2006). "Epic Heroines – Ahalya". A History of Indian Literature: 1911–1956:Struggle for Freedom : Triumph and Tragedy. A History of Indian Literature. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-7201-798-9.
• Datta, Nilanjana Sikdar (2001). "Valmiki-Ramayana – an Approach by Rabindranath Tagore". માં Dodiya, Jaydipsinh (સંપાદક). Critical Perspectives on the Rāmāyaṇa. Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-244-7.
• Devika, V. R. (29 October 2006). "Women of Substance: Ahalya: Scarlet Letter". The Week (Indian magazine). ખંડ 24 અંક 48.
• Dhody, Chandan Lal (1995). The Adhyātma Rāmāyaṇa: concise English version. M.D. Publications. ISBN 978-81-85880-77-8.
• Doniger, Wendy (1999). "Indra and Ahalya, Zeus and Alcmena". Splitting the Difference: Gender and Myth in Ancient Greece and India. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-15641-5.
• Dwyer, Rachel (2006). Filming the Gods: Religion and Indian Cinema. Routledge. ISBN 978-0-415-31425-1.
• Feldhaus, Anne (1998). Images of Women in Maharashtrian Society. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3659-2.
• Feller, Danielle (2004). "Indra, the Lover of Ahalya". The Sanskrit Epics' Representation of Vedic Myths. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-2008-1.
• Freeman, Rich (2001). "Thereupon Hangs a Tail: the Deification of Vali in the Teyyam Worship of Malabar". માં Richman, Paula (સંપાદક). Questioning Rāmāyaṇas: a South Asian Tradition. University of California Press. ISBN 978-0-520-22074-4.
• Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). The Mahabharata Book 3: Vana Parva.
• Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). The Mahabharata Book 12: Shanti Parva.
• Garg, Ganga Ram (1992). Encyclopaedia of the Hindu World: A-Aj. 1. South Asia Books. ISBN 978-81-7022-374-0.
• Gill, Tejwant Singh (2005). "Artist". Sant Singh Sekhon: Selected Writings. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-1999-1.
• Goldman, Robert P. (1990). The Ramayana of Valmiki: Balakanda. The Ramayana of Valmiki: an Epic of Ancient India. 1. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01485-2.
• Gudipoodi Srihari (30 May 2008). "Story of Five Archetypes". The Hindu. મૂળ માંથી 6 April 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 December 2011.
• Headley, Zoé E. (2011). "Caste and Collective Memory in South India". માં Isabelle Clark-Decès (સંપાદક). A Companion to the Anthropology of India. Blackwell Companions of Anthropology. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-9892-9.
• Jensen, Herman (2002). A Classified Collection of Tamil Proverbs. Asian Educational Services. ISBN 978-81-206-0026-3.
• Jhaveri, Bharati (2001). "Nature and Environment in Ramayana of Bhils of North Gujarat". માં Dodiya, Jaydipsinh (સંપાદક). Critical Perspectives on the Rāmāyaṇa. Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-244-7.
• Kālidāsa; Devadhar, C.R. (1997). "Verse 33–34, Canto 11". Raghuvamśa of Kālidāsa. Motilal Banarsidass Publishers.
• Kapoor, Subodh (2002). Encyclopaedia of Ancient Indian Geography. 1. Cosmo Publications. ISBN 978-81-7755-298-0.
• Keith, Arthur Berriedale (1998) [1925]. "Indra". The religion and philosophy of the Veda and Upanishads. 1. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 81-208-0645-X.
• Kelkar, Meena K. (1995). Subordination of Woman: A New Perspective. Discovery Publishing House. ISBN 978-81-7141-294-5.
• Macdonell, Arthur Anthony (2008) [1929]. A Practical Sanskrit Dictionary with Transliteration, Accentuation, and Etymological Analysis Throughout. University of Cologne(Universität zu Köln).
• Mani, Vettam (1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-0-8426-0822-0.
• Mirashi, V. V. (1996). Bhavabhūti. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1180-5.
• Mukherjee, Prabhati (1999) [1978]. Hindu Women: Normative Models. Orient Blackswan. ISBN 978-81-250-1699-1.
• Monier-Williams, Monier (2008) [1899]. Monier Williams Sanskrit-English Dictionary. Universität zu Köln.
• P. Ram Mohan (25 January 2007). "Week-long drama festivities end". The Hindu. મૂળ માંથી 31 March 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 December 2011.
• Patel, Gautam (1994). "Sītātyāga, Whether Kālidāsa Wrote it First". માં Pierre-Sylvain Filliozat; Satya Pal Narang; C. Panduranga Bhatta (સંપાદકો). Pandit N.R. Bhatt, Felicitation Volume. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1183-6.
• Pattanaik, Devdutt (2000). The Goddess in India: the Five Faces of the Eternal Feminine. Inner Traditions– Bear & Company.
• Pattanaik, Devdutt (2001). The Man Who Was a Woman and Other Queer Tales of Hindu Lore. Routledge. ISBN 978-1-56023-181-3.
• Prasad, Rama Chandra (1990). Tulsidasa's Shri Ramacharitamanasa: the Holy Lake of the Acts of Rama. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0443-2.
• Prema Nandakumar (28 March 2006). "Myth as Metaphor in Feminist Fiction". The Hindu. મૂળ માંથી 20 July 2008 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 December 2011.
• Ram Kumar Ramaswamy (18 July 2011). "I want to spread joy through dance: Gopika Varma". Deccan Chronicle. મૂળ માંથી 10 April 2012 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 December 2011.
• Ramanujan, A. K. (1991). "Three Hundred Rāmāyaṇas". માં Richman, Paula (સંપાદક). Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. University of California Press. ISBN 978-0-520-07589-4.
• Rambhadracharya (Swami) (30 March 2006). Ahalyoddhāra [The Liberation of Ahalya] (હિન્દીમાં). Jagadguru Rambhadracharya Handicapped University.
• Rao, Velcheru Narayana (2001). "The Politics of Telugu Ramayanas". માં Richman, Paula (સંપાદક). Questioning Rāmāyaṇas: a South Asian Tradition. University of California Press. ISBN 978-0-520-22074-4.
• Ray, Pratibha (2007). "Ahalya's Voyage: From Transgression to Transcendence". માં Bhattacharya, Pratip (સંપાદક). Revisiting the Pancha Kanyas : Proceedings of the National Seminar, Kolkata, 2003. Eastern Zonal Cultural Centre in association with Bookworks. પૃષ્ઠ 22–30.
• Richman, Paula, સંપાદક (2008). Ramayana Stories in Modern South India: an Anthology. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34988-0.
• Ritha Devi (Spring–Summer 1977). "Five Tragic Heroines of Odissi Dance-drama: The Pancha-kanya Theme in Mahari "Nritya"". Journal of South Asian Literature: Feminine Sensibility and Characterization in South Asian Literature. Asian Studies Center, Michigan State University. 12 (3/4): 25–29. JSTOR 40872150.
• Roy, Gitanjali (21 July 2015). "Radhika Apte as a Modern Ahalya Will Give You the Chills". NDTV. મેળવેલ 22 July 2015.
• Santhosh, K. (6 February 2004). "Ahalya's Tale Retold". The Hindu. મૂળ માંથી 26 June 2009 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 4 December 2011.
• Sharma, V. S. (2000). Kunchan Nampyar. Makers of Indian Literature. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-0935-0.
• Shastri, Nityananda (2005). Śrīrāmacaritābdhiratna (સંસ્કૃતમાં). Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-2058-4. with English translation by Shastri, Satya Vrat
• Söhnen, Renate (1991). "Indra and Women". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies, University of London. 54 (1): 68–74. doi:10.1017/S0041977X00009617. JSTOR 617314. S2CID 162225024.
• Söhnen-Thieme, Renate (1996). "The Ahalya Story Through the Ages". માં Leslie, Julia (સંપાદક). Myth and Mythmaking: Continuous Evolution in Indian Tradition. Curzon Press. ISBN 978-0-7007-0303-6.
• Varadpande, Manohar Laxman (2005). History of Indian Theatre. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-430-1.
• Vijnanananda (Swami) (1921–1922). "The Ninth Book: Chapter XVIII". The S'rîmad Devî Bhâgawatam.
• Wilson, H. H. (2008) [1832]. Wilson Sanskrit-English Dictionary (2nd આવૃત્તિ). Universität zu Köln.
• Zvelebil, Kamil (1973). The Smile of Murugan on Tamil Literature of South India. Brill Publishers. ISBN 978-90-04-03591-1.