نثر فارسی
From Wikipedia, the free encyclopedia
نثر فارسی (فارسی دری) آن گونهای از سخن نوشتاری فارسی است که در ایران دورهٔ اسلامی پا گرفت و رفتهرفته در برخی سرزمینهای غیرفارسیزبان، از ترکستان تا آسیای صغیر، هم گسترش یافت و در آنجا سدهها پایدار ماند.[1] امروز، نگارش و نشر نثر فارسی تنها در سه کشور ایران و افغانستان و تاجیکستان، به دو خط عربی و خط سیریلیک، عمومیت دارد.
اگرچه زمان آغاز نثر فارسی دری بهدرستی دانسته نیست، نشانههایی هست که آن را تا نیمهٔ دوم سدهٔ اول هجری تا نیمهٔ نخست سدهٔ دوم هجری میکشاند، و ضمناً نشان میدهد که نگارشِ نثرِ فارسی در دورهٔ اسلامی پیش از رواج خط عربی برای فارسینویسی آغاز شده است. یکی از این نشانهها پارهای است از نامهای خصوصی بهخط عبری که اورل اشتاین در آغاز سدهٔ بیستم بدان دست یافت و ظاهراً از سالهای ۹۹-۱۰۰ هجری است. دیگر سه کتیبهٔ کوتاه فارسی، باز هم بهخط عبری، است که محتمل است از سال ۱۳۵ هجری باشد. همچنین، بخشی از ترجمهٔ یک نسطوری از زبور پهلوی، بهخط سریانی، در دست است که از دو سدهٔ نخست مینماید.[2]
در متون کهن، از آثار دیگری نیز نام بردهاند که البته به دست ما نرسیدهاند. چنانکه ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه نوشته است، بهآفرید، یکی از رهبران دینی در دو سدهٔ نخست، دربارهٔ آیین خود نوشتهای پدیدآورده بود که بهفارسی بوده است. همچنین، ابن ابیاصیبعه در کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطباء نوشته است که ابوحاتم بلخی کتاب السموم از شاناق، پزشک هندی، را با همراهی یک هندی به فارسی برگردانده است. ذبیحالله صفا این برگردان را از سالهای پایانی سدهٔ دوم دانسته است. نوشتههای دیگری نیز بودهاند که تفسیری بر قرآن (از ابوعلی جُبّائی)، المعالجة البقراطیه (از احمد بن محمد طبری)، کتابی در لغت (از ابوحفص سغدی، شاید همان سرایندهٔ آهوی کوهی)، آثاری در عروض (از یوسف عروضی و ابوالعلای شوشتری) و خجستهنامه (از بهرامی سرخسی) از آن دستاند.[3]
در فارسی، نثر در برابر نظم[4] یا شعر[5] قرار میگیرد که اغلب در یک معنا بهکار میروند.[6] تمایز بین «نظم» و «شعر» ریشه در منطق دارد.[7] قول به «شعر منظوم» و «شعر منثور» نیز متأخر است.[8]